Współczesne tendencje w kulturze i życiu

Numer 1/ 2014 (2)
Paweł Pistelok
[email protected]
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU
CODZIENNYM
PERSPEKTYWA SOCJOLOGICZNA
Streszczenie
Celem artykułu jest przedstawienie niektórych zmian społecznych, które współcześnie
dokonują się na rozmaitych polach. Dla zaprezentowania, jak duże może być ich
zróżnicowanie i złożoność wybrano: wpływ zmian technologicznych na życie człowieka oraz
oczekiwania związane z rolą społeczną mężczyzny.
słowa kluczowe: kultura natychmiastowej gratyfikacji; mentalność prawego kciuka;
metroseksualizm; konsumpcja; rola społeczna
Abstract
The paper’s aim is to present some examples of social changes that are contemporaryly
observed in various aspects of life. The influence of technological development on people’s
lives and today’s expectations towards the male role model have been selected in order to
show the diversity and complexity of the said problem.
keywords: instant gratification culture; right thumb mentality; metrosexuality; consumption;
social role
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
WSTĘP. Uwarunkowania zmian
Trywialnie brzmi już powiedzenie, że świat wokół nas się zmienia. Zmienia się nie
tylko morfologicznie i technologicznie, w miarę jak kolejne zdobycze techniki kształtują
i przeobrażają przestrzeń wokół nas, ale zmienia się też struktura motywów i wartości, które
kierują naszymi aspiracjami i dążeniami – co zresztą w pewnym stopniu odbija się
w technologiach, jakimi się posługujemy. Stwierdzenie to zakłada wzajemne warunkowanie
się zjawisk, co jest konstytuujące dla zachowań społecznych i kulturowych. Chcemy
zaproponować namysł nad dwoma wymiarami naszego życia, które pozornie nie mają
wspólnego mianownika, ale są w swej zmienności warunkowane przez wspólną grupę
procesów. Te sfery to praca i technologia, ujmowane w kategoriach rentowności
i natychmiastowości oraz emancypacja konsumpcyjna, którą postaramy się zaproponować
jako odpowiedź wobec konstruowania i redefiniowania wyobrażeń dotyczących płci.
Obie te sfery można rozpatrywać w perspektywie czterech procesów (ujmowanych zazwyczaj
w pejoratywnym sensie, co nie zawsze jest zasadne): makdonaldyzacji, sekularyzacji,
konsumpcjonizmu (konsumeryzmu) i tabloidyzacji. Każdy z nich można odnieść do innego
wymiaru ludzkiego bytowania, ale trzeba pamiętać, że w pewnym stopniu przenikają się
wzajemnie.
Makdonaldyzacja (Ritzer: 1997) wiąże się z Weberowską koncepcją „żelaznej
klatki” (za: ibidiem), która symbolizuje ugrzęźnięcie w zasadach wymuszających
efektywność, racjonalność i kalkulacyjność. W bezpośredniej analogii oznacza przenoszenie
zasad działania barów szybkiej obsługi na inne dziedziny życia społecznego i jednostkowego.
Pojęcie sięga korzeniami do epoki fordyzmu, gdzie przyjęty był ujednolicony model
produkcji – zarówno po stronie nakładów jak i efektów. Dziś takie zasady spotykamy nie
tylko w produkcji technologii i żywności, ale także w przemyśle odzieżowym, gdzie sklepy
sieciowe oferują, w podobnie zaprojektowanych butikach, identyczny zazwyczaj asortyment.
Gwarantuje to przewidywalność, tutaj w sensie pozytywnym, bo klient wie co znajdzie
w sklepie określonej sieci. Kolejne cechy to sprawność, rozumiana jako efektywność,
a będąca ilościową miarą załatwianych spraw oraz sterowanie, które wyraża się na przykład
w scenariuszach podejścia do klienta i odgórnie narzuconych zasadach układu towarów na
terenie sklepu. Niektóre z wymienionych cech przenikają do jeszcze nie tak dawno
niedostępnej dla wszelkich zmian sfery, jaką jest życie religijne. W społeczeństwie o
2
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
rosnącym pierwiastku informatyzacji pojawiają się pomysły na spowiedź przez internet czy
aplikacje na smartfona zawierające w sobie cały brewiarz.
Skoro jesteśmy przy sferze sacrum, to można tutaj mówić o postępującej laicyzacji,
już nawet nie w zachodnim, ale również w polskim społeczeństwie. Coraz wyraźniej słyszane
są opinie środowisk sceptycznie odnoszących się do obecności w życiu publicznym Kościoła
Katolickiego, zasadności jego założeń doktrynalnych i sposobów ich komunikowania.
Sympotmatyczne jest, że po wyborach w 2011 roku w polskim parlamencie znalazła się
partia, której program jest otwarcie antyklerykalny. Hasła, na jakich wcześniej nie weszło do
parlamentu żadne ugrupowanie, każą zauważyć istotną zmianę – rosnącą grupę obywateli,
a więc i wyborców, którzy kontestują tradycyjne wartości i popierają m. in. związki
homoseksualne, liberalizację prawa kobiet do aborcji, in vitro czy też usunięcie symboli
religijnych ze sfery publicznej. Są to kwestie, które w naszym społeczeństwie są najbardziej
delikatne i jako takie zapewne długo jeszcze nie znajdą rozstrzygnięcia. Wynikają bowiem
z konfliktu pomiędzy światopoglądową emancypacją jednostek i grup, a wartościami
tradycyjnymi, które jeszcze nigdy nie były tak szeroko podważane. Obecnie daje się
zauważyć zupełne nieprzygotowanie aktorów życia publicznego do tego rodzaju debaty.
Kolejnym zjawiskiem współczesności, choć o długiej historii, jest konsumpcjonizm,
który Krystyna Romaniszyn ujmuje w ten sposób:
Konsumpcjonizm to, po stronie systemu, (…) utowarowienie wszystkiego, co się da, i po
stronie konsumenta, rozkręcona spirala nigdy niekończących się pragnień, powodująca
zaabsorbowanie nabywaniem i konsumpcją wciąż nowych towarów i usług (Romaniszyn
2011: 34)
To chyba najbardziej zwięzły sposób opisania prawidłowości, która w dużym stopniu
kształtuje nasze dzisiejsze podejście – zarówno pod względem ekonomicznym jak
i kulturowym. Bazą światopoglądu konsumpcyjnego jest bowiem kultura masowa, której
wytwory są bardziej produktami, niż tekstami kultury. Charakteryzują się zdolnością do
reprodukowania swoich motywów i kierowane są do sformatowanego odbiorcy.
W konsumentach wzbudza się pragnienie posiadania reklamowanych dóbr, najczęściej
odwołując się do argumentów związanych z dobrym samopoczuciem oraz przekonując, że
oferowane produkty są ich dopełnieniem. Jednocześnie jakość towarów, ich żywotność –
pomimo tego, że w przypadku niektórych branż zdecydowanie zaniżana – jest dłuższa, niż ich
zdolność do zaspokajania naszych potrzeb. Inflacja dóbr i demokratyzacja konsumpcji
3
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
powodują, że raczej nudzimy się dopiero co zakupionymi rzeczami, niż je zużywamy.
Pojawia się zatem chęć do zastąpienia ich nowszymi, lepszymi. W skrajnych przypadkach
konsumpcja staje się składnikiem społecznej tożsamości – lubimy poczucie, że znajdujemy
się w „głównym nurcie”, że uczestniczymy w swoistej grze o status i nadążamy
za pozostałymi uczestnikami. Dzieje się tak także za sprawą reklam, operujących retoryką
odwołującą się do wyobrażeń związanych z rolą społeczną, o czym jeszcze powiem.
Tabloidyzacja. Bulwarówki, które dały swoją nazwę zjawisku, są poczytnymi
gazetami silnie naznaczonymi sensacją i plotką. Ich niewątpliwy walor polega na tym, że
w tematyce swoich materiałów często stają po stronie zwykłych ludzi i ich problemów.
Szczególnie jest to widoczne w telewizyjnych magazynach reporterów, które są swego
rodzaju odpowiednikami tabloidów, przynajmniej po stronie środków, jakimi się posługują.
Jednak w kontekście problematyki, którą tu poruszamy, tabloidyzacja jest symptomem
zainteresowania uproszczonym obrazem świata. Przekaz taki posługuje się polaryzacją,
obrazowaniem świata w jego czarno-białych barwach i nie pozostawia miejsca na
światłocienie. Często pojawia się antagonizm my - oni (my, obywatele versus oni, urzędnicy).
W warstwie językowej zauważalne jest duże natężenie elementów ekspresywnych. Wpływ
zjawiska na sztukę dziennikarską wyraża się wszystkim w pomieszaniu faktu i opinii oraz
tendencji prowadzących programy do zaznaczania własnych poglądów. Ze względów głównie
ekonomicznych, pewne elementy tabloidyzacji coraz częściej można dostrzec także w tych
mediach, które do niedawna były uważane za wolne od takich tendencji.
Na gruncie opisanych wyżej tendencji wyrastają nowe zasady funkcjonowania
człowieka we współczesnym świecie. Dotykają one zarówno zwyczajów jednostek jak
i obyczajowości całych społeczności, przez co formułowane są nowe pojęcia zarówno
psychologiczne jak i socjologiczne. Niech powyższa próba pokazania, jak rozmaite procesy
mogą warunkować się wzajemnie, będzie swoistym punktem wyjścia dla właściwych
rozważań.
Kultura natychmiastowej gratyfikacji
Nieodzownym elementem nadającym kształt codzienności są rozmaite zdobycze
technologiczne, którymi usiane jest nasze otoczenie. Mówimy „nadającym kształt”, bo
poprzez swoje funkcje i zakorzenienie, decydują o formie i efektach naszych działań.
4
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
Zaproponowana na gruncie psychologii koncepcja „mentalności prawego kciuka” (Jach,
Sikora: 2010), którą postaram się przybliżyć, jest użyteczną ramą, pozwalającą ujmować
nasze przyzwyczajenie do mobilnych urządzeń różnego rodzaju jako coś więcej niż tylko
kaprys.
Wydaje się, że główną ideą przyświecającą wszelkim innowacjom technologicznym
i udoskonalaniu już istniejących urządzeń, jest natychmiastowość. Szczególną rolę
we wdrażaniu tego paradygmatu pełni konwergencja, która umożliwia bezpośredni dostęp do
różnego typu mediów za pomocą jedynie smartfona. Nie odbywa się to zresztą bez
współudziału portali społecznościowych, które za pomocą licznych aplikacji i tzw. „wtyczek”
(plug-ins) łączą profil właściciela z treściami w internecie i pozwalają w każdej chwili je
udostępnić innym użytkownikom. Wspomniane smartfony, ale również tablety, dysponują
własnymi wersjami przeglądarek oraz aplikacjami pozwalającymi na bezpośrednie połączenie
się z internetem. Dzięki rozpowszechnieniu sieci bezprzewodowych, dostęp do internetu
przestał być zatem uzależniony od dostępności komputera stacjonarnego czy laptopa. Teraz
praca nad dokumentami i wykresami możliwa jest zdalnie, jej wyniki mogą być zapisane na
wirtualnym dysku, a następnie pobrane. Powoduje to też istotne zmiany w formach
zatrudnienia. Przykładem niech będzie rosnąca popularność właśnie pracy zdalnej, która nie
wymaga przychodzenia co rano do biura. Jeżeli wszelkie materiały potrzebne do pracy można
zdobyć w domu (właśnie dzięki internetowi), praca etatowa traci swoje zastosowanie. Liczy
się rezultat, wygenerowany efekt, a ten z powodzeniem może zostać wysłany drogą mailową.
Coraz więcej naszych codziennych aktywności odbywa się w przestrzeni wirtualnej,
czego efektem są zapośredniczone relacje z pracodawcami, znajomymi, rodziną. Może to być
źródłem stresu w sytuacjach, kiedy technologia, na którą tak bardzo liczymy, na chwilę
zawodzi. Nie mamy wtedy pewności czy wysłana właśnie wiadomość dotarła do adresata albo
kiedy sami czekamy na jakieś wieści. Łukasz Jach i Teresa Sikora wprowadzają czytelników
w kategorię „mentalności prawego kciuka”, aby pokazać, jak przyzwyczajenia z jednej sfery
aktywności przekładają się na swego rodzaju mechanizm psychologiczny, ujawniający się w
pozostałych wymiarach życia. Propozycja wyłożona w omawianym artykule inspirowana jest
Tadeusza Gadacza koncepcją "kultury prawego kciuka" (za: ibidiem), która wyraża
przyzwyczajenie do możliwie najszybszego załatwiania rozmaitych spraw. Dlaczego kciuk?
To odwołanie się do sytuacji, w której oglądając telewizję, natrafiamy na blok reklamowy i za
pomocą kciuka i pilota natychmiast możemy zmienić kanał w poszukiwaniu czegoś
ciekawszego. Wskazuje na relację podmiotu do przedmiotu, układ bodziec - reakcja, układ
5
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
naszych wypracowanych zachowań i przyzwyczajeń wobec narzędzi, którymi się
posługujemy. Rzeczywiście, nie popadając w przesadę, można powiedzieć, że codzienność
wymaga od nas sprawności manualnej i zaangażowania palców, a wymieni się tu chociażby
pisanie na klawiaturze, przewijanie utworów w odtwarzaczu mp3, pisanie i wysyłanie
SMSów czy obsługa coraz popularniejszych dziś ekranów dotykowych. Warto tutaj odwołać
się do tego, co jako kuriozum mentalności konsumpcyjnej przywołał Zygmunt Bauman (2008
a: 84-88). Mianowicie, chodzi o kartę kredytową, która stała się orężem, jeśli można tak to
ująć, współczesnego konsumenta ruszającego do miejskiej galerii. Zaciąganie kredytów, które
do niedawna jeszcze zdawało się być koniecznością, teraz wydaje się być normą i częścią
stylu życia, kultury konsumowania wrażeń. Nie sposób się z tym nie zgodzić, szczególnie
patrząc na rozwój, jaki dokonał się w odniesieniu do sytuacji płacenia kartą od czasu, kiedy
Bauman poczynił swoje uwagi. System pay-pass pozwala zapłacić bez konieczności
wpisywania numeru PIN (choć nie bez ograniczeń) i czekania na potwierdzenie, a najnowsze
rozwiązania nie wymagają nawet noszenia ze sobą karty – wystarczy smartfon. Transakcja, a
konkretnie ta jej część, która związana jest z nieprzyjemnym dla klienta płaceniem, zostaje
zredukowana do kilkusekundowego przytrzymania telefonu nad czytnikiem.
Ogólnie mówiąc, koncepcja „mentalności prawego kciuka”, ma nam uprzytomnić, że
przywykliśmy do bezzwłocznego załatwiania spraw i usuwania wszelkich trudności. Pobieżne
tylko zapoznanie się z telewizyjnym pasmem reklamowym ujawni nam, że środki czyszczące
„natychmiast” nadadzą połysk, środki przeciwbólowe „błyskawicznie” usuną migrenę,
a kredyt dostaniemy bez „zbędnych” formalności. Także potrawy reklamuje się jako „łatwe
w przygotowaniu” i „błyskawiczne”, jak gdyby głód był tylko chwilową przeszkodą, którą
trzeba możliwie szybko wyeliminować.
Rola na billboardzie
W tej części artykułu postaramy się wskazać na fakt, iż to, co oferuje swoim
konsumentom rynek, stanowi bezpośrednią odpowiedź na najdrobniejsze nawet przenoszenie
akcentów w sferze społecznej. Nie będziemy więc tutaj roztrząsali powodów i implikacji
przekształceń w strukturze zawodowej, skupimy się na o wiele bardziej trywialnych
(w porównaniu z tak ważkimi kwestiami) akcentach, jak trend i moda.
6
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
Tradycyjna i zdroworozsądkowa wiedza ma tendencję do operowania binarnym,
wyraźnym rozdziałem płci i płciowości. Jednak obecnie obserwujemy zacieranie się granic
między tym, co męskie, a tym co kobiece, w rezultacie czego pojawiają się propozycje
redefiniowania tej sztywnej konstrukcji. W perspektywie socjologicznej tym problemem
zajmują się głównie tzw. gender studies, odpowiadając na konieczność rzeczowego
przedstawienia uwarunkowań takich przemian. Emancypacja kobiet przestała być rozumiana
wyłącznie historycznie, jako wyjście z cienia mężczyzny, czy uzyskanie praw wyborczych.
Obecnie wyraża się całym szeregiem procesów, takich jak multiplikacja pełnionych ról
społecznych czy udział w rozmaitych dyskursach, m. in. dotyczących pracy i wynagrodzenia,
macierzyństwa, cielesności (aborcja, in vitro). Dawniej role społeczne kobiet i mężczyzn oraz
pewien zestaw wyobrażeń na ich temat były dość jasno określone: mężczyzna
odpowiedzialny jest za byt materialny rodziny, kobieta pielęgnuje rodzinę. Wraz ze
sfeminizowaniem sfery publicznej, z podjęciem przez kobiety coraz odważniejszego życia
zawodowego, ze śmielszą ich aktywnością, załamała się ta czarno-biała optyka. Jedną z
ważniejszych implikacji jest wypracowanie nowego modelu opieki nad dzieckiem – modelu
partnerskiego, w którym podział obowiązków jest bardziej wyrównany. Jak podaje Krzysztof
Arcimowicz:
Badania pokazują, że od 1994 do 2000 roku znacznie zwiększyło się poparcie dla
modelu partnerskiego, przy jednoczesnym spadku poparcia dla modelu tradycyjnego.
Obecnie związek partnerski, czyli taki, w którym mąż i żona przeznaczają mniej
więcej tyle samo czasu na pracę zawodową i oboje w równym stopniu zajmują się
domem i dziećmi, jest najbardziej popularnym modelem rodziny (Arcimowicz 2003:
189).
Tradycyjne wzorce w rozróżnianiu kobiecości i męskości odwoływały się do podziału na to,
co prywatne i to, co publiczne – gdzie prywatność i cielesność były naturalną domeną
kobiety,
a
motywacje
hubrystyczne
i
kształtowanie
środowiska
były
kojarzone
z mężczyznami. Jak się okazuje, owa prywatność jest również wiązana z cielesnością
i własnym do niej stosunkiem, z rozmaitymi praktykami i postawami zorientowanymi na
własne ciało:
Charakterystyczną cechą tradycyjnego wzorca męskości jest skupianie się na sukcesie
w sferze publicznej (rozumianej jako sfera zawodowa, polityczna, religijna itp.). Sfera
publiczna, kojarzona z kulturą i cywilizacją, jest zastrzeżona dla mężczyzn, podczas
7
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
gdy sfera domowa pozostaje areną działań kobiecych. Istotnym rysem tradycyjnego
wzorca męskości jest uznawanie mężczyzn za reprezentantów kultury, kobiety zaś –
za reprezentantki natury. Stąd kobiety skupione są na swojej cielesności, mężczyźni
natomiast odwrotnie – nie zwracają na nią uwagi lub nawet nią gardzą (Skoczylas
2011: 42)
Zapewne, w przytoczonym właśnie cytacie, leży bezpośrednie wyjaśnienie, dlaczego
mężczyzna skupiający się na swoim wyglądzie nieco bardziej, niż to się zwykło czynić,
w potocznym rozumowaniu uznawany jest automatycznie za „zniewieściałego”. Skupimy się
teraz na tym, co właściwie oznacza bycie „zniewieściałym”.
Michael Flood przypomina, jak „New York Times” zdefiniował pojęcie „metroseksualny”.
Termin ten oznacza mężczyznę, który wyraźnie przykłada dużą wagę do swojego wyglądu
i po którym widać przesadną dbałość o aparycję, a więc „heteroseksualnego mężczyznę
z miasta, który chętnie pielęgnuje swoją kobiecą stronę” (Flood 2008: 277). Z tak
skonstruowanej definicji można wysnuć dwojakiego znaczenia wniosek: mężczyzna już nie
tylko nie ukrywa swoich kobiecych stron, co jeszcze do niedawna było tradycyjnie
postrzegane jako odstępstwo od normy określającej mężczyznę. Mężczyzna ma wręcz je
pielęgnować. W tym sensie dostaje jakby społeczne przyzwolenie na czynności, które do
pewnego czasu były domeną wyłącznie kobiet. Nie musi się już spodziewać negatywnej
sankcji, obawiać się, że zadziała kontrola społeczna.
Wydaje się, że splatają się w tym miejscu dwa czynniki. Jeden, to wspomniana już
zmiana w rozkładzie oczekiwań względem roli, czyli w tradycyjnym układzie: sfera prywatna
- sfera publiczna. Drugi, jak się wydaje, to zasada działania konsumpcjonizmu i reklamy,
które w moim odczuciu są doskonale przystosowane do zmieniających się trendów
społecznych i błyskawicznie odpowiadają na, jeśli można tak powiedzieć, zapotrzebowanie
na nowe towary (obojętnie czy mamy na myśli tylko modę i dodatki, czy też teksty kultury
masowej).
Wprawdzie mówimy teraz o mężczyznach, ale trzeba też powiedzieć, że i wizerunek
kobiet nie pozostaje bez zmian. Zda się to trywialne, ale weźmy za przykład spoty
reklamowe, prezentujące środki przeciwbólowe. Bohaterka sporej części z nich jest wyraźnie
przemęczona, spieszy z jednego spotkania na drugie, a na jej dyspozycyjność i kondycję liczą
współpracownicy. Wyraźnie zasugerowane jest, że zajmuje odpowiedzialne, najczęściej
kierownicze stanowisko. Z drugiej strony niektóre reklamy nadal odwołują się do tradycyjnej
8
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
roli mężczyzny, mającego dbać o byt swojej rodziny. Widać to choćby w reklamach
samochodów, które, zachęcając do kupna właśnie tej, a nie innej marki, posługują się hasłami
takimi jak „bezpieczny”, „ergonomiczny”, „ekonomiczny”, „rodzinny”. Andrzej Pitrus tak
tłumaczy fakt, iż pomimo zmieniającego się krajobrazu obyczajowego, reklamy nadal
posługują się utartymi schematami:
Współcześni autorzy coraz częściej przyjmują, że stereotypy są obecne w reklamie,
lecz obecność ta podyktowana jest przede wszystkim względami praktycznymi
(konieczność skrótowego komunikowania określonych treści), niż pragnieniem
„utwierdzania istniejącego porządku” (Pitrus 2002: 194).
W odniesieniu do mężczyzn najbardziej zauważalne zmiany występują w ubiorze
i kosmetykach. Coraz więcej firm tworzy męskie mutacje swoich produktów. Wymienić tu
można
nie
tylko
dezodoranty
czy
balsamy
po
goleniu,
ale
również
kremy:
przeciwzmarszczkowe, dla skóry zmęczonej, podrażnionej i dla mężczyzn w średnim wieku.
Nierzadko kosmetyki układają się w całe linie produktów kierowanych do tej grupy
docelowej. Podobnie ma się sytuacja z twarzami, które te kosmetyki reklamują. Do Beyoncé,
promującej zapachy dla kobiet dołączyli: David Beckham z perfumami i bielizną firmowaną
swoim nazwiskiem, oraz Hugh Laurie, polecający pielęgnację skóry dojrzałej. Wymienionych
mężczyzn trudno posądzać o bycie wątłymi czy zniewieściałymi – budzą oni wśród widzów
raczej przeciwne skojarzenia – ale już sklepy sieciowe dużych europejskich marek ewidentnie
promują sylwetkę delikatną i szczupłą. Kierują do sprzedaży przylegające spodnie – tzw.
„rurki” – luźne, wydekoltowane koszulki i dla tego asortymentu wybierają jaskrawe,
odznaczające się kolory lub ich jasne, pastelowe odcienie. Względnie szeroki wybór oferują
też stoiska z męskimi dodatkami, a wśród nich: wisiorki, opaski, bransoletki, łańcuszki,
chusty, paski i portfele. Można powiedzieć, że taka oferta zdezaktualizowała wizerunek
mężczyzn - pragmatyków idących na zakupy w ostateczności, kupujących tylko to, co
niezbędne i ujmujących wyjście do sklepu w kategoriach konieczności – bez zaangażowania,
bo „zaangażowanie mogłoby bowiem kwestionować ich męskość” (Campbell 2008: 359).
Rozmywa się też charakterystyka mężczyzny „metroseksualnego” – skoro poszerza się ofertę
kierowaną do męskich konsumentów, widok wypielęgnowanego i modnie ubranego
mężczyzny przestaje być czymś niecodziennym.
Przywoływany już tutaj M. Flood (op. cit.) wskazuje przy okazji na ważne
doprecyzowanie i obronę definicji mężczyzny. Okazuje się, że binarny podział na męskość i
9
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
kobiecość nie jest jedynym, tak sztywno rozumianym. Wewnątrz samego pojęcia męskości,
również istnieją rozróżnienia, mające na celu wyodrębnienie z całego tego kontinuum
męskości „właściwej” i zachowanie go, pomimo przejmowania zachowań jeszcze niedawno
do tej definicji niepasujących. Jednak, jak wskazuje autor, wcale nie oznacza to wrogości, czy
nawet chęci odcięcia się od pozostałych wzorców. Przeciwnie – okazuje się, że mężczyźni
mogą celowo, z przekory, przejmować stereotypowe zachowania zniewieściałych mężczyzn,
bez zmiany w nawykach czy tożsamości seksualnej. Spontanicznie przychodzi tu na myśl
metafora supermarketu kultury Gordona Matthewsa (2005), oznaczającego łatwy dostęp
i szeroki wybór wzorców kulturowych, gotowych by po nie sięgnąć, niezależnie od własnej
przynależności kulturowej. Podobnie zdaje się mieć sprawa z męską tożsamością. Mężczyzna
heteroseksualny świadomie korzysta z wachlarza zachowań typowych nawet dla kultury
gejowskiej, by wskazać na radykalizm takich wyborów, a nadal bez szwanku na swojej
tożsamości i orientacji seksualnej:
Niektórzy mężczyźni heteroseksualni mają sportowy wizerunek, który jeszcze do
niedawna mógł być odczytywany jako gejowski (i przez część osób wciąż pewnie
jest). Wydaje się, że są obojętni na to, iż ich orientacja seksualna jest mylnie
interpretowana (ibidiem1), co świadczy o ich dystansie do silnej, obronnej wrogości
tradycyjnie prezentowanej przez heteroseksualnych mężczyzn w odpowiedzi na taki
odbiór ich seksualności” (Flood, op. cit.).
Jako czynniki idące równolegle z nowym wizerunkiem mężczyzny, trzeba widzieć związane
z konsumpcjonizmem, chęć podążania za modą i uniknięcia poczucia wykluczenia. Ważne
jest, aby „nie wypaść z obiegu” i pozostać w głównym nurcie, by raz jeszcze przywołać
Z. Baumana:
Musisz zatem wiedzieć, jak sprawy stoją; musisz trzymać rękę na pulsie, żeby
wiedzieć, jak się zachować, gdy sprawy zaczną stać inaczej. Jest to wiedza, którą
musisz odświeżać z tygodnia na tydzień, w przeciwnym razie ani ty, ani ci, którzy
patrzą na ciebie, nie będziecie wiedzieć „kim jesteś” a ty nie będziesz miał pojęcia
jakich składników użyć, by stworzyć właściwy wizerunek (Bauman 2008 b: 72).
1
Ibidiem odnosi się tutaj do artykułu, na który autor cytowanego tekstu powoływał się już wcześniej:
Colman D. (2005), Gay or straight? Hard to tell, „The New York Times”, 19 czerwca
10
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
Stąd, to co może być odbierane jako deficyt męskości, jest w istocie rezultatem takiej właśnie
pogoni. Żadna to ujma, bo prawdziwym powodem jest komercyjna atrakcyjność, chęć
zaspokojenia potrzeb, uczestnictwa w kulturze. Jest to część nowego same, atrybut
współczesnego mężczyzny, którego wyobrażenie zaimplementowała nam reklama. To też, jak
zobaczyliśmy,
zaciera
potocznie
rozumianą
różnicę
pomiędzy
stylem
homo
a heteroseksualnym. Stąd – jeżeli mężczyzna, który dba o siebie bardziej, niż przewiduje
norma i uważany jest przez mężczyzn, rozumiejących męskość w sposób tradycyjny za
niepełnowartościowego, wówczas taka ocena jest dla niego krzywdząca. Wszak we własnym
mniemaniu nie odstaje on od znanej sobie, nowej definicji męskości. Irytujący staje się
dychotomiczny podział na męskość i niemęskość. Bycie „zniewieściałym” nie oznacza skazy
na męskości, bo jest to tylko jeden z wielu przejawów obecności w nurcie kultury
konsumpcyjnej. Możliwość nabycia markowych produktów wynika z chęci potwierdzenia
własnego statusu materialnego i społecznego. Nie można więc, by pozostać w kręgu
skojarzeń z zakupami, „zaprzedać” swojej męskości.
Warto poszukać jeszcze psychologicznych skutków omawianych zmian. Jednym z ich
wskaźników jest popularność tzw. „grup rozwojowo-terapeutycznych” dla mężczyzn,
organizowanych w ośrodkach pomocy psychologicznej. Tematyka takich spotkań,
przynajmniej biorąc za przykład jeden z takich ośrodków (Katowicki Instytut Psychoterapii,
Zapraszamy panów, http://www.k-i-p.pl, 17.02.2014), koncentruje się wokół zagadnień
związanych z relacjami społecznymi, miłością i przyjaźnią w życiu mężczyzny, wchodzeniem
w związki i pielęgnowaniem ich. Pojawienie się takich propozycji z pewnością jest
odpowiedzią na zmiany kulturowe, na coraz bardziej nieostre kryteria według których
oceniana jest męskość, chęć ich uporządkowania i określenia swojej wobec nich postawy.
ZAKOŃCZENIE
Powyższe refleksje dotyczą tylko kilku z wielu aspektów jednostkowego życia, które
jest
dziś
kształtowane,
zarówno
od
strony
ideacyjnej
i
światopoglądowej,
jak
i technologicznej, przez przemiany o charakterze makrospołecznym. Globalny obieg
informacji wpływa na nasze pojmowanie rzeczywistości i tradycyjnych norm, co prowadzi do
redefiniowania swoich wyobrażeń na temat zastanych konstruktów społecznych. Radykalna
krytyka widzi w tym niebezpieczny relatywizm, w którym miarą ludzkich wyborów jest tylko
indywidualna wrażliwość, a brakuje wartości absolutnych (Ratzinger: 2005). Logika rynków
11
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
kapitałowych zarówno tworzy, jak i posługuje się najnowocześniejszymi zdobyczami
technologii przy realizacji paradygmatu rentowności i racjonalności, który jest uważany
za jedyny i kluczowy ze względów ekonomicznych. Z drugiej strony, racjonalność
i instytucjonalizacje według których działamy, prowadzą w prostej konsekwencji do chęci
wyemancypowania się i rozpoznania samego siebie – określenia swojej, wobec tego
zmieniającego się porządku, pozycji. Obecna kondycja społeczeństw zmusza nieraz
do przewartościowań i redefinicji nawet tak, zdawałoby się, podstawowych konstrukcji
społecznych, jak model rodziny czy wzory kobiecości i męskości. Trzeba dziś w związku
z tym stale pytać, co tak naprawdę określa „normalność” i jaki powinien być jej zakres oraz
odróżniać twórczą różnorodność od szkodliwej relatywizacji. Pomoże to uniknąć przykrych
sankcji społecznych i kosztów psychologicznych.
12
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
BIBLIOGRAFIA:
Arcimowicz K. (2003). Obraz mężczyzn w polskich mediach. Prawda. Fałsz. Stereotyp.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Bauman Z. (2008 a). Karta kredytowa i życie na kredyt. W: Halawa M., Wróbel P. (red.).
Bauman o popkulturze. Wypisy. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne
Bauman Z. (2008 b). Nie wypaść z obiegu. W: Halawa M., Wróbel P. (red.). Bauman o
popkulturze. Wypisy. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne
Campbell C. (2008). Zakupy, spędzanie czasu wolnego i wojna płci. W: Bogunia-Borowska
M., Sztompka P. (red.). Socjologia codzienności. Kraków: Znak
Flood
M.
(2008).
Przegięci
heteroseksualni:
różnorodność
i
przemiany
wśród
heteroseksualnych mężczyzn. W: Oleksy E. (red.). Tożsamość i obywatelstwo w
społeczeństwie wielokulturowym. Warszawa: PWN
Jach Ł., Sikora T. (2010). Mentalność prawego kciuka jako poznawczy regulator
funkcjonowania współczesnego człowieka W: Górnik-Durose M., Zawadzka A. M. (red.).
Życie w konsumpcji, konsumpcja w życiu. Psychologiczne ścieżki współzależności. Sopot:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Pitrus A. (2002). Gender na sprzedaż W: Radkiewicz M. (red.). Gender-kulturaspołeczeństwo. Kraków: Rabid
Ratzinger J. (2005). Europa Benedykta w kryzysie kultur. Częstochowa: Edycja Św. Pawła
Ritzer G. (1997). Makdonaldyzacja społeczeństwa. Warszawa: Muza SA
Romaniszyn K. (2011). O sile konsumpcjonizmu W: Romaniszyn K. (red.). Nowa droga do
zniewolenia?
O Życiu
w
społeczeństwie konsumpcyjnym.
Kraków:
Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego
Skoczylas Ł. (2011). Konstrukcja męskości w polskiej prasie dla mężczyzn W: Palus K. (red.).
Płeć. Między ciałem umysłem i społeczeństwem. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału
Nauk Społecznych Uniwersytetu Adama Mickiewicza
13
WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W KULTURZE I ŻYCIU CODZIENNYM
Źródła internetowe:
Katowicki Instytut Psychoterapii: Zapraszamy panów
www.k-i-p.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=11&Itemid=
58 (dostęp 17.02.2014)
14