Chcę rozwodu

KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH
Bruksela, dnia 14.3.2005
COM(2005) 82 końcowy
ZIELONA KSIĘGA
dotycząca prawa właściwego i właściwości sądów w sprawach rozwodowych
(przedstawiona przez komisję)
{SEC(2005) 331}
PL
PL
ZIELONA KSIĘGA
dotycząca prawa właściwego i właściwości sądów w sprawach rozwodowych
Celem Zielonej Księgi jest zainicjowanie szerokich konsultacji pomiędzy zainteresowanymi
stronami na temat prawa właściwego i właściwości sądów w sprawach małżeńskich. Zielona
Księga zawiera opis problemów, jakie mogą pojawić się w obecnej sytuacji, oraz propozycje
ewentualnych rozwiązań. Załączony dokument roboczy Komisji zawiera informacje o
przepisach prawa materialnego, proceduralnego i kolizyjnego w sprawach rozwodowych w
Państwach Członkowskich.
Komisja wzywa zainteresowane strony do zgłaszania uwag w terminie do 30 września 2005 r.
na następujący adres:
Komisja Europejska
Dyrekcja Generalna ds. Sprawiedliwości, Wolności i Bezpieczeństwa
Jednostka C1 – Sądy Cywilne
B - 1049 Bruksela
Faks: +32-2/299 64 57
E-mail: [email protected]
Zainteresowane strony uprasza się o wyraźne zaznaczenie, jeżeli nie chcą, aby ich uwagi
zostały umieszczone na witrynie internetowej Komisji.
Komisja planuje zorganizowanie debaty publicznej na ten temat. Do uczestnictwa w debacie
zaproszeni będą wszyscy respondenci.
1.
WPROWADZENIE
W chwili obecnej nie istnieją wspólnotowe przepisy dotyczące prawa właściwego w sprawach
rozwodowych. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1347/20001 („II rozporządzenie brukselskie”)
zawiera przepisy w sprawie właściwości sądów i uznawania orzeczeń w sprawach
małżeńskich, ale nie obejmuje przepisów dotyczących prawa właściwego. Wejście w życie
rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/20032 („nowe II rozporządzenie brukselskie”), które
zastąpiło II rozporządzenie brukselskie z dniem 1 marca 2005 r., nie oznacza żadnej zmiany
pod tym względem, ponieważ praktycznie bez zmian przejmuje przepisy w sprawach
małżeńskich z II rozporządzenia brukselskiego.
Rada Europejska na posiedzeniu w Wiedniu w 1998 r. podkreśliła, że celem wspólnego
obszaru sądownictwa jest uproszczenie życia obywatelom, w szczególności w sprawach
1
2
PL
Rozporządzenie Rady (WE) nr 1347/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania
i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności
rodzicielskiej za dzieci obojga małżonków, Dz.U. L160 z 30.6.2000, str. 19.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz
uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących
odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, Dz.U. L 338
z 23.12.2003, str. 1.
2
PL
dotyczących ich życia codziennego, takich jak rozwód.3 W listopadzie 2004 r. Rada
Europejska na posiedzeniu w Hadze wezwała Komisję do przedstawienia w 2005 r. Zielonej
Księgi dotyczącej przepisów prawa kolizyjnego w sprawach rozwodowych („Rzym III”).4
Skutkiem wzrostu mobilności obywateli na terytorium Unii Europejskiej jest rosnąca liczba
małżeństw „międzynarodowych”, gdzie małżonkowie mają inne obywatelstwo albo mieszkają
w różnych Państwach Członkowskich lub w Państwie Członkowskim, którego nie są
obywatelami. Jeżeli taka „międzynarodowa” para zdecyduje się na rozwód, może odwoływać
się do różnych praw. Celem przepisów dotyczących prawa właściwego, często zwanych
„przepisami prawa kolizyjnego”, jest ustalenie, przepisy którego prawa będą miały
zastosowanie. Z uwagi na dużą liczbę rozwodów na terytorium Unii Europejskiej, prawo
właściwe i międzynarodowa właściwość sądów w sprawach rozwodowych dotyczą znacznej
liczby obywateli. Na przykład, około 15 procent rozwodów orzekanych corocznie w
Niemczech (około 30,000 par) dotyczy par różnej narodowości.5
2.
WADY SYTUACJI OBECNEJ
Para „międzynarodowa”, która chce się rozwieść, podlega przepisom o właściwości sądów
zawartym w nowym II rozporządzeniu brukselskim, które umożliwia małżonkom dokonanie
wyboru spośród kilku alternatywnych reguł ustalania właściwości sądów (zob. pkt 3.6
dokumentu roboczego w załączeniu). Po wszczęciu postępowania rozwodowego przed sądem
Państwa Członkowskiego prawo właściwe ustalane jest zgodnie z przepisami prawa
kolizyjnego danego państwa. Pomiędzy obowiązującymi w poszczególnych krajach
przepisami prawa kolizyjnego występują znaczne różnice (zob. pkt 3.4 dokumentu roboczego
w załączeniu).
Różniące się przepisy prawa kolizyjnego w połączeniu z obecnymi przepisami dotyczącymi
właściwości sądów mogą powodować szereg problemów w kontekście rozwodów
„międzynarodowych”. Oprócz braku pewności prawa i elastyczności obecna sytuacja może
również przynosić skutki, które nie są zgodne z prawnie uzasadnionymi oczekiwaniami
obywateli. Ponadto obywatele Wspólnoty będący rezydentami państwa trzeciego mogą mieć
trudności z ustaleniem właściwego sądu do spraw rozwodowych oraz z uznaniem orzeczenia
rozwodowego wydanego przez sąd państwa trzeciego w Państwach Członkowskich, z których
pochodzą. Wreszcie w obecnej sytuacji istnieje groźba „pędu do sądu”.
2.1.
Brak pewności i przewidywalności prawa z punktu widzenia małżonków
Zważywszy na różnice oraz złożoność obowiązujących w poszczególnych krajach przepisów
prawa kolizyjnego w sprawach rozwodowych, często trudno jest przewidzieć, które prawo
krajowe będzie miało zastosowanie w danej sprawie. Taka sytuacja ma miejsce zwłaszcza w
przypadku rodzin, gdzie małżonkowie nie mają wspólnego miejsca stałego pobytu lub
obywatelstwa, jednak ten sam problem może wyniknąć również kiedy pary mające to samo
obywatelstwo rozchodzą się i przeprowadzają do innych Państw Członkowskich.
3
4
5
PL
Dz.U. C19 z 23.01,1999, str. 1.
Program Haski: wzmocnienie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w Unii Europejskiej,
uchwalony przez Radę Europejską w dniach 4-5 listopada 2004 r.
Źródło: Statistisches Bundesamt. Deutschland.
3
PL
Przykład 1: Para portugalsko-włoska mieszkająca w różnych Państwach Członkowskich
Portugalczyk i Włoszka zawierają związek małżeński we Włoszech. Mąż wraca do Portugalii
bezpośrednio po ślubie z uwagi na obowiązki służbowe, natomiast żona pozostaje we
Włoszech. Po upływie dwóch lat para postanawia rozwieść się. Zgodnie z nowym II
rozporządzeniem brukselskim para może ubiegać się o rozwód we Włoszech lub w Portugalii.
Sądy w tych państwach w pierwszej kolejności stosują prawo wspólnego obywatelstwa
małżonków. W tym przypadku, kiedy małżonkowie są obywatelami różnych państw, sądy
włoskie stosowałyby przepisy państwa, „w którym małżeństwo ma swoją główną siedzibę”.
Natomiast sądy portugalskie stosowałyby przepisy dotyczące miejsca wspólnego stałego
pobytu małżonków lub – w przypadku braku takiego miejsca – prawo, z którym małżonkowie
posiadają „najbliższy związek”. Małżonkom trudno jest przewidzieć, które prawo będzie
prawem właściwym w ich sytuacji.
2.2.
Niedostateczna autonomia strony
Krajowe przepisy prawa kolizyjnego z zasady przewidują tylko jedne rozwiązanie w danej
sytuacji, np. stosowanie prawa obywatelstwa małżonków lub prawa miejsca procesu („lex
fori”). W niektórych sytuacjach podejście takie może być nie dość elastyczne. Przykładowo
nie uwzględnia ono faktu, że obywatele mogą czuć się blisko związani z Państwem
Członkowskim, mimo iż nie są jego obywatelami. Wprowadzenie pewnej autonomii stron i
umożliwienie im wyboru prawa właściwego skutkowałoby uelastycznieniem przepisów i
zwiększeniem pewności prawa oraz jego przewidywalności dla małżonków.
Przykład 2: Włoska para małżeńska mieszkająca w Niemczech
Para posiadająca obywatelstwo włoskie mieszka w Monachium od 20 lat i czuje się
całkowicie zintegrowana ze społeczeństwem niemieckim. Po opuszczeniu domu przez dzieci
para postanawia rozwieść się za obopólną zgodą. Małżonkowie chcieliby uzyskać rozwód
zgodnie z prawem Niemiec, ponieważ z tym krajem czują się najbliżej związani. Prawo
niemieckie w przypadku rozwodu za obopólną zgodą wymaga tylko jednorocznej separacji, w
porównaniu z trzyletnią separacją wymaganą w prawie włoskim. Nowe II rozporządzenie
brukselskie pozwala małżonkom wystąpić o rozwód w Niemczech lub we Włoszech.
Niemniej jednak, ponieważ zarówno niemieckie, jak i włoskie przepisy prawa kolizyjnego
uwzględniają w pierwszej kolejności wspólne obywatelstwo małżonków, sądy obu państw
zastosowałyby włoskie prawo rozwodowe.
2.3.
Ryzyko uzyskania rezultatów
oczekiwaniom obywateli
nie
odpowiadających
uzasadnionym
Obywatele w coraz większym stopniu wykorzystują możliwości, jakie stwarza im rynek
wewnętrzny, i przenoszą się do innego Państwa Członkowskiego z przyczyn zawodowych.
Raczej nie mają przy tym świadomości, że wskutek przeprowadzki warunki rozwodu mogą
ulec drastycznej zmianie. Taka sytuacja może wystąpić na przykład wtedy, gdy małżonkowie
posiadający różne obywatelstwa przenoszą się do Państwa Członkowskiego, którego żadne z
nich nie jest obywatelem. W związku z tym, że nowe II rozporządzenie brukselskie nie
zezwala małżonkom na wystąpienie o rozwód w Państwie Członkowskim, którego tylko
PL
4
PL
jedno z nich jest obywatelem – w braku innego czynnika wiążącego – małżonkowie mogą
znaleźć się w sytuacji, w której jedyną możliwością jest zwrócenie się do sądów Państwa
Członkowskiego, w którym posiadają miejsce stałego pobytu. Taka sytuacja może w pewnych
okolicznościach doprowadzić do rezultatów, które nie odpowiadają uzasadnionym
oczekiwaniom obywateli.
Przykład 3: Para fińsko-szwedzka, która przeprowadza się do Irlandii
Para fińsko-szwedzka przenosi się ze Sztokholmu do Dublina, gdzie zaoferowano im
interesującą pracę. Ich związek przechodzi kryzys, a w końcu decydują się na rozwód
oczekując, że postępowanie rozwodowe będzie dość proste i szybkie, tak jak w prawie
fińskim lub szwedzkim, ponieważ obydwoje chcą rozwodu i nie mają dzieci. Jednak zgodnie
z nowym II rozporządzeniem brukselskich wyłączna właściwość należy do sądów
irlandzkich, które stosują do postępowania rozwodowego prawo irlandzkie („lex fori”)
niezależnie od obywatelstwa małżonków. Jedyny sposób zapewnienia właściwości
szwedzkiego lub fińskiego prawa rozwodowego to powrót jednego z małżonków na
przynajmniej 6 miesięcy do Państwa Członkowskiego, z którego pochodzi, a następnie
wystąpienie w tym kraju o rozwód. Jednak żaden z małżonków nie jest skłonny lub nie może
zrezygnować z pracy i wyjechać w tym celu na 6 miesięcy z Irlandii. Z drugiej strony para
chce uniknąć zastosowania irlandzkiego prawa rozwodowego, które wymaga czteroletniej
separacji w celu stwierdzenia rozkładu pożycia małżeńskiego. Para jest zdziwiona tak
radykalną zmianą warunków rozwodu w następstwie decyzji o przeprowadzce do innego
Państwa Członkowskiego.
2.4.
Ryzyko trudności dla obywateli Wspólnoty mieszkających w państwie trzecim
Zawarte w nowym II rozporządzeniu brukselskim zasady uznawania orzeczeń stosują się do
wszystkich orzeczeń rozwodowych wydawanych przez sądy Państw Członkowskich, jednak
przepisy dotyczące właściwości sądów nie obejmują wszystkich sytuacji. Taka sytuacja może
powodować trudności dla obywateli Wspólnoty mieszkających w państwie trzecim. Mogą
zaistnieć sytuacje, w których zastosowania nie mają żadne z przewidzianych w
rozporządzeniu reguł ustalania właściwości sądów. W takich okolicznościach sądy Państw
Członkowskich mogą stosować przepisy krajowe w sprawie międzynarodowej właściwości
sądów. Jednak brak harmonizacji tych przepisów może prowadzić do sytuacji, w których
żaden z sądów na terytorium Unii Europejskiej lub poza nim nie jest właściwy dla udzielenia
rozwodu parze małżonków będącej obywatelami wspólnoty różnych narodowości, którzy
mieszkają w państwie trzecim. Ponadto w przypadku orzeczenia rozwodu w państwie trzecim
para może mieć poważne trudności z uzyskaniem uznania rozwodu w Państwach
Członkowskich, z których pochodzą małżonkowie.
Przykład 4: Para niemiecko-holenderska mieszkająca w państwie trzecim
Para niemiecko-holenderska od wielu lat mieszka w państwie trzecim. Ich pożycie ulega
rozkładowi i żona-Niemka chciałaby się rozwieść, najlepiej przed sądem niemieckim. Nie
może jednak wystąpić o rozwód w Niemczech lub w innym Państwie Członkowskim. Żadna z
reguł ustalania właściwości sądów, określonych w nowym II rozporządzeniu brukselskim, nie
ma zastosowania, ponieważ Państwo Członkowskie nie jest miejscem stałego pobytu
małżonków, którzy nie mają takiego samego obywatelstwa. W takich okolicznościach sądy
Państw Członkowskich mogą stosować krajowe zasady ustalania właściwości sądów. Żona-
PL
5
PL
Niemka nie może jednak wystąpić o rozwód w Niemczech zgodnie z niemieckimi zasadami
właściwości sądów, ponieważ maż-Holender może być pozwany w Niemczech wyłącznie
zgodnie z zasadami właściwości sądów określonymi w art. 6 rozporządzenia, który zapewnia
pewną ochronę pozwanym. Nie może też wystąpić o rozwód w Niderlandach, ponieważ
prawo holenderskie nie przewiduje w takich okolicznościach właściwości sądów krajowych.
W związku z powyższym żona-Niemka nie może wystąpić o rozwód w żadnym Państwie
Członkowskim. Jej jedyną nadzieją jest to, że właściwe do rozpatrzenia sprawy będą sądy
państwa trzeciego. Nawet w takiej sytuacji mogą być trudności z uznaniem w Niemczech
rozwodu orzeczonego w państwie trzecim.
2.5.
Groźba „pędu do sądu”
Reguła „lis pendens” (zob. pkt 3.6.3 dokumentu roboczego w załączeniu) może skłonić
małżonka(ę) do wystąpienia o rozwód zanim uczyni to współmałżonek, aby zapobiec nabyciu
właściwości przez sądy innego Państwa Członkowskiego („pęd do sądu”). Może to prowadzić
do sytuacji, kiedy powód występuje o rozwód w określonym Państwie Członkowskim, aby
osiągnąć określony rezultat, np. obejść stosowanie przepisów określonego prawa
rozwodowego. Zjawisko „pędu do sądu” może mieć ujemne konsekwencje dla pozwanego,
jeżeli skutkuje właściwością prawa, z którym dana osoba nie posiada bliskiego związku i
które nie uwzględnia interesu danej osoby. Tego typu ryzyko może zilustrować następujący
przykład:
Przykład 5: Mąż-Polak wyjeżdża do pracy do Finlandii
Polskie małżeństwo z 20-letnim stażem mieszka w Polsce z dziećmi. Mąż otrzymuje ofertę
interesującej pracy w Finlandii na dwa lata. Para uzgadnia, że mąż przyjmie ofertę, a żona
zostanie w Polsce. Po upływie roku mąż mówi żonie, że chce rozwodu, mając świadomość, że
zgodnie z polskim prawem postępowanie rozwodowe jest długotrwałe i sąd musi stwierdzić
całkowity rozkład związku małżeńskiego. Zgodnie z nowym II rozporządzeniem brukselskim
właściwość należy do sądów fińskich, ponieważ mąż przebywał w Finlandii przez okres
dłuższy niż rok. Sądy fińskie stosują w postępowaniu rozwodowym prawo fińskie zgodnie z
zasadą „lex fori”. W rezultacie mąż-Polak może uzyskać rozwód po 6-miesięcznym okresie
rozpatrzenia, pomimo sprzeciwu żony. Ponieważ mąż chce uzyskać rozwód jak najszybciej,
bezzwłocznie kieruje sprawę do sądu fińskiego, który orzeka rozwód po upływie 6 miesięcy
pomimo silnego sprzeciwu żony.
Pytanie 1: Czy oprócz wymienionych powyżej znane są Państwu inne problemy, które
mogą wyniknąć w kontekście „międzynarodowych” rozwodów?
3.
MOŻLIWE ROZWIĄZANIA W PRZYSZŁOŚCI
3.1.
Status quo
Jednym z możliwych rozwiązań jest pozostawienie sytuacji bez zmian i niewprowadzanie
zmian ustawodawczych. Można argumentować, że przedstawione problemy nie są na tyle
poważne lub nie występują na tyle często, aby konieczne było działanie Wspólnoty.
PL
6
PL
3.2.
Harmonizacja przepisów prawa kolizyjnego
Innym sposobem rozwiązania problemu może być wprowadzenie zharmonizowanych
przepisów prawa kolizyjnego, opartych na zbiorze ujednoliconych czynników wiążących.
Zaletą takiego rozwiązania byłoby zapewnienie pewności prawa (przykład 1). W zależności
od treści zharmonizowanych przepisów rozwiązanie to mogłoby także zwiększyć autonomię
stron (przykład 2) i przyczynić się do przyjęcia rozwiązań zadowalających dla obywateli
(przykład 3). Mogłoby też, przynajmniej częściowo, ograniczyć „pęd do sądu” (przykład 5),
ponieważ sąd właściwy stosowałby prawo rozwodowe wyznaczone na podstawie wspólnych
reguł.
Czynniki wiążące powinny być starannie rozpatrzone w celu zapewnienia pewności i
przewidywalności prawa, przy jednoczesnym zapewnieniu pewnej elastyczności. Celem
byłoby zapewnienie, aby rozwód podlegał porządkowi prawnemu, z którym posiada
najbliższy związek. Można przewidzieć szereg czynników wiążących, które są powszechnie
stosowane w instrumentach międzynarodowych oraz w krajowych przepisach prawa
kolizyjnego, takich jak ostatnie wspólne miejsce stałego pobytu, takie samo obywatelstwo
małżonków, ostatnie wspólne obywatelstwo, jeżeli zachowuje je jeden z małżonków, lub
zasada „lex fori”.
Pytanie 2: Czy jesteś za harmonizacją przepisów prawa kolizyjnego? Jakie
argumenty przemawiają za i przeciwko takiemu rozwiązaniu?
Pytanie 3: Jakie byłyby najwłaściwsze czynniki wiążące?
Pytanie 4: Czy harmonizacja przepisów powinna ograniczać się do rozwodów, czy
też powinna dotyczyć także prawnej separacji i unieważnienia małżeństwa?
Pytanie 5: Czy zharmonizowane przepisy powinny zawierać klauzulę polityki
publicznej, pozwalającą sądowi na odmowę stosowania prawa państwa obcego w
niektórych okolicznościach?
3.3.
Zapewnienie małżonkom możliwości wyboru prawa właściwego
Inna możliwość to wprowadzenie ograniczonej możliwości wyboru przez małżonków prawa
właściwego do postępowania rozwodowego. Możliwość wyboru prawa właściwego
zapewniałaby małżonkom zwiększoną pewność i przewidywalność prawa, w szczególności
przy rozwodach za obopólną zgodą. Pewna autonomia stron zapewniłaby również
uelastycznienie istniejących przepisów, które z zasady przewidują tylko jedno możliwe
rozwiązane. Wreszcie stanowiłoby to ułatwienie dostępu do sądów w niektórych sprawach.
Takie rozwiązanie byłoby szczególnie użyteczne w przypadku zgody małżonków na rozwód,
tak jak w przykładzie małżeństwa portugalsko-włoskiego (przykład 1) oraz małżeństwa
Włochów mieszkających w Niemczech (przykład 2).
Zasada swobodnego wyboru jest coraz szerzej stosowana w konwencjach międzynarodowych
w sprawie wyboru prawa w dziedzinie prawa o zobowiązaniach, a w mniejszym stopniu w
prawie rodzinnym. Istnieją jednak wyjątki, takie jak ostatnio przyjęta belgijska ustawa w
sprawie prawa prywatnego międzynarodowego, która umożliwia małżonkom wybór
PL
7
PL
pomiędzy prawem obywatelstwa jednego z małżonków lub prawem belgijskim (tzn. „lex
fori”).6
Pozostawienie stronom nieograniczonego wyboru mogłoby skutkować stosowaniem prawa
„egzotycznego”, z którym strony posiadają niewielki lub żaden związek. W konsekwencji
lepsze zdaje się ograniczenie wyboru do pewnych praw, z którymi małżonkowie posiadają
bliski związek (np. na podstawie obywatelstwa jednego lub obydwu małżonków, ostatniego
wspólnego miejsca stałego pobytu lub „lex fori”). Jednym z możliwych rozwiązań byłoby
ograniczenie wyboru do prawa państwa miejsca procesu („lex fori”), aby zapewnić, że sądy
nie będą zobowiązane do stosowania prawa zagranicznego.
Możliwości wyboru wymagają dalszego zbadania. Można nałożyć wymóg wyraźnego
określenia wyboru, w formie pisemnej, z chwilą złożenia pozwu rozwodowego. Należy
również rozważyć potrzebę specjalnych zabezpieczeń w celu ochrony małżonka przed
niewłaściwym naciskiem ze strony współmałżonka w sprawie wyboru określonego prawa.
Szczególne względy mogą być również konieczne, kiedy małżonkowie posiadają dzieci.
Wybór prawa przez strony w sposób oczywisty implikuje wybór prawa materialnego miejsca
procesu rozwodowego, a nie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego (wyłączenie
tzw. „odesłania”). Odmienne rozwiązanie zagroziłoby celowi, jakim jest zagwarantowanie
pewności prawa.
Pytanie 6: Czy strony powinny mieć możliwość wyboru prawa właściwego? Jakie
argumenty przemawiają za i przeciwko takiemu rozwiązaniu?
Pytanie 7: Czy wybór powinien być ograniczony do określonych praw? Jeżeli tak, to
jakie należałoby przyjąć czynniki wiążące? Czy wybór powinien być ograniczony do
prawa Państw Członkowskich? Czy wybór powinien być ograniczony do „lex fori”?
Pytanie 8: Czy możliwość wyboru prawa właściwego powinna być ograniczona do
rozwodów, czy też powinna dotyczyć także prawnej separacji i unieważnienia
małżeństwa?
Pytanie 9: Jakie powinny być właściwe wymogi formalne odnośnie uzgodnień stron
w sprawie wyboru prawa?
3.4.
Zmiana reguł ustalania właściwości sądów wyszczególnionych w art. 3
rozporządzenia nr 2201/2003
Wyszczególnione w art. 3 rozporządzenia Rady nr 2201/2003 reguły ustalania właściwości
sądów zostały pierwotnie sformułowane w celu spełnienia wymogów obiektywnych oraz
zapewnienia zgodności z interesem stron, dla uwzględnienia elastyczności potrzebnej do
6
PL
Art. 55 ust. 2 « Loi portant le Code de droit international privé » z dnia 16 lipca 2004 r., opublikowany
27.7.2004 r.
8
PL
uwzględnienia mobilności i zaspokojenia indywidualnych potrzeb bez szkody dla pewności
prawa.7
Można spierać się, że reguły ustalania właściwości sądów nie realizują tych celów w pełni.
Brak ujednoliconych norm kolizyjnych oraz istnienie kilku różnych reguł ustalania
właściwości sądów mogą prowadzić do stosowania praw, z którymi małżonkowie
niekoniecznie posiadają najbliższy związek (przykład 5). Z drugiej strony w niektórych
przypadkach reguły ustalania właściwości sądów mogą nie być wystarczająco elastyczne, aby
spełnić indywidualne potrzeby konkretnych osób (przykład 3).
Jednym z możliwych rozwiązań mogłaby być zmiana reguł ustalania właściwości sądów.
Niemniej jednak należy starannie rozważyć konsekwencje każdej takiej zmiany. W efekcie
ograniczenie reguł ustalania właściwości sądów może mieć negatywny wpływ na
elastyczność i dostęp do sądów, chyba że strony uzyskają możliwość wyboru sądu
właściwego (zob. pkt 3.6 poniżej). Z drugiej strony dodanie nowych reguł ustalania
właściwości sądów może dodatkowo zaostrzyć problem braku pewności prawa.
Pytanie 10: Czy z Państwa doświadczeń wynika, że istnienie kilku reguł
ustalania właściwości sądów skutkuje „pędem do sądu”?
Pytanie 11: Czy Państwa zdaniem potrzebna jest zmiana reguł ustalania
właściwości sądów? Jeżeli tak, jakie rozwiązanie byłoby najlepsze?
3.5.
Zmiana zasady pozostałej właściwości sądów zawartej w art. 7 rozporządzenia
nr 2201/2003
Inną kwestią jest to, czy potrzebna jest zmiana zasady pozostałej właściwości sądów
(pozostałej jurysdykcji), zawartej w nowym II rozporządzeniu brukselskim. Obecne zasady
mogą prowadzić do sytuacji, w której żaden sąd na terytorium Unii Europejskiej lub w istocie
żaden sąd nie jest właściwy dla rozpatrzenia pozwu rozwodowego (przykład 4). W sytuacji,
kiedy właściwość należy do sądu państwa trzeciego, orzeczenie rozwodowe nie jest uznawane
na terytorium Unii Europejskiej zgodnie z nowym II rozporządzeniem brukselskim, a jedynie
na mocy prawa krajowego lub obowiązujących traktatów międzynarodowych. Taka sytuacja
może spowodować trudności, kiedy para usiłuje uzyskać uznanie rozwodu w państwach, z
których pochodzą małżonkowie.
Pytanie 12: Czy Państwa zdaniem należy wzmocnić harmonizację zasad ustalania
właściwości sądów i czy art. 7 rozporządzenia nr 2201/2003 należy skreślić lub
przynajmniej ograniczyć do przypadków, które nie dotyczą obywateli UE? Jeżeli
tak, to jak powinny brzmieć takie przepisy?
7
PL
Pkt 27 sprawozdania wyjaśniającego dotyczącego Konwencji z dnia 28 maja 1998 r. w sprawie
jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich (na której oparte jest II
rozporządzenie brukselskie), Dz.U. C 221 z 16.7.1998, str. 27.
9
PL
3.6.
Zapewnienie małżonkom możliwości wyboru sądu właściwego
Innym rozwiązaniem mogłoby być umożliwienie małżonkom uzgodnienia sądu właściwego
do spraw rozwodowych („prorogacja właściwości sądów”). Umożliwienie stronom
uzgodnienia sądu lub sądów określonego Państwa Członkowskiego właściwych w
dotyczącym ich postępowaniu rozwodowym, mogłoby zwiększyć pewność i elastyczność
prawa oraz stanowić szczególne udogodnienie w przypadkach rozwodów za obopólną zgodą.
Prorogacja właściwości sądów mogłaby również być użyteczna w sytuacjach, kiedy
małżonkowie nie są w stanie uzyskać właściwości sądu Państwa Członkowskiego na mocy
obecnych zasad ustalania właściwości sądów, ponieważ nie mają wspólnego obywatelstwa
lub miejsca pobytu. Na przykład umożliwiłoby to szwedzko-fińskiej parze mieszkającej w
Irlandii uzgodnienie, że właściwy w ich postępowaniu rozwodowym byłby sąd fiński lub
szwedzki (przykład 3). Podobnie umożliwiłoby to parze niemiecko-irlandzkiej mieszkającej
w państwie trzecim osiągnięcie porozumienia odnośnie właściwego sądu (przykład 4). Sąd
wyznaczony przez strony stosowałby prawo określone zgodnie z przepisami prawa
kolizyjnego kraju sądu.
Możliwość wyboru sądu właściwego istnieje w kilku instrumentach wspólnotowych.
Prorogacja jest możliwa na mocy art. 23 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001. Podobnie art.
12 nowego II rozporządzenia brukselskiego przewiduje ograniczoną możliwość wyboru sądu
właściwego w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej.
Prorogacja rozwodów mogłaby być ograniczona do sądów Państw Członkowskich, z którymi
małżonkowie posiadają najbliższy związek, na przykład na mocy obywatelstwa lub miejsca
pobytu jednego z małżonków albo ostatniego miejsca wspólnego stałego pobytu małżonków.
Kiedy małżonkowie mają dzieci, należy zwrócić szczególną uwagę na spójność przepisów z
regułą prorogacji w art. 12 nowego II rozporządzenia brukselskiego. Możliwości i terminy
wyboru w sposób oczywisty wymagałyby dalszego zbadania.
Pytanie 13: Jakie argumenty przemawiają za i przeciwko wprowadzeniu możliwości
prorogacji w sprawach rozwodowych?
Pytanie 14: Czy prorogacja powinna być ograniczona do określonych jurysdykcji?
Pytanie 15: Czy powinny istnieć formalne wymogi w odniesieniu do porozumienia
stron w sprawie prorogacji?
3.7.
Wprowadzenie możliwości przeniesienia sprawy
Zgodnie z powyższymi wyjaśnieniami (pkt. 2.5) w pewnych okolicznościach małżonek(ka)
może poczuć motywację do „pędu do sądu” przed współmałżonkiem. Zjawisko to może być
wyjaśnione, przynajmniej częściowo, regułą „lis pendens” nowego II rozporządzenia
brukselskiego, która została skrytykowana jako zbyt sztywna i stwarzająca motywacje dla
małżonków, aby „uderzyć wcześniej”. Możliwym rozwiązaniem mogłoby być wprowadzenie
możliwości przeniesienia sprawy rozwodowej, w wyjątkowych okolicznościach, do sądu
innego Państwa Członkowskiego. Art. 15 nowego II rozporządzenia brukselskiego daje taką
możliwość w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej.
PL
10
PL
Przeniesienie można by przewidzieć w wyjątkowych okolicznościach i z zachowaniem
rygorystycznej zasady, że jeżeli małżonek(ka) wniesie pozew rozwodowy w jednym Państwie
Członkowskim, ale pozwany zażąda przeniesienia sprawy do sądu innego Państwa
Członkowskiego na podstawie tego, że małżeństwo mieszkało głównie w tym państwie. Dla
zapewnienia pewności prawa „ośrodek ciężkości” małżeństwa można ustalić na postawie
zamkniętej listy czynników wiążących, w tym na przykład ostatniego miejsca wspólnego
pobytu stałego małżonków, jeżeli jeden z nich nadal tam przebywa, oraz wspólnego
obywatelstwa małżonków.
Naturalnie możliwości realizacji ewentualnego mechanizmu transferowego wymagałyby
doprecyzowania w celu zapewnienia w szczególności, aby nie powodowało to zbędnej
zwłoki. Dodatkowe zabezpieczenia mogą być konieczne, kiedy postępowanie rozwodowe jest
związane z postępowaniem dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej, w celu zapewnienia
spójności z art. 15 nowego II rozporządzenia brukselskiego.
Możliwość przeniesienia sprawy mogłaby stanowić rozwiązanie problemów, jakie mogą
wyniknąć, kiedy jeden z małżonków jednostronnie wnosi o rozwód wbrew woli drugiego
małżonka. Na przykład umożliwiłoby to żonie-Polce, o której mowa w przykładzie 5,
zwrócenie się do sądu fińskiego o przeniesienie sprawy do sądu polskiego na podstawie tego,
że oboje z małżonków są obywatelami polskimi i Polska jest ostatnim miejscem ich
wspólnego pobytu stałego – „ośrodek ciężkości” małżeństwa znajdował się w Polsce.
Pytanie 16: Czy powinna istnieć możliwość złożenia wniosku o przeniesienie
sprawy do sądu w innym Państwie Członkowskim? Jakie argumenty przemawiają za,
a jakie przeciw takiemu rozwiązaniu?
Pytanie 17: Jakie czynniki wiążące należy ustalić w celu przeniesienia sprawy do
innego Państwa Członkowskiego?
Pytanie 18: Jakie zabezpieczenia byłyby konieczne, aby zapewnić pewność prawa i
uniknąć zbędnej zwłoki?
3.8.
Połączenie różnych rozwiązań
Koncepcje opisane powyżej stanowią przykłady różnych rozwiązań w przyszłości. Niemniej
jednak żadna z tych koncepcji nie może sama rozwiązać wszystkich problemów opisanych w
rozdziale 2. Dlatego należy zastanowić się nad połączeniem różnych rozwiązań.
Tak jak w przykładzie, małżonkowie mogliby mieć możliwość wyboru sądu właściwego na
podstawie obywatelstwa jednego z małżonków lub ich ostatniego miejsca stałego pobytu.
Ponadto małżonkowie mogliby mieć możliwość wyboru prawa właściwego, przynajmniej
przez zastosowanie „lex fori”. Takie połączenie mogłoby rozwiązać problemy opisane w
przykładach 1-4 i być szczególnie użyteczne w przypadku rozwodów za obopólną zgodą.
Rozwiązanie problemów, jakie mogą wyniknąć, kiedy tylko jeden z małżonków chce
rozwodu (przykład 5), można by zapewnić przez wprowadzenie możliwości przeniesienia
sprawy do innego Państwa Członkowskiego.
PL
11
PL
Pytanie 19: Jakie połączenie rozwiązań stanowiłoby – Państwa zdaniem – najlepsze
rozwiązanie opisanych problemów?
Pytanie 20: Sugestie dotyczące innego rozwiązania problemów opisanych w rozdziale 2?
PL
12
PL