Śmierć z dziurawymi rękami

Śmierć z dziurawymi rękami
Utworzono: czwartek, 30 października 2014
Autor: Kajetan Berezowski
Źródło: Trybuna Górnicza
Kiedyś panowało przekonanie, że jeżeli nie włoży się zmarłemu jakiejś jego rzeczy do trumny, to będzie straszył po
nocach. Dziś wielu deklaruje, że w duchy nie wierzy, ale tradycji woli dotrzymać.
Śmierć cielesna jest dla wszystkich religii zakończeniem doczesnej egzystencji człowieka. Kościoły protestanckie i współczesna
teologia katolicka w sposób nieco odmienny kształtują wyobrażenie o dwoistości istoty ludzkiej, śmiertelności ciała oraz
nieśmiertelności duszy. Zwiastują natomiast życie wieczne i zmartwychwstanie całego człowieka. Kościół rzymskokatolicki głosi
ponadto naukę o czyśćcu jako miejscu, w którym dusze ludzi zmarłych w stanie grzechu ponoszą kary. Przysługuje im jednak
pociecha, że dostąpią wreszcie wiecznej szczęśliwości. Wiara i zabobon od wieków przenikały się. Stąd wiele rytuałów w kulturze
ludowej ma swoje źródła właśnie w religii. Czuwanie przy trumnie zmarłego i obrządki związane z pochówkiem to dziś istotna część
śląskiego folkloru.
„Śmierć z dziurawymi rękami przychodzi do ludzi bogatych, żeby nie można było jej przekupić. Głucha śmierć przychodzi po matki
małych dzieci, by nie słyszeć ich płaczu. Jest jeszcze trzecia śmierć, która przychodzi do wszystkich pozostałych” – głosi ludowa
przypowieść.
Temu, jak nasze babki i dziadkowie odprawiali pogrzeby i przeżywali czas żałoby, poświęcona została m.in. wystawa zatytułowana
„Przesądy i wierzenia w obrzędowości rodzinnej na Śląsku”, zorganizowana w Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu.
Znaki i zwiastuny
– Znaków zwiastujących śmierć było sporo. Dziwnie pohukująca sowa zapowiadała rychły zgon, podobnie jak wycie psa i inne niż
zwykle gdakanie kury. Zwiastuny śmierci na wsi różniły się od tych w mieście. Tu przedmioty martwe stanowiły znaki. Gdy obraz
spadł ze ściany, pękło lustro lub kryształ, drzwi lub okna same zaczęły się otwierać, trzykrotnie zadzwonił dzwonek do drzwi, to
oznaczało, że zbliża się śmierć. Ścisły związek człowieka z naturą pozwalał na odbieranie sygnałów śmierci. Tak wierzono –
wyjaśnia Klaudia Nowak-Maśko, autorka scenariusza wystawy.
Gdy konał członek rodziny, należało obudzić wszystkich domowników, żeby zmarły przez przypadek nikogo ze sobą nie zabrał.
Uważano, że po zgonie zmarły pozostaje przez kolejne trzy dni w zawieszeniu i wszystko słyszy. W tym czasie należało usunąć
charakterystyczne znamiona „tego świata”: zasłonić lustra, zatrzymać zegary, zgasić świece, odwrócić „do góry nogami” taborety,
otworzyć okna, żeby duszyczka mogła opuścić pomieszczenie.
Przygotowanie do pochówku
Kolorystyka ubioru do trumny została ściśle określona normami zwyczajowymi. Do wyboru były kolory czarny lub biały, w
zależności od wieku zmarłego.
– Nieboszczyk musiał mieć na nogach buty. Wierzono bowiem, że nie sposób wejść do niebios boso. Do trumny wkładano
przedmioty potrzebne zmarłemu na drogę, a także te, bez których się nigdzie nie ruszał za życia. Pieniądze, „żeby miał się czym
wykupić”, chusteczki do nosa, okulary, fajkę, laskę, a nawet chleb i wodę święconą, która zgodnie z wierzeniami była pomocna w
dniu sądu ostatecznego w celu odegnania złych duchów. Panowało przekonanie, że jeżeli nie włoży się zmarłemu jakiejś jego
rzeczy do trumny, to będzie straszył po nocach – zwraca uwagę Klaudia Nowak-Maśko.
Czuwanie przy zmarłym
Dawniej, gdy kostnice nie były powszechne, zmarły do pogrzebu przez trzy dni i trzy noce przebywał w domu z rodziną. W tym
czasie nie należało zostawiać go samego.
– Czuwano przy nim, modląc się i śpiewając nabożne pieśni. Były to tzw. „puste noce”, w których brała udział cała społeczność, co
zresztą należało do obowiązku względem zmarłego i jego rodziny. Zmarłe dziecko ubierano na biało i zgodnie ze zwyczajem
przykrywano je obrazkami o treści religijnej. Każde dziecko, które przyszło pożegnać zmarłego kolegę lub koleżankę, kładło na jego
zwłoki obrazek religijny. Spod obrazków niejednokrotnie wyłaniała się jedynie buzia i rączki – opisuje autorka scenariusza
zabrzańskiej wystawy.
Był też zwyczaj dotykania ręki zmarłego przed zamknięciem trumny i wypowiadania zwrotu „Idź z Bogiem”. Podczas wynoszenia
trumny z domu dbano o to, by zmarły miał nogi z przodu. Uderzano trzykrotnie trumną o próg domu ku czci Trójcy Świętej,
wymawiając przy tym po trzykroć „Z Panem Bogiem”. Oznaczało to symboliczne pożegnanie się gospodarza z obejściem.
Jest jeszcze zwyczaj, o którym nie sposób zapomnieć. Zmarłych górników zawsze ubierano na ostatnią drogę w ich mundury. Był
to wręcz obowiązek spoczywający na rodzinie. Konduktowi towarzyszyła orkiestra, a trumnie asysta złożona przeważnie z
ratowników górniczych. I właśnie ten zwyczaj żałobny pozostał na Śląsku żywy do dziś dnia.