Wojciech Kazanecki Uniwersytet Ekonomiczny we
Transkrypt
Wojciech Kazanecki Uniwersytet Ekonomiczny we
Wojciech Kazanecki Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wykorzystanie geopolityki krytycznej do analizy sytuacji międzynarodowej ze szczególnym uwzględnieniem przyszłości UE [jest to wersja niepublikowana, oczekująca na zgłoszenie do czasopisma naukowego. Proszę póki co nie cytować] Za pomocą geopolityki krytycznej można we właściwy sposób odczytać intencje aktorów geopolitycznych odnośnie realizacji ich interesów w oparciu m.in. o postrzeganie przez nich przestrzeni międzynarodowej oraz konstruowanie obrazu „Innego”. Pozwala to lepiej zrozumieć proces podejmowania decyzji oraz ustalić hierarchię celów stawianych przez tych aktorów. W sposób szczególny odnosi się do tak złożonej struktury, jaką jest Unia Europejska, opisywana jako „imperium neośredniowieczne” (Zielonka, 2007). Geopolityka krytyczna a konstruktywizm na gruncie stosunków międzynarodowych Geopolityka krytyczna (GK) jest znana jedynie wąskiemu gronu badaczy w ramach polskiej nauki. O geopolityce krytycznej pisali: M. F. Gawrycki1, W. Kazanecki2, T. Gabiś3, J. Potulski4. W krajach anglosaskich geopolityka krytyczna jest obecna m.in. w pracach takich autorów jak: G. Ó Tuathail5, J. Agnew, S. Dalby, K. Dodds, T. Like, L. Hepple, P. Routledge i J. Sideway, a także J. O'Loughlin, L. Bialasiewicz, A. Ingram 6. Geopolityka krytyczna jest rozwijana również we Francji w ramach m.in. szkoły Hérodote7. W Polsce wydano podręcznik akademicki badacza anglosaskiego C. Flinta, napisany w duchu geopolityki 1 M. F. Gawrycki, Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ameryki Łacińskiej, Warszawa 2007, rozdział 1. W. Kazanecki (recenzja), Merje Kuus, Geopolitics Reframed. Security and Identity in Europe’s Eastern Enlargement, New York, Basingstroke 2007, „Wrocławski Przegląd Międzynarodowy”, Numer 1-2/2008, Rok II, s. 153-156; idem, Geopolityka krytyczna – skuteczna metoda wyjaśniania w XXI wieku?, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Z. Lach, J. Wendt (red.), Częstochowa 2010, s. 93-107. 3 T. Gabiś, Gry imperialne, Kraków 2009, s. 283-284. 4 J. Potulski, Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010, s. 260-270; idem, Geopolityka jako krytyka społeczna, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, op.cit.; idem, Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Częstochowa 2011, s. . 5 G. Ó Tuathail, Critical Geopolitics. The Politics of Writing Global Space, Minneapolis 1996. Zob. również blog autora prowadzonoy pod adresem: www.toal.org [data dostępu: 4.09.2012]. 6 W. Kazanecki, Geopolityka krytyczna…, op.cit., s. 95-97. 7 W. Kazanecki, Współczesna francuska myśl geopolityczna: główne tendencje i ich reprezentanci, praca doktorska, maszynopis, Wrocław 2009 (w przygotowaniu: monografia, rok wydania: 2012). Idem, Geopolityka we Francji. Przypadek szkoły Hérodote, „Racja Stanu. Studia i materiały”, Półrocznik nr 1 (5) 2009. Wrocław 2009; J. Potulski, Geopolityka jako…, op.cit., s. 41-44. 2 krytycznej8. Dostrzec można powiązanie z postmodernizmem (poststrukturalizmem, dekonstrukcjonizmem) w teorii stosunków międzynarodowych9. Niemniej jednak to podejście badawcze nie jest obecnie, zgodnie z posiadaną przeze mnie wiedzą, wykorzystywane systematycznie w praktyce, choć należy odnotować podejście Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego do analizy mediów muzułmańskich10. W bazie danych Web of Knowledge wpisanie hasła „critical geopolitics” skutkuje wyświetleniem 165 artkułów naukowych związanych z tą tematyką. Po zawężeniu wyników wyszukiwania do kategorii „nauki polityczne” (66 odnośników), „geografia” (145 odnośników) i „stosunki międzynarodowe” (6 odnośników) pozostaje 155 artykułów11. Co ciekawe, można tam znaleźć artykuł poświęcony „geopolitykom eksperymentalnym”, w którym pokazano perspektywę dwudziestu lat funkcjonowania GK jako mocno teoretycznego dyskursu bez realnego przełożenia na praktykę (na co zostanie zwrócona uwaga w niniejszym artykule). Autor wskazuje na konieczność przeprowadzania eksperymentów za pomocą GK wzorując się na poczynaniach artystów–performatorów, dzięki czemu będzie możliwe sprawdzanie możliwych zachowań aktorów w oparciu o cztery elementy: umiejscowienie sceny/sytuacji (staging), dynamiczne oddziaływanie (playing), zmiana/ingerencja w przebieg eksperymentu (modulation), wywoływanie efektów (effects)12. W innym miejscu porusza się kwestię humoru w tzw. geopolityce popularnej (popular geopolitics) i bada potencjał GK do analizowania przekazu tejże geopolityki13. W bazie danych ScienceDirect/Scopus podobny zabieg daje 175 wyników, po zawężeniu do kategorii „nauki społeczne” i „nauki humanistyczne” – 163 wyniki. Wiodącymi czasopismami są „Political Geography” (wcześniej „Political Geography Quarterly”), które w latach 80. XX wieku zainicjowało debatę na temat geopolityki krytycznej, oraz „Geopolitics”. Od 2000 roku oba te czasopisma opublikowały ponad 30 artykułów naukowych poświęconych geopolityce krytycznej 8 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008. V. Mamadouh, G. Dijkink, Geopolitics, International Relations and Political Geography: The Politics of Geopolitical Discourse, „Geopolitics”, Nr 11:349–366, 2006, s. 354. 10 Wyjątkiem jest M. Nowak, Radykalizacja wyznawców islamu poprzez wybrane media muzułmańskie – główne treści, kształtowany światopogląd i wynikające z tego zjawiska zagrożenia, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 9, Warszawa 2009. 11 Baza danych Web of Knowledge, hasło “critical geopolitics”. Dostęp: http://apps.webofknowledge.com/WOS_GeneralSearch_input.do?product=WOS&search_mode=GeneralSearch &SID=W2@aGN6keCCgDBc1oaf&preferencesSaved= [data dostępu: 12.08.2012]. 12 A. Ingram, Experimental geopolitics: Wafaa Bilal’s Domestic tension, „The Geographical Journal”, Vol. 178 No. 2, 2012, s. 124. Ten wątek zasługuje na osobne rozwinięcie i w związku z powyższym nie będzie tutaj kontynuowany. 13 D. Purcell, M. Scott Brown, M. Gokmen, Achmed the dead terrorist and humor in popular geopolitics, „GeoJournal” (2010), Nr 75:373–385. Ten wątek również zasługuje na osobne rozwinięcie i w związku z powyższym nie będzie tutaj kontynuowany. 9 (odpowiednio 37 i 33)14. Odbyły się co najmniej trzy debaty na temat stanu badań w zakresie GK, które zostały zaprezentowano w czasopismach: „Environment and Planning D: Society and Space” (w roku 1994)15; „Geopolitics” (w numerze 3 z 2008 r.) w dwudziestolecie istnienia GK16 oraz „GeoJournal” (w 2010 r.)17. Na bazie ustaleń wynikających z lektury artykułów naukowych poświęconych metodologii GK lub opierających wręcz na niej swoje ustalenia badawcze należy stwierdzić, że dla geopolityków krytycznych badanie geopolityczne to analiza przestrzennego rozumienia polityki międzynarodowej, tworzonego przez mocarstwa i państwa hegemoniczne w regionie lub świecie. Zasadniczym elementem tego rozumienia jest dyskurs myślicieli związanych z polityką państwa (ang. intellectuals of statecraft) którzy tworzą „świat” w oparciu o wybrane elementy miejsc, ludzi i sytuacji18. Zdaniem geopolityków krytycznych, „[g]eopolityka w jej klasycznym wydaniu (Mackinder, Haushofer) jest bowiem w rzeczywistości nie tyle nauką, ile techniką opisywania świata; pomaga ona tworzyć jego partykularny obraz”19. Zasadniczym zadaniem geopolityki krytycznej jest więc odkodowanie tego obrazu świata i wydobycie ukrytych znaczeń, zawartych w doborze słownictwa, struktury wypowiedzi, kontekstu. Należy podkreślić zasygnalizowany już na wstępie związek między geopolityką krytyczną, a teorią krytyczną, postmodernizmem, poststrukturalizmem. Jak podkreśla J. Potulski, „[c]entrum badań uczyniono jednostkowe postrzeganie świata, kształtowane w procesach dyskursu społecznego”20. Nie wchodząc w szczegółowe omawianie podobieństw między GK a wskazanymi wyżej nurtami badawczymi w ramach stosunków międzynarodowych, warto wskazać użycie pojęcia „metafory” na gruncie obu podejść21, co prowadzi do konstatacji, że można wyodrębnić w obu przypadkach takie same narzędzia i sposoby postrzegania rzeczywistości społecznej. To z kolei prowadzi do hipotezy, że geopolityka krytyczna może być postrzegana jako „przestrzenny konstruktywizm” i – po ustaleniach potwierdzających tą tezę – mogłaby zostać jako taka włączona w nurt teorii 14 Baza danych Scopus, hasło „critical geopolitics”. Dostęp: www.scopus.com [data dostępu: 14.08.2012]. Zob. „Environment and Planning D: Society and Space”, Volume 12, Issue 5, ss. 513-634. 16 „Geopolitics”, 13:413–436, 2008: „Special Section: Critical Geopolitics After Twenty Years”. 17 New directions in critical geopolitics: an introduction. With contributions of: Gearóid Ó Tuathail, Jennifer Hyndman, Fraser MacDonald, Emily Gilbert and Virginie Mamadouh, „GeoJournal” (2010) 75. 18 G. Ó Tuathail, Critical Geopolitcs…, op.cit., s. 59-60. 19 J. Potulski, Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010, s. 260. 20 J. Potulski, Wprowadzenie…, op.cit., s. 261. 21 Por. A. Spencer, The social construction of terrorism: media, metaphors and policy implications, „Journal of International Relations and Development”, Volume 15 Number 3, July 2012, s. 393 i n. z: L. Bhungalia, A liminal territory: Gaza, executive discretion, and sanctions turned humanitarian, GeoJournal (2010) 75:347– 357, s. 348 i n. oraz E. dell’Agnese, The US–Mexico Border in American Movies: A Political Geography Perspective, „Geopolitics”, 10:204–221, 2005, s. 212, 219. 15 stosunków międzynarodowych. Takie stanowisko wymaga jednak dalszych badań w tym zakresie. Cechą wyróżniającą współczesne społeczeństwa jest przesycenie informacjami, które są przekazywane za pomocą różnych źródeł niemal natychmiast po zaistnieniu danego wydarzenia. W sposób zasadniczy znaczenia nabrał przekaz za pomocą obrazu, który bądź to w postaci zdjęcia, bądź materiału filmowego, trafia jednocześnie do decydenta i do obywateli. To sprawia, że możliwość głębszej analizy staje się wysoce utrudniona zwłaszcza, że proces decyzyjny jest skrócony do minimum. W opinii skrajnej homo sapiens, opierający swoje wnioskowanie w głównej mierze na słowie i tekście, jest zastępowany przez homo videns, człowieka patrzącego, którego wizja świata jest w dużej mierze bezrefleksyjnie oparta na szybkim przekazie za pomocą obrazu22. Mediatyzacja życia publicznego ma ważny wpływ na kształtowanie wizji przestrzeni przez decydentów politycznych z jednej strony, a przez pozostałych uczestników debaty publicznej (dziennikarze, eksperci, publicyści etc.) – z drugiej. Mamy wręcz do czynienia z „wojnami dyskursów” (discourse wars)23. W literaturze poświęconej stosunkom międzynarodowym można znaleźć analizę języka używanego przez aktorów międzynarodowych w odniesieniu do kwestii HIV/AIDS w Afryce – języka traktowanego jako jeden z mechanizmów władzy/potęgi (power)24. Wydaje się, że rzecz jest nie tylko w języku, ale również w obrazie, dźwięku, kontekście – krótko mówiąc, w komunikacie wysłanym przez nadawcę do odbiorców. Nie dziwi więc, że naukowcy wykorzystują geopolitykę krytyczną do analizowania filmów25, produkcji radiowych26, nawet z gatunku produkcji czysto rozrywkowych, jak cykl o Jamesie Bondzie27. W ramach analizy praktycznego działania politycznego decydentów bierze się pod uwagę oficjalne oświadczenia prasowe odnoszące się do polityki zagranicznej, briefingi prasowe, publiczne działania różnych aktorów politycznych28, pogłębione, w połowie ustrukturyzowane wywiady z 22 Zob. G. Sartori, Homo videns. Telewizja i post-myślenie, Warszawa 2007. D. Robinson, C. Gibson, Governing Knowledge: Discourses and Tactics of the European Union in TradeRelated Intellectual Property Negotiations, „Antipode”, Vol. 43, No. 5 2011, s. 1885. 24 H. Seckinelgin, ‘Civil society’ and HIV/AIDS in Africa: the use of language as a transformative mechanism, „Journal of International Relations and Development”, Volume 9, Number 1, March 2006, s. 3. 25 Zob. K. Coulter, Film Geopolitics in Practice: Marketing The Miracle of Bern, „Geopolitics”, Nr 16:4 (2011), ss. 949-968 (w szczególności wykaz literatury przedmiotu podany w przypisie 6 na s. 965). 26 A. Pinkerton, K. Dodds, Radio geopolitics: broadcasting, listening and the struggle for acoustic spaces, „Progress in Human Geography”, Nr 33 (1) (2009), ss. 10–27. 27 Zob: “Film, Geopolitics and 007”, tekst (z wykazem publikacji) dostępny pod adresem: http://personal.rhul.ac.uk/zqfa/141/Transcripts/Film%20Geopolitics%20and%20007%20Study%20Link.pdf [data dostępu: 28.08.2012]. Zob. również: W. Kazanecki, Geopolityka krytyczna – skuteczna metoda wyjaśniania w XXI wieku?, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Z. Lach, J. Wendt (red.), Częstochowa 2010, s. 97-98; V. Mamadouh, G. Dijkink, op.cit., s. 356. 28 G. Ó Tuathail, Theorizing practical geopolitical reasoning: the case of the United States’ response to the war in Bosnia, „Political Geography”, Nr 21 (2002), ss. 601. 23 decydentami29 oraz analizę dotychczasowego piśmiennictwa naukowego i oficjalnego30. Jednocześnie podkreśla się trudność w nieustannej wręcz konieczności „bycia na bieżąco” (co jednocześnie zwraca uwagę na wymiar procesualny procesu formułowania narracji geopolitycznych w odniesieniu do danego zagadnienia), dotarciu do nieoficjalnych materiałów źródłowych (politycznego „mikroświata”), a także złożoność analizowanej problematyki31. Możliwe podejścia analityczne z perspektywy GK: Gramatyka geopolityki G. Ó Tuathail’a oraz analiza dyskursu według M. Müllera. Chcąc wskazać na potencjalne możliwości w zakresie zastosowania GK do analizy sytuacji międzynarodowej należy dokonać skrótowej choćby prezentacji już funkcjonujących modeli. Na pierwszy plan wysuwa się propozycja G. Ó Tuathail’a z 2002 roku w której, jak sam przyznaje, kluczowa rola jest przyzna środkom masowego przekazu32. Ó Tuathail przeanalizował studium przypadku, jakim była amerykańska reakcja na wybuch konfliktu w Bośni w 1992 roku. Zastanawiając się, jak zrozumieć różnicę w reakcji decydentów na ten konflikt w porównaniu na reakcję na konflikt w Kuwejcie w 1990 roku, zakończony amerykańską interwencją, Ó Tuathail doszedł do wniosku, że należy wyjaśnić ją odwołując się do analizy „praktycznego wnioskowania geopolitycznego” (ang. practical geopolitical reasoning), dzięki któremu będzie możliwe opisanie, „jak decydenci w zakresie polityki zagranicznej postrzegają kryzysy międzynarodowe, jak konstruują opowieści w celu ich wyjaśnienia, jak rozwijają strategie radzenia sobie z kryzysami jako wyzwaniami politycznymi i jak konceptualizują ‘rozwiązania’ tychże kryzysów”. W tym celu zaproponował strukturę przedstawioną na poniższym rysunku. 29 A. Jones, J. Clark, Europeanisation and Discourse Building: The European Commission, European Narratives and European Neighbourhood Policy, „Geopolitics”, nr 13/2008, s. 548. 30 M. Kuus, Bureaucracy and place: expertise in the European Quarter, „Global Networks”, 11, 4 (2011), s. 423. 31 G. Ó Tuathail, Theorizing practical…, op.cit., s. 605. 32 Ibidem, passim. Rysunek 1. Ramy analizy praktycznego wnioskowania geopolitycznego według G. Ó Tuathaila. Źródło: G. Ó Tuathail, Theorizing practical geopolitical…, op.cit., s. 608. Tłum. aut. Autor zwraca uwagę na kwestię „kategoryzacji” (rozumianej jako proces organizacji nieznanego i pozbawionego porządku „nowego” w „poznany” poprzez „poskramianie” za pomocą nadawania nazw, lokalizację „obcego” w znanych polach). Jej uzupełnieniem jest „partykularyzacja”, dająca poczucie wyjątkowości, niepowtarzalności danego problemu. Ścieranie się tych dwóch przeciwstawnych procesów dokonuje się z wykorzystaniem bagażu kulturowego (co wcale nie oznacza spójnego, harmonijnego systemu w ramach wspólnej kultury) i wspólnoty miejsc. W ramach wnioskowania geopolitycznego stosuje się analogię, obrazowanie i metafory (które, jak wskazano wyżej, stosuje się również w ramach konstruktywistycznej analizy dyskursu). Ó Tuathail założył, że na potrzeby rekonstrukcji procesu wnioskowania geopolitycznego wykorzysta metaforę do sceny i będzie traktował międzynarodowe wydarzenia geopolityczne jako „sztukę teatralną rozgrywającą się na światowej scenie”. Wychodząc w swojej analizie od „gramatyki motywów” Kennetha Burke z 1945 r. dokonał w niej modyfikacji i zaproponował pięć pytań, za pomocą których dokonał analizy „gramatyki wnioskowania geopolitycznego jako fenomenu dramaturgicznego”. Są one przedstawione na Rysunku nr 2. Rysunek 2. Gramatyka geopolityki według G. Ó Tuathaila. Źródło: G. Ó Tuathail, Theorizing practical geopolitical…, op.cit., s. 609. Tłum. aut. Odwołując się do przykładu konfliktu w Bośni z 1992 roku, amerykański badacz wskazuje, że odpowiedź na poszczególne pytania była następująca: 1) Gdzie? – w wymiarze lokalnym Bośnia, z perspektywy jugosłowiańskiego spojrzenia geopolitycznego, była przedstawiana w skrajnie przeciwstawny sposób jako a) wyodrębniony region posiadający własną, wielokulturową historię wspartą tradycją tolerancji religijnej; b) sztuczny region nigdy nie mający odrębnej tożsamości, który powinien zostać podzielony między Serbię i Chorwację, dwa państwa narodowe. W wymiarze regionalnym była ona przedstawiana jako a) „bałkańska”; lub b) „europejska” z tym, że należy pamiętać o tym, iż w trakcie ewolucji historycznej pojęcie „bałkanizacja” przybrało negatywne zabarwienie w ramach narracji międzynarodowej, wzmocnione postrzeganiem tego regionu jako siedliska brutalnego nacjonalizmu, prowadzącego często do przelewów krwi między poszczególnymi grupami etnicznymi. Z kolei „europejska” lokalizacja Bośni (chętnie przywoływana przez USA) miała na celu pokazać odpowiedzialność Starego Kontynentu za rozwój wypadków na tym terenie. W wymiarze globalnym Bośnia była przedstawiana w dwojaki sposób: a) jako miejsce, gdzie Stany Zjednoczone powinny się powstrzymać od odgrywania roli „globalnego policjanta” zostawiając miejsce dla innych (Unii Europejskiej, ONZ); b) jako miejsce-test na wiarygodność „nowego porządku światowego” i potwierdzenie przywództwa USA, „niezastąpionego” aktora sceny międzynarodowej. 2) Co? Jako opis sytuacji, a więc sposób zaklasyfikowania danej sytuacji przez decydentów w zakresie polityki międzynarodowej, Bośnia była prezentowana na dwa różne sposoby: a) jako agresja międzynarodowa dokonana przez zewnętrzną potęgę (Serbię) przeciwko suwerennemu państwu posiadającemu międzynarodowe uznanie; b) jako przeciągająca się wojna domowa między narodami byłej Jugosławii. Z tego wynikały analogie do: agresji Iraku na Kuwejt z 1990 roku (w pierwszym przypadku) i konfliktu w Libanie, ewentualnie w Irlandii Północnej (w drugim). 3) Kto? Istniała możliwość przedstawienia stron konfliktu w sposób a) jednakowy (równy); b) wartościujący – zakładający podział na „dobrych” (ofiary) i „złych” (agresorzy). W trakcie przebiegu tego konfliktu obie te retoryki były wykorzystywane. 4) Dlaczego? – a więc wskazanie na związki przyczynowe i odpowiedź na pytanie: kto jest winny tej sytuacji? W tym przypadku jedna linia argumentacji była ujmowana w sposób szeroki i strukturalny (nienawiść etniczna nie mająca wyraźnego początku, gdzie wina i odpowiedzialność jest rozproszona, a konflikt ma charakter oddolny), a druga w sposób konkretny i indywidualistyczny (bezpośrednia odpowiedzialność spoczywa na elicie komunistycznej, która walcząc o przetrwanie sięgnęła po argumenty nacjonalistyczne, konflikt ma przyczynę odgórną). 5) Co z tego? Kalkulacja strategiczna – a więc perspektywa interesu danego kraju w tym konflikcie. W omawianym przypadku Bośnia była postrzegana jako obszar nie mający realnej wartości z perspektywy interesu narodowego USA, w obronie którego nie ma potrzeby pełnego zaangażowania sił Waszyngtonu, lub jako kraj, którego los był swoistym papierkiem lakmusowym dla wiarygodności Stanów Zjednoczonych, biorąc pod uwagę przyszłość ONZ, Unii Europejskiej, NATO. Powyższe elementy stanowią podstawę do budowania fabuł (narracji), rozumianych jako narzędzia danej organizacji do łączenia różnorakich elementów konstytuujących wyzwania polityczne we względnie spójne i przekonujące opowieści. Ich zasadniczą rolą jest przekonywanie o względnej jedności i harmonii różnych elementów, dzięki czemu dany problem jest możliwy do zrozumienia i staje się on jasny dla odbiorcy. Przykładem takiej opowieści było przedstawienie wydarzeń w Bośni za pomocą analogii do Holokaustu i II wojny światowej dokonane przez publicystę New York Timesa Anthony Lewisa. Odpowiedzią administracji USA było przedstawienie opowieści o Bośni jako o drugim Wietnamie (co było popierane zwłaszcza przez Pentagon). Opowieści są podstawą do stworzenia performatywnego scenariusza geopolitycznego, który – inaczej niż narracja (opowieść) – bazując na niej, nie musi być ściśle spójny i podlega adaptacji do zmieniających się dynamiczne okoliczności (procesu). Jest on z jednej strony wytyczną dla decydentów politycznych jak należy wypowiadać się w sferze publicznej, swoistym skryptem dobierania i prezentowania argumentów w sferze publicznej (public relations briefing book), stanowiącym „dyskursywne oprogramowanie” (discoursive software); z drugiej natomiast stanowi punkt wyjścia w ramach procesu polityki zagranicznej, w ramach którego Ó Tuathail wyróżnia cztery elementy: definicja problemu, strategia geopolityczna, geopolityczne dostosowanie się, zamknięcie problemu (zobacz Rysunek 1). Wynika to z faktu, że dyskurs geopolityczny ma silne aspiracje do bycia „dyskursem rozwiązującym problemy”, co więcej, przejawia on dążenie do bycia dyskursem normatywnym. Stąd też za pomocą domniemanej definicji danego problemu dąży się do narzucenia określonego sposobu patrzenia na rzeczywistość danymi kategoriami i koncepcjami, a także receptami geopolitycznymi. Krokiem następnym jest świadoma budowa strategii geopolitycznej i wynikającej z niej linii politycznej przez daną administrację. Strategia ta powstaje z reguły na bazie dotychczasowych doświadczeń i procedur w rozwiązywaniu podobnych problemów. Powstaje ona („jest wykuwana”) podczas serii spotkań na wysokim szczeblu wspartych konsultacjami z ekspertami i innymi osobami posiadającymi autorytet w danej dziedzinie. Stąd prosta droga do procesu geopolitycznego dostosowywania się, co oznacza próbę pogodzenia różnorakich interesów, obaw i wymagań politycznych różnych aktorów. Na koniec dochodzi się do zamknięcia problemu, a więc „identyfikacji, budowy i promocji przyjętego sposobu rozwiązania konfliktu” – co absolutnie nie musi oznaczać definitywnego zakończenia sprawy, a jedynie nadzieję na jej zejście na dalszy plan i zniknięcie z debaty publicznej. Inną perspektywę prezentuje M. Müller33, który zaproponował usystematyzowanie podejść do analizy dyskursu w GK w oparciu o trzy wymiary: kontekst, kształt analityczny, postawa polityczna (zob. poniższy rysunek). Rysunek 3. Trzy podstawowe wymiary podejść do analizy dyskursu w geopolityce krytycznej. Źródło: M. Müller, op.cit. Autor zwraca uwagę na to, że analiza w ramach GK odbywa się właśnie w powyższych ramach. Biorąc za punkt wyjścia analizę kontekstu, przyjmuje on, że należy wyróżnić kontekst bliższy (bezpośredni, szczegółowy, związany z daną sytuacją) i dalszy (pośredni, ogólny, odnoszący się do bardziej ramowych kwestii). Podkreśla, że większość badań odnosi się do dalszego kontekstu, nie przykładając należytej roli do kontekstowi bliższemu (por. z uwagami Merje Kuus poniżej). Z kolei w odniesieniu do formy analitycznej zaznacza, że dominujący jest interpretacyjno-wyjaśniający sposób ukazywania problemu, choć to właśnie oparcie się na modelu poststrukturalnym jest w duchu analizy dyskursu. Najwłaściwsza jest jego zdaniem metoda połączenia oby podejść, co jest możliwe dzięki postawie politycznej – trzecim z wyróżnionych przez niego wymiarów. Müller wskazuje na podobieństwo GK do Krytycznej Analizy Dyskursu (KDA, ang. Critical Discource Analysis). W obu podejściach wskazuje się przecież na „istnienie silnej korelacji między strukturami lingwistyczną i społeczną i na to, że ideologie są produkowane [celowo używam tego pojęcia, a nie słowa 33 M. Müller, Doing discourse analysis in Critical Geopolitics, “L’Espace Politique”, Nr 12 | 2010-3, wersja online zamieszczona 11 lutego 2011 r. Źródło : http://espacepolitique.revues.org/index1743.html [data dostępu: 4.09.2012], passim. „tworzone”] aby ukształtować zbiorową wolę polityczną i rządzić społeczeństwem”. Problemem jest tutaj kwestia obiektywizmu badacza i świadome oddzielenie się od prezentowania zaangażowanej postawy, a z drugiej strony dążenie do zmiany danego stanu rzeczy, co w jakimś sensie jest zgodne z funkcją normatywną nauki. Prowadzić to jednak może do „guerilli epostemologicznej”, żeby użyć pojęcia Yvesa Lacoste, idealnego przykłady twórcy zaangażowanego (nota bene z pozycji marksizujących)34, prekursora GK. Niejako dla ożywienia refleksji teoretycznej dotyczącej GK Müller przedstawia teorię dyskursu francuskich filozofów Laclau i Mouffe’a, która jest w jego opinii szerzej nieznana w anglosaskim świecie naukowym (co ciekawe, w Polsce ich dorobek doczekał się zarówno przetłumaczenia i wydania35, jak i refleksji naukowej, do której odsyłam, nie omawiając szerzej tego podejścia w tym miejscu36). Zaprezentowany powyżej sposób podejścia do analizy dyskursu geopolitycznego stanowi interesujący punkt wyjścia z polskiej perspektywy, wymagający jednak dalszych weryfikacji w oparciu o inne studia przypadku. Wówczas może on znaleźć zastosowanie na szerszą skalę w działalności analitycznej zorientowanej na perspektywę międzynarodową. Tymczasem warto przeanalizować istotne z punktu widzenia Unii Europejskiej analizy dyskursu i ich metodologiczne podstawy. Wykorzystanie GK do analizy Unii Europejskiej W ramach pokaźnej już literatury poświęconej analizie dyskursu europejskiego warto skoncentrować się na dwóch podejściach, zaproponowanych przez badaczy przedmiotu. Pierwsze z nich, autorstwa A. Jonesa i J. Clarke’a37 opiera się na wyżej opisanym podejściu G. Ó Tuathaila oraz na drugim, autorstwa J. Miliken (która identyfikuje trzy elementy dyskursu w polityce międzynarodowej: 1) dyskursy jako systemy wartościowania (nadawania znaczenia, definiowania, wyznaczania pozycji), 2) produkcja dyskursów, przez co pewne działania stają się dobre, pożyteczne i warte wspierania, a inne nie; 3) oddziaływanie dyskursów, a więc ich zdolność do kształtowania wizji rzeczywistości i ewentualna 34 W. Kazanecki, Geopolityka we Francji…. Zob. również: J. Potulski, Wprowadzenie do…, s. 248 i n. E. Laclau, Ch. Mouffe Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, Wrocław 2007. 36 F. Biały, Konflikt jako wartość? Demokracja agonistyczna a populizm europejski w ujęciu Chantal Mouffe, „Refleksje” nr 1, wiosna-lato 2010; A. Gąsior-Niemiec, Teoria dyskursu Laclau i Mouffe jako narzędzie analizy socjologicznej – przypadek dyskursu „osiedli grodzonych”, [w:] Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii, A. Horolets (red.), Toruń 2008, s. 291-316. 37 A. Jones, J. Clark, Europeanisation and Discourse Building: The European Commission, European Narratives and European Neighbourhood Policy, „Geopolitics”, nr 13/2008, passim. 35 zmienność w wyniku zmieniających się okoliczności). Jones i Clark wyróżnili na bazie tych dwóch podejść elementy wspólne: kategoryzację problemu, konstrukcję narracji (fabuł), strategię geopolityczną i zamknięcie problemu. Następnie podzielili je na trzy grupy: budowanie dyskursu (discourse building), oddziaływanie dyskursu (discourse performance), trwałość dyskursu (discourse survival). Wykorzystując takie podejście do badania zagadnienia europeizacji (rozumianej przez nich jako „proces legitymizujący za pomocą którego UE dąży do uzyskania znaczenia, zwiększenia swojej podmiotowości i obecności międzynarodowej”) stwierdzili oni w toku swoich badań, że jest to proces podlegający społecznej konstrukcji w którym kluczowa rola przypada Komisji Europejskiej (KE), jako że jest ona centralnym elementem w strukturze odpowiedzialnej za budowanie opowieści poświęconej europeizacji. Jednym z jej zadań było zbudowanie koherentnej, akceptowalnej dla wszystkich narracji, na przykład poświęconej Europejskiej Polityce Sąsiedztwa (ENP). Do KE należało zdefiniowanie, czym jest „sąsiedztwo” w taki sposób, aby była to definicja akceptowalna dla państw członkowskich (przy jednoczesnym zachowaniu swojej pozycji nawet, jeśli nie było to eksponowane na pierwszy plan). Ponadto, to właśnie KE zajmowała się codzienną pracą w zakresie ENP, dzięki czemu miała ona największą możliwość do formułowania drobnych działań, które następnie złożyły się na całościowy obraz tej polityki. Co więcej, musiała ona bronić hegemonicznej pozycji dyskursu poświęconego europeizacji, poddawanego krytyce ze strony niektórych państw członkowskich oraz partnerów spoza Unii. Oznacza to m.in. utrzymanie „dominującej perspektywy intelektualnej”, niedopuszczającej do powstania alternatywnych form narracji na dany temat – w tym przypadku ENP. Co warte podkreślenia, w podobnym duchu analizę ENP przeprowadził w ramach stosunków międzynarodowych francuski badacz Juilen Jeandesboz, powołując się na tych autorów, do których sięgają autorzy spod znaku GK: M. Foucault, P. Bourdieu 38, co jest kolejnym dowodem na bliskie podobieństwo między konstruktywizmem a GK. Niezwykle interesującym przykładem jest analiza autorstwa Merje Kuus, badaczki kanadyjskiej estońskiego pochodzenia, która podejmuje w swoich badaniach kwestię UE z perspektywy GK39. Podkreśla ona rolę biurokratycznego procesu w formułowaniu geopolityki (rozumianej przez nią w sposób bardzo praktyczny – jako polityka w działaniu, ang. policy), zwłaszcza w procesie przygotowania projektów działań na szczeblu UE. Tym samym zwraca ona uwagę – powołując się przy tym na dorobek innych autorów, jak John Agnew – że 38 J. Jeandesboz, Labelling the ‘neighbourhood’ policy: towards a genesis of the European neighbourhood policy, „Journal of International Relations and Development”, 2007, 10 (387-416), s. 387 i n. 39 M. Kuus, Bureaucracy and place…, op.cit., s. 421–39, passim. miejsce gdzie formułowana jest myśl geopolityczna ma również wymiar procesualny, że nie jest to tylko i wyłączenie bierna scena, na której rozgrywa się akcja, ale że ma ona swoją własną dynamikę, która wpływa znacząco na proces wykuwania się danej koncepcji bądź stanowiska. Dodatkowo jest to wzmocnione przez kontekst kulturalny danego miejsca. Innym, równie interesującym z perspektywy krajów Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) obszarem rozważań zagadnienie „Wschodu” (East) i „Wschodniości” (Eastness) z perspektywy poszerzenia Unii Europejskiej40. Słowem-kluczem (czy też, ujmując rzecz bardziej ironicznie, słowem-wytrychem) jest tutaj już wyżej omówiona „europeizacja”, którą Kuus barwnie opisuje jako proces, w którym kraje EŚW były przestrzenią pod „kuratelą Zachodu: gigantyczną salą lekcyjną, gdzie <<neoliberalne polityki, wypróbowane i pożądające [nowych bodźców, rozwiązań – ang. found wanting] na Zachodzie>> mogły być powtórzone dekadę później”41. Podsumowując, zauważa ona, iż „Odkrywanie kulturowej i przestrzennej logiki w wyjaśnianiu jest wymogiem dla bardziej zniuansowanego rozumienia dyskursów Europeizacji i poszerzenia Unii Europejskiej”42, co należy zaliczyć jako pasujące do wskazanych wyżej założeń analitycznych geopolityki krytycznej. Jako uzupełnienie można podać inne przykłady, które zasługują na odrębne omówienie: „bałkanizacja” jako słowo opisujące rzeczywistość, konstruujące określone skojarzenia i budzące określone reakcje, o czym pisze S. Drakulić43 oraz rola Turcji jako „Innego” w konstruowaniu UE – co również jest analizowane z perspektywy stosunków międzynarodowych44. Zamiast podsumowania: Polska w przestrzeni międzynarodowej na początku drugiej dekady XXI w. a możliwości badawcze GK Z punktu widzenia polityki zagranicznej danego aktora – w tym przypadku Polski – istotna jest umiejętność właściwego odczytania przekazów u pozostałych aktorów oraz osób zaangażowanych w proces komunikacji z obywatelami. Geopolityka krytyczna, za pomocą której można dotrzeć do ukrytych znaczeń tkwiących w przekazie, stanowi interesującą, jak się wydaje, metodę wsparcia decydentów w tym zakresie. 40 M. Kuus, Something old, something New: Eastness in European Union enlargement, „Journal of International Relations and Development”, Volume 10, Number 2, June 2007, passim. 41 Ibidem, s. 153. 42 Ibidem, s. 162. 43 S. Drakulić, The Balkans — from noun to verb (and back), „Journal of International Relations and Development”, Volume 12, Number 4, December 2009, s. 364-370. 44 J. Walter, M. Albert, Turkey on the European doorstep: British and German debates about Turkey in the European Communities, „Journal of International Relations and Development”, Volume 12, Number 3, September 2009, s. 220-250. Polska w progu 2012 roku znajduje się w coraz bardziej turbulentnym otoczeniu międzynarodowym, z trwającym wciąż spowolnieniem gospodarczym na półkuli Północy, z pogrążoną w kryzysie gospodarczym, ale również tożsamościowym, Unią Europejską. Nasz kraj staje przed coraz bardziej widocznym rozchodzeniem się interesów krajów Wspólnoty, wskutek czego zagrożona jest idea solidarności wewnętrznej i zewnętrznej UE, oparta m.in. na dążeniu do zrównania poziomu życia obywateli europejskich za pomocą środków z budżetu „Dwudziestki siódemki” przeznaczonych np. na Politykę Spójności. Jednocześnie w wymiarze globalnym toczy się gra interesów, która ma na celu zapewnienie przewagi nad pozostałymi uczestnikami życia międzynarodowego. Wielowątkowość i wieloznaczność powiązań sprawia wrażenie chaosu, prawdziwej globalnej „Enigmy XXI wieku” 45. Unia Europejska stanowi obecnie zasadniczą (choć nie jedyną) przestrzeń, w której dokonuje się gra o polską rację stanu w perspektywie do 2020 roku, stąd też w sposób priorytetowy należy potraktować ten fragment rzeczywistości międzynarodowej. Umiejętność dekonstrukcji prezentowanych wizji przestrzeni i przeanalizowania kodu geopolitycznego najważniejszych kreatorów polityki unijnej stanowi szansę na właściwe decyzje w ramach szeroko rozumianej polityki zagranicznej RP, opartej nie tylko na intuicji oraz własnym, tradycyjnie postrzeganej przestrzeni politycznej. Analizy przeprowadzane w oparciu o przedstawione wyżej wytyczne geopolityki krytycznej nie są idealną receptą na bezbłędne rozumienie rzeczywistości. Co więcej, spotykają się one z krytyką za ich nieokreśloność, zmienność, wręcz dowolność w doborze metodologii46. Nie oznacza to jednak ich nieprzydatności czy też błędności, lecz stanowi raczej zachętę do dalszych badań na gruncie nauki, a na gruncie prac analitycznych – wezwanie do poszukiwania takich rozwiązań, które okażą się najbardziej trafne z punktu widzenia danej kategorii zagadnień. Wydaje się, że warto więc na tym etapie włączyć się w prace w ramach geopolityki krytycznej, aby nie trzeba było później nadrabiać dystansu dzielącego nas od światowego dorobku w tej dziedzinie. Bibliografia Książki Flint C., Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008. 45 A. Kukliński, Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference. June 10-13 2010. A programmatic paper, [w:] Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference, A. Kukliński, J. Muszyński, G. Roman, J. Waszkiewicz (red.), Wrocław 2010, s. 14 i n. 46 M. Müller, op.cit. Gabiś T., Gry imperialne, Kraków 2009. Gawrycki M. F., Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ameryki Łacińskiej, Warszawa 2007. Gąsior-Niemiec A., Teoria dyskursu Laclau i Mouffe jako narzędzie analizy socjologicznej – przypadek dyskursu „osiedli grodzonych”, [w:] Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii, A. Horolets (red.), Toruń 2008, s. 291-316. Laclau E. Mouffe Ch., Hegemonia i socjalistyczna strategia. Przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, Wrocław 2007. Kazanecki W., Współczesna francuska myśl geopolityczna: główne tendencje i ich reprezentanci, praca doktorska, maszynopis, Wrocław 2009 (w przygotowaniu: monografia, rok wydania: 2012). Idem, Geopolityka krytyczna – skuteczna metoda wyjaśniania w XXI wieku?, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Z. Lach, J. Wendt (red.), Częstochowa 2010. Kukliński A., Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference. June 10-13 2010. A programmatic paper, [w:] Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference, A. Kukliński, J. Muszyński, G. Roman, J. Waszkiewicz (red.), Wrocław 2010. Tuathail G. Ó, Critical Geopolitics. The Politics of Writing Global Space, Minneapolis 1996. Potulski J., Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010. Idem, Geopolityka w świecie ponowoczesnym, Częstochowa 2011. Idem, Geopolityka jako krytyka społeczna, [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Z. Lach, J. Wendt (red.), Częstochowa 2010. Sartori G., Homo videns. Telewizja i post-myślenie, Warszawa 2007. Zielonka J., Europa jako Imperium. Nowe spojrzenie na Unię Europejską, Warszawa 2007. Czasopisma Bhungalia L., A liminal territory: Gaza, executive discretion, and sanctions turned humanitarian, „GeoJournal” (2010) 75:347–357. Biały F., Konflikt jako wartość? Demokracja agonistyczna a populizm europejski w ujęciu Chantal Mouffe, „Refleksje” nr 1, wiosna-lato 2010. dell’Agnese E., The US–Mexico Border in American Movies: A Political Geography Perspective, „Geopolitics”, 10:204–221, 2005. Drakulić S., The Balkans — from noun to verb (and back), „Journal of International Relations and Development”, Volume 12, Number 4, December 2009. „Geopolitics”, 13:413–436, 2008: „Special Section: Critical Geopolitics After Twenty Years”. Ingram Alan, Experimental geopolitics: Wafaa Bilal’s Domestic tension, „The Geographical Journal”, Vol. 178, No. 2, 2012. Jeandesboz J., Labelling the ‘neighbourhood’ policy: towards a genesis of the European neighbourhood policy, „Journal of International Relations and Development”, 2007, 10 (387-416). Jones A., Clark J., Europeanisation and Discourse Building: The European Commission, European Narratives and European Neighbourhood Policy, „Geopolitics”, nr 13/2008. Kazanecki W. (recenzja), Merje Kuus, Geopolitics Reframed. Security and Identity in Europe’s Eastern Enlargement, New York, Basingstroke 2007, „Wrocławski Przegląd Międzynarodowy”, Numer 1-2/2008, Rok II. Idem, Geopolityka we Francji. Przypadek szkoły Hérodote, „Racja Stanu. Studia i materiały”, Półrocznik nr 1 (5) 2009, Wrocław 2009. Kuus M., Something old, something New: Eastness in European Union enlargement, „Journal of International Relations and Development”, Volume 10, Number 2, June 2007. Kuus M., Bureaucracy and place: expertise in the European Quarter, „Global Networks”, 11, 4 (2011). Mamadouh V., Dijkink G., Geopolitics, International Relations and Political Geography: The Politics of Geopolitical Discourse, „Geopolitics”, Nr 11:349–366, 2006. Müller M., Doing discourse analysis in Critical Geopolitics, “L’Espace Politique”, Nr 12 | 2010-3, wersja on-line zamieszczona 11 lutego 2011 r. Źródło: http://espacepolitique.revues.org/index1743.html [data dostępu: 4.09.2012]. New directions in critical geopolitics: an introduction. With contributions of: Gearóid Ó Tuathail, Jennifer Hyndman, Fraser MacDonald, Emily Gilbert and Virginie Mamadouh, „GeoJournal” (2010) 75. Nowak M., Radykalizacja wyznawców islamu poprzez wybrane media muzułmańskie – główne treści, kształtowany światopogląd i wynikające z tego zjawiska zagrożenia, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 9, Warszawa 2009. Pinkerton A., Dodds K., Radio geopolitics: broadcasting, listening and the struggle for acoustic spaces, „Progress in Human Geography”, Nr 33 (1) (2009), ss. 10–27. Purcell D., Scott Brown M., Gokmen M., Achmed the dead terrorist and humor in popular geopolitics, „GeoJournal” (2010), Nr 75:373–385. Robinson D., Gibson C., Governing Knowledge: Discourses and Tactics of the European Union in Trade-Related Intellectual Property Negotiations, „Antipode”, Vol. 43, No. 5 2011. Seckinelgin H., ‘Civil society’ and HIV/AIDS in Africa: the use of language as a transformative mechanism, „Journal of International Relations and Development”, Volume 9, Number 1, March 2006. Spencer A., The social construction of terrorism: media, metaphors and policy implications, „Journal of International Relations and Development”, Volume 15, Number 3, July 2012. Tuathail G. Ó, Theorizing practical geopolitical reasoning: the case of the United States’ response to the war in Bosnia, „Political Geography”, Nr 21 (2002), ss. 601–628. Walter J., Albert M., Turkey on the European doorstep: British and German debates about Turkey in the European Communities, „Journal of International Relations and Development”, Volume 12, Number 3, September 2009, s. 220-250. Strony internetowe Baza danych Scopus, hasło „critical geopolitics”. Dostęp: www.scopus.com [data dostępu: 14.08.2012]. Baza danych Web of Knowledge, hasło „critical Geopolitics”. Dostęp: http://apps.webofknowledge.com/WOS_GeneralSearch_input.do?product=WOS&search_ mode=GeneralSearch&SID=W2@aGN6keCCgDBc1oaf&preferencesSaved= [data dostępu: 12.08.2012]. “Film, Geopolitics and 007”: http://personal.rhul.ac.uk/zqfa/141/Transcripts/Film%20Geopolitics%20and%20007%20St udy%20Link.pdf [data dostępu: 28.08.2012]. Gerard Toal (Gearóid Ó Tuathail), blog prowadzony pod adresem: www.toal.org [data dostępu: 4.09.2012].