K. Wroczyński, Antonio Rosmini wobec Wie[...]

Człowiek w kulturze 15
Krzysztof Wroczyński
Antonio Rosmini wobec
Wielkiej Encyklopedii Francuskiej
(1751-1772)
Wielka Encyklopedia Francuska była bez wątpienia największym
projektem literackim i edytorskim Oświecenia. Zestawiła w 35 to­
mach ogół zdobyczy naukowych epoki, ale też w sposób najbardziej
klarowny wyraziła nadzieje, umysłowy horyzont i program badawczy
znacznej części awangardy Wieku Świateł, wzbudzając opinie entu­
zjastyczne u współczesnych, ale też, obok nich, opinie zdecydowanie
krytyczne. Ogrom wykonanej pracy był imponujący. Czyni to z Ency­
klopedii dzieło wyjątkowe i poniekąd przełomowe dla rozwoju ruchu
encyklopedycznego w przyszłości. O ile prawdą jest, że Antonio Ro­
smini (1797-1855) odniósł się do Encyklopedii bardzo krytycznie,
zwłaszcza w warstwie filozofii, jaką propagowała, o tyle drugą prawdą
jest to, że bardzo oddziałała ona na jego własny program pisarski
i naukowy. Niektórym elementom owego oddziaływania, właśnie ide­
ologicznym, poświęcone są niniejsze uwagi.
1
1
Pomysł wydania Wielkiej Encyklopedii (Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des
arts et des métiers) powstał w 1745 roku (księgarz paryski A.E. Le Breton). W dwa lata
później redakcję objął D. Diderot i J. d'Alembert. W latach 1751-1765 ukazało się 17 to­
mów Encyklopedii; w latach 1762-1772,11 tomów ilustracji; w latach 1776-1777,4 tomy
suplementu i 1 tom ilustracji; w 1780 roku 2 tomy indeksu.
178
Krzysztof Wroczyński
Encyklopedia
francuska
Wokół redakcji Encyklopedii skupiło się grono wybitnych uczo­
nych, ludzi pióra i wydawców, określanych tradycyjnie mianem ency­
klopedystów, reprezentantów ówczesnej nauki: filozofii, ekonomii,
nauk przyrodniczych i realnych, historycznych oraz luminarzy życia
kulturalnego. Chociaż skład tej pokaźnej i różnorodnej grupy ency­
klopedystów ulegał z czasem przekształceniom, i to dość zasadniczym
(m.in. wycofał się z prac nad Encyklopedią jeden z głównych jej twór­
ców - d'Alembert), to jednak przesłanie ideowe, filozofia i stylistyka
opracowań zachowywały pewną jednolitość i konsekwencję, co czy­
ni z Encyklopedii dzieło o wyraźnym profilu naukowym (w sensie po­
zytywistycznym), ale też ideologicznym, charakterystycznym właśnie
dla epoki Oświecenia. Cechuje go materialistyczny monizm w meta­
fizyce, kartezjański racjonalizm połączony z sensualizmem w teorii
poznania i źródłach wiedzy, a w metodologii redukcjonizm (zwłasz­
cza w teorii człowieka, religii, kulmry), naturalizm, deizm lub częściej
ateizm. Z Encyklopedią związują się tak znani autorzy, jak J. d'Alem­
bert (autor Rozprawy wstępnej - w duchu kartezjanizmu, deizmu i po­
zytywizmu), Condorcet (matematyka), P. Holbach (m.in. chemia), Vol­
taire, Marmontel i Duelos (krytyka literacka i artystyczna), J. J. Rous­
seau, F. Quesnay i A.R.J. Turgot (ekonomia fizjokratyczna), z filozo­
fów: E. Condillac, Hélvédus, Morellet .
W decydującym stopniu jednak ów profil ideologiczny i filozo­
ficzny był wynikiem pracy i wpływu głównego wydawcy i redaktora
Encyklopedii, Denisa Diderota. Według nowszych badań biografów ,
filozoficzne, społeczne, polityczne i kulturalne poglądy Diderota, przy
całym swym eklektyzmie i wyraźnej ewolucji, nacechowane były za­
wsze usilnym dążeniem do konstrukcji naukowej i świeckiej wizji
świata (w sensie pozytywistycznym). Dlatego też elementy gwałtow2
3
2
Por. E. Rzadkowska, Encyklopedia i Diderot n>polskim oświeceniu, Wrocław 1955.
3
Por. M. Skrzypek, Filozofia Diderota, Warszawa 1996, passim i zawarta tam bibliografia;
J. Proust, Diderot et lEncyclopedie, Paris 1967.
Antonio Rosmini wobec Wielkiej Encyklopedii Francuskiej 179
nej, niekiedy zjadliwej krytyki wartości tradycyjnych (w tym przede
wszystkim religii i Kościoła oraz instytucji feudalnych) obecne w ha­
słach Encyklopedii i wypowiadane przez wybitnych luminarzy Oświe­
cenia (Voltaire'a, Holbacha i in.) nie były dla samego Diderota czymś
szczególnie wartościowym, godnym pochwały i odkrywczym . Sam
przeszedł znamienną ewolucję od teizmu, poprzez deizm do ateizmu
i gwałtownie atakował feudalne i klerykalne instytucje ówczesnego
świata, ale uwagę skupiał raczej na racjonalnej i empirycznej argu­
mentacji pozytywnej. Opierał ją oczywiście na założeniach materialistycznych, sensualistycznych, ateistycznych i redukcjonistycznych oraz
filozofii „minimalistycznej", biorącej za przedmiot jedynie zjawiska
życia empirycznie obserwowalne, unikającej abstrakcyjnej spekulacji.
Likwidację natomiast dość jednostronnie i arbitralnie wyróżnionych
„przeżytków" minionych epok uważał jedynie za etap wstępny do
budowy przyszłej świeckiej kulmry .
Trzeba o tym wspomnieć, gdyż zdecydowanie krytyczny stosu­
nek Antonia Rosminiego do Encyklopedii, co jest przedmiotem niniej­
szych uwag, wynikał z podobnych przesłanek dążenia do wiedzy po­
zytywnej (a nie tylko krytyki), tyle że Rosmini wychodzi z diametral­
nie przeciwstawnego punktu wyjścia — odmiennych pozycji filozo­
ficznych, światopoglądowych i zgoła innej oceny tradycji. Dla Ro­
sminiego, podobnie jak dla Diderota, liczył się przede wszystkim obiek­
tywny i naukowo-poznawczy walor wiedzy i argumentacji. Można by
zatem powiedzieć, że Rosmini „podjął rękawicę", że rozumiał, iż
4
5
M. Skrzypek pisze: „nie przestając być ateistąi antyklerykałem, Diderot dostrzega teore­
tyczną jałowość antyklerykalizmu wolteńańskiego czy holbachowskiego", tamże, s. 185.
Ów etap wstępny postulował jednak i charakteryzował dość radykalnie. M. Skrzypek
tak relacjonuje pogląd Diderota: „Trzeba zreorganizować społeczeństwo tak, aby zmie­
niła się sytuacja ludu. Diderot zmierzał przy tym do zmiany ustawodawstwa w duchu
oddzielenia Kościoła od państwa i laicyzacji życia publicznego. Proponuje, aby w przy­
szłości nauczano w szkołach zasad moralnych opartych na „świeckim katechizmie"[...]
Drogę do tego widzi w pozbawieniu duchowieństwa majątków, w rozwiązaniu klaszto­
rów, w umożliwieniu księżom i mnichom zawierania małżeństw i uczynienia z nich oby­
wateli podporządkowanych wspólnym prawom państwowym", tamże, s. 218.
4
1
180
Krzysztof Wroczyński
w gruncie rzeczy nie o prześmiewcze kłótnie chodzi, ale o rzetelną
naukową wiedzę i jej granice. Zrazu podjął to zadanie raczej w inten­
cjach i młodzieńczych planach niż konkretnej realizacji. Sam bowiem
analogicznej encyklopedii, mimo szczerego zamiaru, nie stworzył
i zresztą nie miał po temu ani sił, ani środków. Później jednak okaza­
ło się, że Encyklopedia bardzo silnie oddziałała na jego własny pro­
gram filozoficzny i apologetyczny.
Antonia Rosminiego plany Chrześcijańskiej Encyklopedii
Filozofii
Uwagi zawarte w niniejszym artykule osnute są zatem na fakcie
w zasadzie epizodycznym w historii filozofii X I X wieku, a mianowicie
reakcji Antonio Rosminiego na przesłanie ideowe i filozoficzne Ency­
klopedii francuskiej. Sam Rosmini należy do grona najwybitniejszych
filozofów włoskich XIX wieku, a jak pisze E. Gilson: „Rosmini był
autentycznym filozofem... miał ogromną erudycję, nigdy mu ona jed­
nak nie przeszkodziła w realizowaniu wytkniętego celu" . Był wybit­
nym i jednym z pierwszych odnowicieli filozofii chrześcijańskiej i scholastycznej w XIX wieku — po wielkich krytykach oświeceniowych, ide­
alizmie kaniowskim i heglowskim. Był umysłem doprawdy „renesan­
sowym", łącząc dobrą znajomość filozofii starożytnej i scholastycznej
z nowymi prądami w nauce i filozofii. Zachęcony przez papieża Piu­
sa VIII do pracy pisarskiej (do której był niezwykle uzdolniony) i apologetycznej, stał się jednąz głównych postaci życia intelekmalnego ówczesnych
Włoch. W Polsce filozofia i postać Rosminiego są mało znane. Dopiero
6
E. Gilson, Historia filozofii współczesnej. Od Hegla do czasów najnowszych. Warszawa 1977,
s. 218. Istnieje wiele opracowań dotyczących życia i twórczości filozoficznej Rosminiego
w językach włoskim, francuskim, angielskim, hiszpańskim. Warto wymienić zwłaszcza:
C. Leetham, Rosmini. Priest, philosopher andpatriot, New York 1982; E Prini, Introduzjone a Rosmi­
ni, Roma 1997; M. Sgorbosa, Antonio Rosmini geniofihsoßco profeta scomodo, Roma 1996; U. Muratore, Cognoscere Rosmini. Vita, pensiero, spiritualita. Stresa 1999. W języku polskim: K. Wro­
czyński, Antonio Rosmini Serbaü- droga życia i myśB, w. A. Rosmini, Łącznaprzyczyna trwania bądź
upadku społeczności ludzkich, dum. R Borkowski, Warszawa-Lublin 2001, s. 9-37.
6
Antonio Rosmini wobec Wielkiej Encyklopedii Francuskiej
181
obecnie pojawiają się pierwsze tłumaczenia jego dzieł (A. Wierzbickiego,
P. Borkowskiego) i poważniejsze opracowania krytyczne.
Encyklopedia francuska przez swoje bardzo wyraziste przesłanie
ideowe „oburzyła" Rosminiego, gdy mając zaledwie kilkanaście lat,
zetknął się z nią jeszcze w domu rodzinnym. Wcześniej studiował
już liczne encyklopedie i słowniki; korzystał z nich, dostrzegał też
ich braki i już jako chłopiec poprawiał je i „dopisywał" do nich różne
wiadomości. Jednakże dopiero wraz z lekturą Encyklopedii francuskiej
narastała w nim pasja apologetyczna i naukowo-badawczą w duchu
intelektualizmu starożytnego i średniowiecznego przeciwstawionego
myśli oświeceniowej. E. Gilson, pisząc o Rosminim jako o wielkim
erudycie, bynajmniej nie mylił się. Świadczą o tym same pisma Ro­
sminiego zebrane w kilkudziesięciu tomach, jego korespondencja oraz
świadectwa osób mu współczesnych. Jednocześnie zainteresowania
miał niezwykle rozległe. Pasjonował się literaturą sztuką naukami
realnymi (przyrodniczymi) i społecznymi, teologią i mistyką histo­
rią literaturą. Jak wskazują biografowie, owa szerokość zaintereso­
wań przeszkadzała mu nawet w wieku młodzieńczym w ogranicze­
niu swych ambicji życiowych do jakiegoś tradycyjnego modelu karie­
ry, zwłaszcza zaś niechęć do modelu kariery urzędniczej. Dała mu
natomiast wielką niemal encyklopedyczną wiedzę. Jego zamiary stwo­
rzenia własnej, chrześcijańskiej encyklopedii nie były więc zawieszo­
ne w próżni. Będąc doskonałym organizatorem, zamierzał zrealizo­
wać ją w oparciu o rozbudowany zespół swych przyjaciół i uczniów.
Plan opracowania Encyklopedii katolickiej {Enciclopedia cristiana
italiana) narastać więc musiał stopniowo, a dojrzał ostatecznie pod­
czas studiów w Padwie, które odbył Rosmini wiatach 1816-1818.
Jak pisze jeden z jego biografów , miała ona w intencji autora „wznieść
pomnik boskości" (erigere un monumento alla divinita) i być ripostą na
inną encyklopedię - tę właśnie D. Diderota i D'Alemberta. Idea apo­
logetyczna, jaką powziął Rosmini, była jednak szersza niż zwykłe zbi7
U. Muratore, Rosmini. Profeta obediente, Torino 1995, s. 25-26; G. Bonafede, Progetto
Rosminiano diuna enciclopedia cristiana. „Humanitas" 9-10,1955, ss. 931-944.
7
Krzysztof Wroczyński
182
janie pochopnych czy fałszywych poglądów zawartych we francu­
skiej Encyklopedii, co było powszechną praktyką w ówczesnych ko­
łach, zwalczających. Chodziło mu o sprawy bardziej zasadnicze o kulturę europejską która, jego zdaniem, nie może opierać się na
antykatolickiej (deistycznej czy ateistycznej) ideologii Oświecenia, gdyż
jest ona błędna. Dla tej ideologii pragnął zbudować mocną przeciw­
wagę ugruntowaną naukowo i historycznie, sięgając do podstawowych
filozoficznych błędów Oświecenia. Biografowie podkreślają iż ten
młodzieńczy bunt przeciwko błędom Oświecenia francuskiego, pod­
ważającym moralność i tradycję, bunt arystokraty i przyszłego du­
chownego, wnet przerodził się z prostych chęci polemicznych w ży­
ciowy plan poświęcenia całej swej pracy naukowej obronie religii i kul­
tury chrześcijańskiej wraz z jej filozofią przeciwstawną ideologii
Oświecenia. W istocie — obszerna tematycznie i ilościowo spuścizna
literacka Rosminiego jest swoistą summa problemów filozoficznych.
Zwraca na to uwagę E. Borto w obszernej pracy poświęconej etyce
społecznej i filozofii A. Rosminiego, pisząc, iż jego praca pisarska roz­
ważana jako całość ma postać „encyklopedyczną" . Teza ta potwier­
dzana jest przez większość jego komentatorów, a i sam Rosmini taką
interpretację swego dorobku sugerował (np. w korespondencjach).
Rosmini przy wielu okazjach podkreślał, że u podstaw jego pisar­
skiej pracy i różnych jej części składających się na całość jego filozo­
fii istnieje „jedno dążenie". Jest to dążenie do - jak pisał w swym
głównym dziele Nuovo saggio sulPońgine delie idee (1830) — odnowy praw­
dziwej filozofii, która tyle wycierpiała w naszych czasach {contribuiré[...]
alla ristora^ione di quella vera filosofía che ha tanto sofferto ne' tempi modern¿...). Wycierpiała, zdaniem Rosminiego, za sprawą błędnych nurtów
filozoficznych, które fatalnie oddziałały na umysły ludzi Oświecenia.
8
9
^Questo sfumato ideale giovanile che initrialmente soddisfaceva ad un motovo polémico di enäclopedismo
anńilluminisńco, si rivelerf invece ¿«ambicione delia sua vita, di erigere doc una summa, per ridare al
pensiero cattolico ¡«initqativa nella cultura europea... P. Zovatto, Cultura Cattolica rosminiana tra
'800 e '900. Trieste 1999, s 408.
9
E. Botto, Etica sociale efilosofia dellapolitico in Rosmini, Milano 1992, s. 21-22.
Antonio Rosmini wobec Wielkiej Encyklopedii Francuskiej 183
Jak pisał: „Zauroczone umysły potulnie przyjmowały w siebie bez­
podstawne opinie i grube błędy w dziedzinie religii, moralności, poli­
tyki, życia społecznego, we wszystkich kwestiach najgłówniej szych
i najważniejszych dla życia i zdrowia człowieka w czasie i przestrze­
n i " . W Nuovo saggio... zarysowuje program zadań merytorycznych,
jakie stają przed filozofią chrześcijańską program niemal encyklope­
dyczny, a w warstwie światopoglądowej apologetyczny .
10
11
Antonio Rosmini i vera filosofía
W końcowym okresie życia (1850) w znanym dziele Wprowadzenie
do filozofii (Introduzione alia filosofía) Rosmini wyjaśnia bliżej sens i cele
swej pracy pisarskiej i swoje rozumienie celów filozofii chrześcijań­
skiej . Trudno w tym miejscu bliżej analizować filozoficzne poglądy
Rosminiego. Warto jednak w oparciu właśnie o Wprowadzenie do filo­
zofii zarysować główne postulaty dotyczące owej verafilosofía jako prze­
ciwstawnej ideom Oświecenia.
Pierwszym zadaniem prawdziwej filozofii jest rozpoznanie i eli­
minacja ujęć błędnych. Ten punkt programu Rosminiego ma charak­
ter ogólnofilozoficzny i poniekąd historiozoficzny. Jeżeli rozum ludzki
ma za przedmiot poznawanie prawdy o świecie, to filozofia jest
12
A. Rosmini, Degli studi dellAutore, n.4, w: Introduzione allafilosofia, Roma 1979.
K.H. Menke, Vernunft und Offenbarung nach Antonio Rosmini. Der apologetische Plan einer
christlichen Enzyklopädie, Innsbruck-Wien-München 1980.
10
11
Termin „filozofia chrześcijańska" był wielokrotnie przedmiotem analiz historyków filo­
zofii i filozofów, a sam w sobie był terminem kontrowersyjnym. Gdy chodzi o Rosminie­
go, to posługiwał się nim raczej rzadko, mówiąc częściej o „prawdziwej Glozoñi" (filosofia
vera epropria). Nawiązywał w ten sposób do starożytnego rozumienia filozofii u czołowych
myślicieli chrześcijańskich, a więc do okresu, gdy filozofia nie była oddzielana od teologii
i prawdy o sprawach boskich i ludzkich (np. w In Kakndas)2m Chryzostoma, Contra luhanum, św. Augustyna). Zwraca na to uwagę Heinrich M. Schmidinger, Sulla storia di „filosofia
cristiana". w:E. Coreth, WM.NeidLG.Pfligersdorffer,Ltf7?ÄJ-fl^OTto
Roma 1993, s. 33. Rosmini rozumiał filozofię w duchu średniowiecznym jako andlla theologiae i wykluczał możliwość sprzeczności między rozumem i wiarą.
12
Krzysztof Wroczyński
184
pierwszą nauką która to czyni — zanim nauki szczegółowe zajmą się
różnymi dziedzinami rzeczywistości. Zawsze jednak, i w filozofii, i na­
ukach szczegółowych, narażeni jesteśmy na pomyłki. Dla Rosminiego
teza ta ma sens historiozoficzny, a głosi, że rozwój ludzkości to stałe
docieranie do prawdy, która niejako umyka. Wkrada się błąd i ukrywa
pod postacią prawdy. Mądrość (verafilosofia) to nic innego jak elimino­
wanie błędu poprzez powrót do rzeczywistości. Nie jest to proces łatwy.
Fałsz jest jakby łatwiejszy, korzystniejszy i bardziej błyskotliwy. Mądrość
ma zatem wymiar etyczny. Wymaga ludzi, którzy — jak pisze Rosmini bardziej kochają prawdę niż światło oczu.
Analizując filozofię oświeceniową i szukając źródeł rozpowszech­
nionych błędnych opinii, ateizmu, upadku moralności itd., Rosmini
wskazuje na subiektywizm, sensualizm i redukcjonizm (mówi o błęd­
nej koncepcji człowieka). Subiektywizm podważa przede wszystkim
i obala naukę o prawie, na którym opierają się stosunki w ludzkim współ­
życiu, a zwłaszcza w społeczności. Prawo subiektywnie ustanowione
(niezależnie w jakiej procedurze), odłączone od moralności, tworzy je­
dynie - jak pisze Rosmini — „widmo prawa". Od rzeczywistego prawa
moralność jest nieodłączna i jest obiektywna. Wąski empiryzm (sensu­
alizm) obok subiektywizmu jest podstawowym źródłem, jak pisze Ro­
smini, „wszystkich nowożytnych szaleństw" . Sensualizm bowiem pro­
wadzi do dewaluacji zjawisk duchowych, sprowadzania ich do zjawisk
materialnych. Redukcjonizm, charakterystyczny dla ujęć materialistycznych, objawia się na różnych poziomach. Jest to dewaluacja (termin
Rosminiego) zjawisk duchowych do psychicznych, psychicznych do
fizjologicznych, fizjologicznych do „chemicznych i mechanicznych
poruszeń" .Jest to oczywisty błąd. Podobny zabieg redukcyjny obser­
wujemy w odniesieniu do zjawisk religijnych . Boga i religię ujmuje się
13
14
15
A. Rosmini, Dęgli studi..., dz. cyt, n.6.
Tamże, n.16.
Sam Diderot wiele miejsca poświęcił badaniom religioznawczym. Wyróżniał trzy typy
redukcji zjawisk religijnych: naturalistyczną (do determinizmu przyrody), euhemerystyczną (kult ludzi wybitnych) i antropologiczną (redukcja teologii do antropologii antropomorfizm). Por. M. Skrzypek, dz. cyt., s. 210
13
14
15
Antonio Rosmini wobec Wielkiej Encyklopedii Francuski j
185
jako twory ludzkiego ducha (kultury), a jako takie pełnią jedynie rolę
przystosowawczą człowieka do środowiska życia (kulmry), a dalej do
potrzeb przetrwania, w gruncie rzeczy materialnych itd. To również
błąd. Redukcje obserwujemy w rozumieniu wartości wiedzy ludzkiej.
Wiedza o Bogu (teologia) jest radykalnie oddzielona od filozofii (ro­
zumu) i staje się sferą przekonań, filozofia zostaje następnie zdewaluowana i umniejszona poprzez uznanie wyższości nauk szczegółowych
(empirycznych) i opieranie na nich całości poznania. To kolejny błąd
nowożytności i szczególnie Oświecenia.
Te przykładowo wskazane błędy mają swe źródło w błędnej an­
tropologii sprowadzającej człowieka do bym czysto cielesnego (ma­
terialnego); jak dosadnie pisze Rosmini — „na trupie badano życie" .
W tym punkcie myśl Rosminiego jest bardzo subtelna, w szczegó­
łach rozbudowana oraz dalekowzroczna. Niebawem bowiem (w wie­
ku XIX) nieuzasadnione redukcje człowieka do materii, filozofii do
nauk szczegółowych itd., stały się powodem zagubienia prawdy o czło­
wieku, upadku moralności, ogromnego spłycenia w dziedzinie war­
tości oraz powstania bardzo uproszczonych systemów ideologicznych.
16
Uwaga końcowa
Na zakończenie trzeba koniecznie zwrócić uwagę na jeszcze je­
den aspekt oddziaływania Encyklopedii francuskiej w Europie oraz
problemy, jakie, być może po raz pierwszy, pojawiły się z taką ostro­
ścią wokół wiedzy, jaką niosą z sobą encyklopedie. Przede wszystkim
Encyklopedia była wielkim dowartościowaniem rozwoju empirycznych
i źródłowych badań naukowych oraz pozytywistycznego podejścia do
rozwoju wiedzy (niezależnie od zbyt pochopnych wniosków, jakie
wyciągano, agresywnego niekiedy tonu itd.). Zasięgiem tematycznym,
jednolitością celów, a również i metod wykraczała poza dotychcza­
sowe encyklopedie i słowniki {Dictionnaires). Oczywiście już wcześniej
były wydawane wielotomowe opracowania encyklopedyczne, zarów16
Tamże, n. 16.
186
Krzysztof Wroczyński
no ogólne, jak i wyspecjalizowane. Znane były już od XVII wieku
w Anglii i Francji, a niektóre z nich zdobyły sobie ogromną popular­
ność, jak choćby Dictionnaire historique et critique P. Bayle'a (1696—97)
czy późniejsze encyklopedie jezuickie: Dictionnaire universel de Trévoux
(1741) czy Legrand dictionnaire historique Moreriego (1774). Pod wpły­
wem Encyklopedii francuskiej również w Polsce (która w tej dziedzi­
nie była zapóźniona) zaczęły powstawać w Oświeceniu, i później, war­
tościowe dzieła encyklopedyczne . Trzeba podkreślić, że w Polsce
rozprzestrzenianie się słowników i encyklopedii (również francuskiej)
nigdy nie natrafiło na trudności ze strony cenzury , choć nie brako­
wało głosów krytycznych pod adresem dzieła Diderota.
Encyklopedyzm, uaktywniony przez dzieło Diderota, spotkał się
już wcześniej z krytyką. Zarzucano, iż encyklopedie szerzą wiedzę
powierzchowną dobraną przypadkowo i arbitralnie, zwłaszcza w ha­
słach krótkich, częściowo też zbyteczną. Świadom tych zarzutów,
Diderot starał się konstruować hasła obszerne, wyczerpujące i w miarę
obiektywne. Krytyka ze strony ośrodków kościelnych (głównie jezu­
ickich) czy ideologów porządku feudalnego ujawniła jeszcze jeden
aspekt. Ten mianowicie, że encyklopedie nie muszą być bynajmniej
zbiorem wiadomości pewnych, a nawet reprezentujących aktualny stan
wiedzy, oraz że mogą nieść ze sobą treści ideologiczne, pozaracjonalne, a nawet ewidentne fałsze. Sprzeciw Rosminiego wobec Encyklope­
dii'dotyczył tego właśnie aspektu. Odpowiedzialność autorów za treść
encyklopedii jest, być może, nawet większa niż za zwykłe publikacje
autorskie, gdyż ich relatywna trwałość w obiegu społecznym i auto­
rytet, jakim się cieszą są znaczne. Problem zatem ujawniony przez
Encyklopedię francuską i jej krytyków, a w tym gronie i Rosminiego,
wykroczył poza czas Oświecenia.
17
18
1
Por. Z. Goliński, Encyklopedie, w.Slownik literatury polskiego Oświecenia Wrocław-Warsza­
wa— Kraków 1996, s. 99—104. Autor przypomina, że sam termin „cyklopedia" wprowa­
dzony został już w 1541 roku w dziele J. Sterka van Rindelbergha, Lucubrańones velPotius
Absolutisńme kyklopaideia, Basileae 1541. Termin „encyklopedia" wprowadzony został
w Encyklopedii francuskiej.
18
Tamże, S.100.
Antonio Rosmini wobec Wielkiej Encyklopedii Francuskie/ 187
Antonio Rosmini towards the French „Great Encyclopaedia"
(1751-1772)
The Author bases his considerations on a fact of Antonio Rosmini's reaction to the ideological and philosophical message of the
French „Encyclopaedia". He states, that by reading of that „Encyclopaedia" there grew in Rosmini an apologetic and scientifically investigative passion according to the spirit of the ancient and mediaeval
intelectualism opposed to the Enlightenment's thought. An impressive width of Rosmini's interests gave him a great, almost encyclopaedic knowledge. It justified then his intentions to create a Christian
encyclopaedia. He wanted it to be a riposte to the French „Great
Encyclopaedia". To scientifically and historically establish his position, he reached to basic philosophical errors of the Enlightenment.
Soon it transformed itself into a life program to dedicate all of his
scientific work to a defence of the religion and the Christian culture
together with its philosophy opposed to the ideology of the Enlightenment. At the end the Author turns attention to another aspect of
the influence of the French „Encyclopaedia" in Europe and to problems that associated the knowledge carried by encyclopaedias. „The
Great Encyclopaedia" was a great appreciation of an empirical researches' development and a positivist approach to the development
of knowledge. Under its influence the valuable encyclopaedic works
began to come into being in the Enlightenment and later.