Spis treści i Wprowadzenie

E D W A R D
S K I B I ¼ S K I
Gramatyka i retoryka w "Chronica Polonorum"
mistrza Wincentego zwanego Kad»ubkiem.
Forma j“zykowa na us»ugach myÑli.
Praca doktorska napisana
pod kierunkiem
prof. dr hab. Brygidy Kürbis
1
Pozna½ 1993
Plan pracy:
Wprowadzenie...................................4
Rozdzia» I. Mistrz Wincenty wÑród swoich wspó»czesnych.......................................22
Rozdzia» II. Grammatica. J“zyk "Kroniki Polskiej" mistrza
Wincentego
Uwagi wst“pne..................................38
A. Lectio ad litteram:
1. Forma j“zykowa Wst“pu do Kroniki.........44
2. Liber primus Chronicae:
a. Wprowadzenie do dialogu...............50
b. Strofy w dialogu......................52
3. Wnioski do Lectio ad Litteram............62
B. Lectio ad sensum. Narracja historyczna:
1. Wprowadzenie.............................67
2. Interpretacja............................74
3. Wnioski do Lectio ad sensum.............124
Rozdzia» III. Retoryka
Wst“p..........................................130
a. Praeliminaria...............................133
b. Temat - materia artis.......................140
c. Status causae...............................141
d. Partes artis................................146
2
Uwagi ko½cowe..................................166
Wnioski........................................167
Rozdzia» IV. Lectio ad sententiam..............172
a. Preliminaria: Mit i baѽ w Kronice..........172
1. Dusza i cia»o...............................182
2. Cz»owiek i pa½stwo..........................185
3. virtutes ...................................190
4. Uwagi ko½cowe...............................198
Rozdzia» V. Kronika jako rodzaj pisarski
i jej miejsce w dziejopisarstwie polskim.....201
Rozdzia» VI. Podsumowanie......................211
Bibliografia...................................220
3
Wprowadzenie
Zadaniem tej pracy jest kolejna próba odczytania Kroniki
mistrza Wincentego1 . Przyst“puj“ do niej z pewn obaw. Od z
gór stu lat trwaj powaóne badania nad t Kronik . Podejmowali
je
specjaliÑci
z
doÑwiadczeniem
badawczym
znacznie
przewyószajcym to, jakim ja sam obecnie dysponuj“. JednoczeÑnie
jednak
pytania,
które
sobie
stawiano
by»y
niejednokrotnie
czstkowe i nie bra»y pod uwag“ ca»oÑci tekstu dzie»a. Tak by»o z
problemem tzw. factum sancti Stanislai. Jednoznacznie metod“
4
Wincentego oceni» Tadeusz Wojciechowski3, por.: "druga z kolei
kronika
polska,
Kad»ubkowa
(...)
nie
ma
powagi
ïród»owego
Ñwiadectwa"4 . W tej tradycji prace Henryka Zeissberga5 i Oswalda
Balzera6 stanowi pewien wyjtek. Usi»uj one rozszyfrowaƒ dzie»o
Wincentego poprzez prób“ odnalezienia ïróde» jego myÑli. Ukaza»y
one Kronik“ mistrza Wincentego na tle tradycji uczonej, która
rozwin“»a si“ na Zachodzie w czasie tzw. renesansu XII wieku. W
tym teó nurcie umieÑciƒ naleóy powojenne prace L. Koty½skiego7,
M. Plezi8 i B. Kürbis9 . Pierwsi dwaj badacze poÑwi“cili si“
badaniom stylistycznym Kroniki. W tym teó nurcie badawczym
pozostaje
praca
K.
Limana10.
Badacze
ci
opowiedzieli
si“
ostatecznie za wp»ywem francuskiej szko»y stylistycznej zwizanej
z Chartres na omawiane dzie»o11 . Z innego punktu widzenia bada»a
Kronik“ B. Kürbis12 . W przeciwie½stwie do poprzednio wspomnianych
formalnych
bada½
»atwo
dostrzec
w
pracach
tej
badaczki
nastawienie na analiz“ treÑciow zawartoÑci Kroniki. ºczy si“ z
tym szukanie Ñladów wp»ywu filozoficznej szko»y z Chartres na
formacj“ intelektualn naszego autora. Z drugiej strony badaczka
wskaza»a na odr“bnoу koncepcji Wincentego13. W tym teó nurcie
umieÑci»bym prace M. Markowskiego14, J. B. Korolca 1 5 oraz I.
Lewandowskiego 16.
Dawniejsze
badania
nad
Kronik
mistrza
Wincentego rozwija»y si“ na marginesie bada½ nad tekstem, które
powstawa»y
pod wp»ywem nowej filozofii j“zyka ( Ferdinand de
Saussure, Ludwig Wittgenstein, M.Bachtin, J.L.Austin i inni). To
dzi“ki niej wypracowano nowe narz“dzia poznawcze dla wszelkich
rodzajów zapisu s»ownego. Metody bada½ stylistycznych uleg»y
znacznym przemianom, których pocztek wióe si“ z przemianami w
humanistyce rosyjskiej17. Przemiany te si“gaj prze»omu wieków.
5
Jest to okres bardzo intensywnej pracy rosyjskiej humanistyki.
Obok recepcji dzie» zachodnich trwaj tam równieó interesujce
poszukiwania w»asne. Szczególnie szeroko rozwijaj si“ rozpocz“te
przez
Potiebni“
i
Wiesie»owskiego19
badania
nad
poetyk
historyczn i twórczoÑci ustn. Badania te, oparte na obszernym
materiale
(pochodzcym
równieó
z
piÑmiennictwa
Wschodu
i
szerokich bada½ terenowych), zaowocowa»y powstaniem w okresie
pierwszej
wojny
Ñwiatowej
koncepcji
rosyjskiej
szko»y
formalnej20 . Szko»a ta, po zlikwidowaniu jej przez komunistów,
wp»yn“»a
na
krystalizowanie
si“
doktryny
strukturalistów
czeskich21 , a poprzez R. Jakobsona22 po drugiej wojnie Ñwiatowej
na powstanie koncepcji strukturalnych w Europie zachodniej23.
Ponadto na
obrzeóu Zwizku Radzieckiego w esto½skim Tartu
(Dorpat) powsta»a w drugiej po»owie lat 50-tych szko»a z J.
ºotmanem na czele, odwo»ujca si“ do osigni“ƒ formalistów24. W
tym nurcie znajduje si“ np. praca ºotmana "Struktura tekstu
artystycznego"25.
W ko½cu XIX wieku Ch. S. Peirce stworzy» semiotyczn
koncepcj“ znaku26 . Prace jego pocztkowo nie znalaz»y oddïwi“ku,
jednak lata 30-te przynios»y pod tym wzgl“dem wyraïn zmian“.
Badania te podj“li Ch. W. Morris, C.K. Ogden, I. A. Richards27.
Teoria ta w tym wydaniu w wersji psychologizujcej uÑwiadamia»a
komunikatywn funkcj“ j“zyka i wprowadzi»a do bada½ nad tekstem
pragmatyk“ (sama teoria stworzona przez Ch. S. Peirce'a)28.
Niezaleónie od tego wiede½ski psycholog K.Büchler29 da» swoj
wersj“ relacyjnego modelu komunikacji j“zykowej, wyprzedzajcej
póïniejsz koncepcj“ R. Jakobsona30.
1
.Dwa najwaóniejsze wydania tej Kroniki pochodz z wieku XIX. S to
Magistri Vincentii Episcopi Cracoviensis Chronica Polonorum sive
6
originale regum et principum Poloniae, quae e codice vetustissimo
Eugeniano (...) edidit Alexander ex comitibus Przezdziecki,
Cracoviae 1862 i Magistri Vincentii Chronicon Polonorum, wyd.
August Bielowski, Monumenta Poloniae Historica, t.II, Lwów 1872
(przedruk 1961 Warszawa), s.193 - 453. Wszystkie cytaty »aci½skie
b“d odsy»a»y do wydania Augusta Bielowskiego, które jest jak dotd
jedyn edycj krytyczn tekstu. Odst“pstwa od tej zasady b“d
sygnalizowane. Dysponujemy trzema t»umaczeniami tekstu. Pierwsze
wydane razem z cytowan edycj Aleksandra Przezdzieckiego pióra
Andrzeja Józefczyka i Marcelego Studzi½skiego jest t»umaczeniem
wydanego tekstu r“kopisu eugeniuszowskiego, drugie wykonane przez
Kazimierza Abgarowicza i Brygid“ Kürbis wydane w 1974 r. i trzecie
przygotowane przez Brygid“ Kürbis, które ukaza»o si“ w 1992 r.
Wszystkie cytaty pochodziƒ b“d z tego ostatniego t»umaczenia.
Wszelkie odst“pstwa b“d“ zaznacza» osobno.
2
. Stan bada½ przedstawi»a Brygida Kürbis we wst“pie do swojego
t»umaczenia: Mistrz Wincenty (tzw.Kad»ubek), Kronika Polska s.III CXXXI.
3
. Tadeusz Wojciechowski, Szkice historyczne jedenastego wieku, 1951
(3 wydanie), szkice 7 - 11, s. 253 - 347 oraz Gerard Labuda, W 75
rocznic“
ukazania
si“
Szkiców
Historycznych
Tadeusza
Wojciechowskiego, Kwartalnik Historyczny, 88 (1981) nr 2, s. 321 351.
4
. T.Wojciechowski, op.cit. s. 221, por. teó s. 270: Na to pytanie
jest u Kad»ubka odpowiedï - jak u niego zawsze dla badacza
nieznoÑna; zamiast faktów same floresy.
5
. Heinrich Zeissberg, Vincentius Kad»ubek, Bischof von Krakau (1208
- 1218; +1223) und seine Chronik Polens. Zur Literaturgeschichte
des dreizehnte Jahrhunderts, Wien 1870.
6
. Oswald Balzer, Pisma PoÑmiertne, t.1 i 2, Studyum o Kad»ubku, Lwów
1934 i 1935.
7
. Leon Koty½ski, Rytmika Kroniki Wincentego Kad»ubka, Eos, 49 (1957
- 1958) z. 2, s. 161 - 176.
7
8
. Marian Plezia, Genealogia Galla i Kad»ubka, Meander, 2 (1947), s.
525 - 537; idem, Z zagadnie½ pierwotnego prawa ma»óe½skiego w
Polsce, w: Archeologia, t. 3 (1949), s.230 - 232; idem, Nazwa
osobowa Kad»ubek, w: Onomastica, R. 3 (1957), s.393 - 417; idem,
Dialog w kronice Kad»ubka, w: Pami“tnik Literacki, 51 (1960), s.
275 - 286; idem, Pierwszy polski historyk (Wincenty Kad»ubek), w:
Tygodnik Powszechny 1960, nr 17 (587); idem, Kronika Kad»ubka na
tle renesansu XII wieku, Znak, R. 14 (1962), s. 978 - 994; idem,
Mistrz Wincenty i jego kronika, Tygodnik Powszechny 1964, nr 37
(816); idem, Legenda o smoku wawelskim, Rocznik Krakowski R. 42
(1971), s. 21 - 32; idem, Die Polenchronik des Magister Vincentius
als Musterbeispiel des "ornatus gravis", w: Classica et
Mediaevalia (dissertationes IX Fr. Blatt dedicatae), t. 36 (1973),
s. 448 - 460; idem, Pierwszy polski pisarz i uczony. W roku
jubileuszowym Wincentego Kad»ubka , Tygodnik Powszechny 1973, nr
47 (1296); idem, Zawartoу r“kopisu tzw. Eugeniuszowskiego kroniki
mistrza Wincentego, w: Cultus et cognitio. Ksi“ga pamitkowa ku
czci A.Gieysztora, Warszawa 1976, s. 435 - 443; idem, Retoryka
mistrza Wincentego, Studia îród»oznawcze, 20 (1976), s. 88 - 94;
idem, Tradycja r“kopiÑmienna Kroniki Kad»ubka, w: Ars Historica.
Ksi“ga Pamitkowa ku czci Gerarda Labudy, Pozna½ 1976, s. 377 391; idem, Dooko»a sprawy Ñw. Stanis»awa (Studium îród»oznawcze), w:
Analecta Cracoviensia, R. 11 (1979), s. 251 - 413, analizie
odnoÑnych partii tekstu Kroniki mistrza Wincentego poÑwi“cono
strony 330 - 353; idem, Zwizki literatury polskiej z literatur
francusk w XII w., w: Pogranicza i konteksty literatury polskiego
Ñredniowiecza, red. T.Micha»owska, 1989, s. 57 - 69.
9
. Brygida Kürbis, Kad»ubek Wincenty, w: S»ownik StaroóytnoÑci
S»owia½skich, t.2, cz.2, 1965, s. 349 - 350; eadem, Czy mistrz
Wincenty Kad»ubek by» historykiem? w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza, nr 63, Historia, z.7 (1967), Pozna½, s.163
- 177; eadem, Motywy makrobia½skie w Kronice mistrza Wincentego a
szko»a w Chartres, Studia îród»oznawcze, 17 (1972), s.67 79;eadem, Mistrza Wincentego Kronika Polska, t». razem z
K.Abgarowiczem, wst“p i komentarz B.Kürbis, Warszawa 1974, s.253,
nlb.3; eadem, Pollexianorum cervicosa feritas. Dzikoу i
barbarzy½stwo w opinii Mistrza Wincentego, w: S»owianie w dziejach
Europy. Studia historyczne ku uczczeniu 75 rocznicy urodzin i 50lecia pracy naukowej prof. H. ºowmia½skiego, UAM, Wydz.Fil.Hist., Seria Historia nr 58, Pozna½ 1974, s.131 - 138; eadem,
Polska wersja humanizmu u progu XIII wieku, w: Sztuka i ideologia
8
XIII wieku, Warszawa - Kraków - Gda½sk 1974, s.9 - 24; eadem,
Wizerunki Piastów w opiniach dziejopisarskich, w: Piastowie w
dziejach Polski. Zbiór artyku»ów z okazji trzechsetnej rocznicy
wygaÑni“cia dynastii Piastów, Wroc»aw 1975, s. 196 - 228, o Kad»ubku
przede wszystkim 212 - 220; Holophagus. O smoku wawelskim i innych
smokach, w: Ars Historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski,
UAM, Wydz.Fil.-Hist., Seria Historia nr 71, Pozna½ 1976, s. 163 178; eadem, Jak mistrz Wincenty pojmowa» histori“ Polski, Studia
îród»oznawcze, 20 (1976), s. 64 - 70; Jak czytaƒ najstarsze teksty
o Ñwi“tym Stanis»awie, Znak, R. 31 (1979), z.4 - 5, s. 319 -343, o
Kronice mistrza Wincentego s. 329 - 337; MyÑli i nauki mistrza
Wincentego zwanego Kad»ubkiem, zebra»a i prze»oóy»a B.Kürbis, 1980,
s. 169, nlb. 3; Mistrz Wincenty (tzw. Kad»ubek), Kronika Polska,
prze»oóy»a i opracowa»a B. Kürbis, 1992, s. IV - CXXXII, 1 -322.
10
. Kazimierz Liman, Topika w Kronice polskiej Wincentego Kad»ubka,
Studia îród»oznawcze, 20 (1976), s. 95 -105.
11
.por. sumujce uwagi M. Plezia, Zwizki literatury polskiej, s.65 68.
12
. por. B. Kürbis, Motywy makrobia½skie w Kronice mistrza Wincentego
....
13
. por. ostatnio Mistrz Wincenty (tzw. Kad»ubek), Kronika polska, s.
LXII - LXXXII.
14
. Mieczys»aw Markowski, Die Schilderung des Guten und Bösen in der
Chronica des Vincentius Kadlubek, w: Miscellanea Mediaevalia, t.
11 (1977), s. 271 - 285.
15
. J. B. Korolec, Idea» w»adcy w "Kronice" mistrza Wincentego. Rola
cnót moralnych w legitymizacji w»adzy, w: Pogranicza i konteksty
literatury polskiego Ñredniowiecza, s. 71 - 86.
16
. Mistrz Wincenty a Justyn - epitomator Pompejusza Troga, Studia
îród»oznawcze, t. 20 (1976), s. 28-34.
17
. Maria Renata Mayenowa, Rosyjskie propozycje teoretyczne w
zakresie form poetyckich (1916 - 1930), w: Rosyjska szko»a
stylistyki, red. M.R. Mayenowa, Z. Saloni, Warszawa 1970, s. 14 -
9
54.
18
.A.A. Potiebnia, Iz lekcji po teorii s»ovesnosti, Charkov 1894,
reprint w: Slavistic Printings and reprintings, ed.C.H. van
Schooneveld, t. 150 (1970); idem, Iz lekcji po teorii s»ovesnosti,
Charkov 1905 , reprint tamóe t. 128.
19
.A.N.Vese»ovskij, Istoriczeskaja poetika, Leningrad 1940, w:
Slavistic..., series citata, t. 155 (1977).
20
.Por. Rosyjska szko»a stylistyki, passim; B. Eichenbaum, Teoria
metody formalnej, w: idem, Szkice o prozie i poezji, wybór i
przek»ad L. Pszczo»owska, R. Zimand, Warszawa 1973, s. 273-321;
P.N. Medvedev, Formalnyj metod v Literaturovedenii, Leningrad
1928, przedruk Hildesheim - New York, passim.
21
.M.R. Mayenova, Analiza doktryny stylistycznej Praskiego Ko»a, w:
Praska szko»a strukturalna w latach 1926 - 1943. Wybór materia»ów,
red. M.R. Mayenowa, Warszawa 1966, s. 26-40; ibidem, W. Górny, O
stylistyce Praskiego Ko»a, s. 6-25.
22
.Zbiór podstawowych prac tego badacza wydano u nas pt. W
poszukiwaniu istoty j“zyka, pod red. M.R. Mayenowej, t. 1-2,
Warszawa 1989
23
.M.R. Mayenowa, Roman Jakobson - uczony i cz»owiek, wst“p do wyóej
cytowanej antologii, t. 1, s. 11; Rozmowa Romana Jakobsona z Jean
Pierre Faye, Jean Paris i Jacques Roubaud, w : Znak, styl,
konwencja, pod red. M. G»owi½skiego, Warszawa 1977, s. 59-77.
24
.Semiotyka kultury, pod red. E. Janus i M.R. Mayenowa, wst“p S.
òó»kiewski - dwa wydania 1975 i 1977 z charakterystyczn dla
minionej epoki damnatio memoriae, jak obj“to w drugim wydaniu
prace A. M. Piatigorskiego.
25
.Polskie wydanie - Warszawa 1984 (orygina», Moskwa 1970).
26
.H. Buczy½ska-Garewicz, Semiotyka i filozofia znaku - s»owo wst“pne
w: M. Bense, Ðwiat przez pryzmat znaku, Warszawa 1980; H.
Buczy½ska - Garewicz, Znak. Znaczenie. Wartoу. Szkice o filozofii
10
ameryka½skiej, Warszawa 1975, s. 17-50.
27
.Ch. Morris, Writings on the General Theory of Signs, The Hague Paris 1971; C.K. Osden, I.A. Richards, The Meaning of Meaning,
London 1923
28
.J. Kotarbi½ska, Z zagadnie½ teorii nauki i teorii j“zyka, s. 188199.
29
.K. Bühler, Die Sprachtheorie, Stuttgart 1934.
30
.R. Jakobson, Poetyka w Ñwietle j“zykoznawstwa, w: W poszukiwaniu
istoty j“zyka, t. 2, s. 77-124.
11