docPolska w strefie euro - Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
download 
Reklamacja Transkrypt
Polska w strefie euro - Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów studia podyplomowe MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Michał Kowalczyk Polska w strefie euro praca końcowa Promotor dr hab. Paweł Kowalik Wrocław 2015 Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................... 3 Rozdział 1. .................................................................................................................................. 4 Teoretyczne podstawy integracji monetarnej ............................................................................. 4 1.1. Geneza teorii optymalnych obszarów walutowych ..................................................... 4 1.2. Definicje optymalnych obszarów walutowych............................................................ 5 1.3. Analiza kosztów i korzyści tworzenia obszarów walutowych i unii monetarnych ..... 9 Rozdział 2. ................................................................................................................................ 13 Perspektywy przystąpienia Polski do strefy euro ..................................................................... 13 2.1. Strefa euro.................................................................................................................. 13 2.2. Koncepcje wejścia Polski do strefy euro ................................................................... 14 2.3. Kryteria konwergencji ............................................................................................... 16 2.4. Kryteria konwergencji nominalnej a Polska .............................................................. 18 Rozdział 3. ................................................................................................................................ 24 Koszty i korzyści płynące z uczestnictwa Polski w strefie euro .............................................. 24 3.1. Korzyści bezpośrednie ............................................................................................... 24 3.2. Korzyści pośrednie .................................................................................................... 26 3.3. Koszty długookresowe .............................................................................................. 29 3.4. Średniookresowe zagrożenia ..................................................................................... 30 3.5. Krótkookresowe koszty oraz zagrożenia ................................................................... 31 Podsumowanie ......................................................................................................................... 34 Bibliografia............................................................................................................................... 35 Netografia ................................................................................................................................. 35 Spis tabel i rysunków ............................................................................................................... 36 2 Wstęp Idea integracji europejskiej związana jest nierozerwalnie z historią „starego kontynentu”. Próby zjednoczenia narodów europejskich możemy zaobserwować już od upadku Cesarstwa Rzymskiego w postaci różnych koncepcji federacyjnych. Współcześnie realizowana idea integracji europejskiej oparta jest na zasadach solidarności społecznej i gospodarczej, a także równości oraz współpracy. Wspólna waluta stanowi jej integralną część. Gdy w maju 2004 r. Polska weszła w skład Unii Europejskiej zobowiązała się do przyjęcia euro, stając się jednocześnie uczestnikiem trzeciego etapu Unii Gospodarczej i walutowej na warunkach państwa z tzw. „derogacją”. Nie mniej jednak dokładny moment, w którym zmiana waluty ma nastąpić nie został określony. Decyzyjność w kwestii terminu akcesji Polski do strefy euro oraz jej scenariusza spoczywa na polskim rządzie. Zagadnienie to jest szczególnie aktualne, mając na względzie aspekt polityczny owej decyzji, w kontekście nadchodzących wyborów parlamentarnych. To od stanowiska i przychylności rady ministrów do wyżej wymienionej idei zależy bowiem tempo postępu w tym kierunku. Celem niniejszej pracy jest przeprowadzenie analizy dotyczącej uwarunkowań dotyczących przyjęcia przez Polskę wspólnej waluty, jak również szans i korzyści wynikających z unifikacji monetarnej oraz towarzyszących im kosztów i zagrożeń. Praca została podzielona na cztery rozdziały. W rozdziale pierwszym opisane zostały teoretyczne podstawy integracji monetarnej w kontekście teorii optymalnych obszarów walutowych. Rozdział drugi poświęcony został kwestii perspektyw przystąpienia Polski do strefy euro oraz rozważaniom dotyczącym realizacji przez Polskę kryteriów konwergencji. Rozdział trzeci stanowi natomiast zestawienie potencjalnych szans i korzyści z przyjęcia euro dla polskiej gospodarki, a także przewidywanych kosztów i zagrożeń. 3 Rozdział 1. Teoretyczne podstawy integracji monetarnej 1.1. Geneza teorii optymalnych obszarów walutowych W literaturze przedmiotu teoria integracji gospodarczej najczęściej utożsamiana jest z teorią optymalnych obszarów walutowych. Teoria ta legła u podstaw systemu euro i do dziś jest głównym punktem wyjścia w analizach dotyczących zasadności tworzenia unii monetarnych.1 W celu prawidłowego zrozumienia teorii optymalnych obszarów walutowych oraz jej aktualnych implikacji, należy cofnąć się do momentu jej powstawania. Za prekursorów teorii OOW uważa się R.A. Mundella, P.B. Kenena oraz R.I McKinnona, którzy na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku stali się świadkami nadzwyczaj dynamicznych zmian zachodzących w relacjach międzynarodowych. Następowała wówczas intensyfikacja wymiany handlowej, internacjonalizacja przedsiębiorstw i w konsekwencji wzmożony przepływ kapitału między państwami. Przyspieszenie tych procesów stwarzało zatem potrzebę wynalezienia pewnych regulacji dotyczących funkcjonowania systemu walutowego, jak również ustanowienia sprzyjających warunków dla międzynarodowej integracji. Przyczyna powstania teorii OOW została opisana przez P. B Kenena, jako „produkt uboczny” makroekonomii keynesowskiej, która postulowała sztywność cen i płac, a także zakładała, że międzynarodowa mobilność kapitału jest zbyt niska, aby mogła ona istotnie wpłynąć na sprawowanie polityki w danym kraju. Próbowano tu zidentyfikować instrumenty, które determinują utrzymanie stanu wewnętrznej i zewnętrznej równowagi.2 Założenia te skutkowały tym, iż realny kurs walutowy (wpływający na rachunek obrotów bieżących), był zdeterminowany przez kurs nominalny. W tym wypadku osiągnięcie stanu równowagi wewnętrznej, rozumianej, jako maksymalny poziom produkcji oraz zatrudnienia przy utrzymaniu stabilności cen, umożliwiałaby odpowiednia polityka fiskalna i pieniężna, natomiast nominalny kurs walutowy mógłby przyczynić się do osiągnięcia stanu równowagi zewnętrznej, czyli równowagi na rachunku obrotów bieżących. Owy mechanizm stał się fundamentem nowatorskiej pracy R.A. Mundella, która była pierwszą próbą opisania 1 K. Piłat, Europejska unia walutowa a teoria optymalnych obszarów walutowych, [w:] Gospodarka Polski w perspektywie wstąpienia do strefy euro, Ujęcie ilościowe, red. P. Krajewski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012, s. 66. 2 Ibidem, s. 67. 4 teoretycznych podstaw i warunków stworzenia optymalnych obszarów walutowych, oraz wywarła znaczący wpływ na rozwój teorii optymalnych obszarów walutowych.3 Na wzrostu zainteresowania teorią OOW bezsprzeczny wpływ miał także kryzys międzynarodowego systemu walutowego z Bretton Woods, którego zadaniem było ułatwienie międzynarodowej współpracy gospodarczej. W celu zapewnienia kursowej stabilizacji i powszechnej wymienialności walut wypracowano ustalenia dotyczące kształtowania się kursów walutowych oraz powołano do istnienia instytucje takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy. Rozwiązania te, nie pozbyły się jednak napięć występujących się w międzynarodowym systemie walutowym. Nadal poszukiwano bowiem możliwości uniezależnienia się od dolara, oraz podejmowano próby opracowania nowych teorii ekonomicznych, które mogłyby wspomóc międzynarodową integrację. Gdy w 1971 r. system z Bretton Woods się załamał, było to sygnałem, iż obszar walutowy nie może mieścić w sobie wszystkich krajów świata lub ich większości, a jedynie pewną grupę państw. Kryteria ich selekcji próbowano określić właśnie w ramach teorii optymalnych obszarów walutowych.4 1.2. Definicje optymalnych obszarów walutowych Idea optymalności jest na tyle wieloaspektowym i trudnym do precyzyjnego określenia ilościowego pojęciem, że jak twierdzi R.I. McKinnon nie sposób ująć ją w logicznie uporządkowany model. Istnieje jednak wiele wzajemnie uzupełniających się koncepcji, których autorzy starają się wyjaśnić zagadnienie celów, mechanizmów dostosowawczych oraz warunków optymalnych obszarów walutowych.5 Według R.A. Mundella „obszar walutowy” powinien być rozumiany, jako „obszar obejmujący regiony lub kraje, w ramach którego funkcjonuje jedna waluta lub różne waluty, ale o sztywnych kursach wymiennych względem siebie, przy jednoczesnym braku jakichkolwiek ograniczeń wpływających na wzajemną wymianę tych walut i płynnym, zbiorowym kursie w stosunku do walut reszty świata6”. Jego optymalność, polega natomiast na zdolności do stabilizacji zatrudnienia i poziomu cen. Sądzi on, że w ramach OOW pojawiają się automatyczne dostosowania prowadzące do likwidacji bezrobocia i braku równowagi płatniczej oraz, że nie wymaga to wykorzystywania narzędzi polityki fiskalnej czy monetarnej. Powinno się jednakże rozróżnić obszar walutowy, w którym funkcjonuje jedna 3 Ibidem, s. 67. Ibidem, s. 67. 5 S. I. Bukowski, Strefa Euro, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 16. 6 Ibidem, s. 16-17. 4 5 waluta od obszarów walutowych gdzie owych walut jest wiele. Argumentem przemawiającym za takim podziałem jest fakt, iż jedna waluta związana jest z działalnością jednego banku centralnego, co determinuje potencjalnie elastyczną podaż pieniądza. Na obszarach z wieloma walutami, podaż pieniądza w skali międzynarodowej uzależniona jest natomiast od współpracy kilku banków centralnych. W tym przypadku żaden z banków centralnych nie jest w stanie zwiększyć swoich zobowiązań gwałtowniej niż inne banki bez osłabienia wymienialności walut oraz spadku rezerw. W związku z tym tempo zwiększania zobowiązań pieniężnych przez banki determinuje dochodowa elastyczność popytu oraz produkcyjna elastyczność podaży pieniądza. Istnieje więc znacząca różnica między procesem dostosowawczym wewnątrzregionalnym (jedna waluta) a analogicznym procesem w skali międzynarodowej (wiele walut). Sytuacja ta ma miejsce również w przypadku sztywno ustalonych kursów wymiany walut w ramach jednego obszaru walutowego. Analizy R.A. Mundella wskazują na to, że na żadnym z wyżej wymienionych rodzajów obszarów nie ma mechanizmów równoczesnego zapobiegania bezrobociu i inflacji w poszczególnych częściach obszaru.7 Według autora optymalność obszaru walutowego warunkuje spełnienie trzech kryteriów, takich jak8: zdolność do stabilizacji cen i zatrudnienia; istnienie mechanizmu prowadzącego do niwelowania stanu nierównowagi płatniczej oraz rynku pracy (bez ingerencji państwa); występowanie na danym obszarze wewnętrznej mobilności czynników produkcji, ale braku ich mobilności zewnętrznej. R.A. Mundell zastanawia się również nad kwestią czynników ograniczających wielkość optymalnych obszarów walutowych. Według niego, patrząc na pieniądz z perspektywy jego funkcji środka płatniczego cały świat jest optymalnym obszarem walutowym, gdyż jedynie wtedy koszty wymiany walut są sprowadzone do zera. Czynnikiem ograniczającym jest jednak odpowiednia ilość rynku dewizowego na daną walutę. Uściślając, chodzi o to, aby żeby żaden pojedynczy uczestnik poza bankami centralnymi nie mógł ingerować w kurs walutowy. Dodatkowo, autor omawia również zjawisko tzw. „iluzji pieniężnej”, jako czynnika regulującego wielkość obszaru walutowego. Owe zjawisko związane jest z faktem podporządkowywania przez jednostki ekonomiczne swoich decyzji 7 8 Ibidem, s. 17-18. K. Piłat, Op. cit., s. 69. 6 dotyczących wydatkowania dochodów bazując na ich wartości nominalnej, nie zaś na realnej. Czynnik ten sprawia, iż związki zawodowe skłonne są zaakceptować spadek płac realnych na skutek zmiany kursu walutowego, a nie akceptują procesów przystosowawczych o charakterze płacowo-cenowym. Zjawisko iluzji pieniądza zmniejsza się wraz ze wzrostem wielkości obszaru walutowego, który zatem nie powinien być zbyt mały.9 Reasumując, można przyjąć, iż głównym czynnikiem determinującym według R.A. Mundella, czy dany obszar spełnia kryteria konieczne do stworzenia optymalnego obszaru walutowego jest mobilność czynników produkcji podparta założeniami związanymi z funkcjonowaniem gospodarki takimi jak: występowanie pełnego zatrudnienia oraz stanu równowagi bilansu płatniczego, dążenie władz do zapobiegania procesom inflacyjnym jak również występowanie mechanizmu, w którym ceny oraz płace nie mogą zostać obniżone w krótkim okresie bez wystąpienia wzrostu bezrobocia. Ekonomista ten stara się również określić optymalną wielkość obszaru walutowego. Nie proponuje on jednak konkretnego miernika, lecz stara się limitować go oddolnie i odgórnie wykorzystując w tym celu pewne cechy gospodarki. Oddolnie na rozmiar obszaru walutowego wpływa zjawisko iluzji pieniądza i konieczność limitowania możliwości spekulacji na rynku walutowym, natomiast odgórnie autor nie przyjął żadnych ograniczeń, proponując, iż optymalnym obszarem walutowym mógłby być cały świat, bowiem koszty związane z wymianą walut dążą do zera.10 W przeciwieństwie do teorii R.A. Mundella, inny ekonomista - R.I. McKinnon w swojej teorii zwraca uwagę na efektywną politykę fiskalną i monetarną. Uważa on, iż immanentną cechą optymalnego obszaru walutowego jest występowanie w nim płynnego kursu walutowego, a przy pomocy polityki fiskalnej i polityki pieniężnej powinno się dążyć do utrzymania: stabilnego poziomu cen wewnętrznych, pełnego zatrudnienia oraz stanu równowagi bilansu płatniczego. Realizacja tych celów ma gwarantować efektywną alokację czynników produkcji, co w konsekwencji prowadzi do maksymalizacji dobrobytu. W swoich analizach R.I. McKinnon zaznacza również, iż obszar walutowy powinien łączyć gospodarki o wysokim stopniu otwarcia. Według autora miernikiem otwarcia ma być stosunek dóbr wymienialnych w skali międzynarodowej do niewymienialnych. Tylko dobra wymienialne mogą być przedmiotem eksportu i importu. Dobrami eksportowalnymi są towary, będące produkowane w kraju, z przeznaczeniem na eksport, bądź do konsumpcji krajowej. Dobra importowalne to natomiast te, których produkcja oraz konsumpcja może zachodzić w kraju, lub pochodzą one z importu. Dobrami niewymienialnymi są zaś dobra, które z powodu zbyt 9 S. I. Bukowski, Strefa Euro, Op. Cit., s. 18. K. Piłat, Op. cit., s. 73. 10 7 wysokich kosztów transportu między krajami nie są przedmiotem obrotu międzynarodowego. Dany kraj uzyskuje tym większe korzyści z uczestnictwa w obszarze walutowym, im niższa jest wartość owego wskaźnika.11 W dalszych rozważaniach ekonomista zwraca uwagę na fakt, iż w przypadku gospodarek o wysokim stopniu otwarcia, wykorzystywanie płynnego kursu walutowego – w charakterze narzędzia kontroli stanu równowagi wewnętrznej uniemożliwia stabilizację cen wewnętrznych, a ponadto jest mało efektywne. Za optymalne R.I. McKinnon uważa stosowanie sztywnych kursów walutowych pomiędzy krajami wchodzącymi w skład obszaru walutowego tudzież przyjęcie wspólnej waluty, a także posługiwanie się instrumentami polityki fiskalnej i monetarnej w celu redukcji konsumpcji wewnętrznej. W warunkach zachwiania równowagi zewnętrznej takie rozwiązanie umożliwia ograniczenie importu oraz zwiększenie eksportu, bez trwałego zwiększenia poziomu bezrobocia w sektorze dóbr niewymienialnych. R.I. McKinnon przewiduje także możliwość swobodnego przepływu czynników produkcji z sektora dóbr niewymienialnych do sektora dóbr wymienialnych, zakładając tym samym istnienie międzygałęziowej mobilności czynników produkcji. Teoria ta rozszerzyła teorię R.A. Mundella, według którego mobilność miałaby występować jedynie w sensie geograficznym.12 Kolejnym naukowcem, który wniósł znaczący wkład w badania nad teorią optymalnych rynków walutowych jest P.B. Kenen. W swoich rozważaniach na temat OOW, jako pierwszy zwrócił on uwagę na poziom dywersyfikacji gospodarki. Jak stwierdził, cecha ta zapewnia zróżnicowaną strukturę eksportu, a w konsekwencji – terms of trade poddawane są mniejszym fluktuacjom, podobnie jak kursy walutowe. Umożliwia to utrzymanie kursów sztywnych, gdyż duże gospodarki ze znacznym poziomem dywersyfikacji produkcji nie ulegają tak mocnym wpływom zakłóceń w skali makroekonomicznej, występujących m in., jako następstwo zaistnienia szoku w danym sektorze gospodarki. Ekonomista przyjmuje również a priori, iż niezbędnym warunkiem do funkcjonowania optymalnego obszaru walutowego jest odpowiedni poziom mobilności zawodowej siły roboczej. Zapewnia to, według niego możliwość przesunięcia czynników produkcji z działów, w których nastąpił spadek popytu w eksporcie do działów, w których wystąpił jego wzrost.13 P.B. Kenen sądzi, iż proponowana przez R.A. Mundella geograficzna mobilność czynników produkcji ma miejsce rzadko. Nie mniej jednak sam później dochodzi do przekonania, że optymalność obszaru walutowego powinna opierać się na mobilności 11 S. I. Bukowski, Strefa Euro, Op. Cit., s. 19. K. Piłat, Op. cit., s. 74. 13 S. I. Bukowski, Unia monetarna, Teoria i polityka, Difin, Warszawa 2007, s. 36. 12 8 geograficznej, międzygałęziowej oraz zawodowej – ponownie rozszerzając zagadnienie mobilności.14 W swoich analizach, autor ten kładzie szczególny nacisk na znalezienie odpowiednich zasad kierowania polityką ekonomiczną w ramach obszaru walutowego. Postuluje on, aby polityka monetarna i fiskalna, prowadzone na poziomie ponadnarodowym i w skoordynowany sposób służyły razem realizacji optymalnych celów gospodarczych. Aby kraje wchodzące w skład obszaru walutowego nie miały możliwości wykorzystania kursu walutowego, jako instrumentu utrzymywania równowagi wewnętrznej, P.B. Kenen sugeruje wprowadzenie wspólnej waluty. Zaleca on również powołanie międzynarodowego organu, którego zadaniem miałoby być udzielanie pomocy finansowej w formie transferów międzyregionalnych, w przypadku wystąpienia w danym kraju przejściowych trudności gospodarczych. Głównym wkładem P.B. Kenena w rozwój teorii optymalnych obszarów walutowych jest zatem postulowanie nieodzowności centralizacji władzy pieniężnej i fiskalnej na poziomie ponadpaństwowym.15 1.3. Analiza kosztów i korzyści tworzenia obszarów walutowych i unii monetarnych Fundamentalny wkład w rozwój drugiego nurtu badań nad zagadnieniem unii monetarnej wniósł H.G. Grubel. Jego teorię można traktować, jako pomost między tradycyjnymi teoriami oraz tzw. nowymi teoriami OOW16. W swojej pracy skupił się on na analizie kosztów i korzyści związanych z utworzeniem unii monetarnej oraz zmianach instytucjonalnych koniecznych do stworzenia optymalnego obszaru walutowego.17 W nawiązaniu do pierwszego zagadnienia, H.G. Grubel jest zdania, iż decyzje dotyczące utworzenia lub dołączenia do obszaru walutowego należałoby poprzedzić analizą kosztów i korzyści. Narzędziem, którego autor używa w analizach zasadności partycypowania danego kraju w obszarze walutowym jest funkcja dobrobytu, definiowana przez trzy zmienne18: 14 Ibidem, s. 36. K. Piłat, Op. cit., s. 76. 16 Ibidem, s. 76. 17 S. I. Bukowski, Strefa Euro, Op. Cit., s. 21. 18 Ibidem, s. 22. 15 9 𝐷 = 𝐷(𝑌𝑟 , 𝑆𝑦 , 𝑁𝑖 ), gdzie: D – dobrobyt, 𝑌𝑟 – realny dochód narodowy, 𝑆𝑦 – stabilność dochodu w czasie, 𝑁𝑖 – narodowa niezależność ekonomiczna. Bazując na wyżej wymienionej funkcji H.G. Grubel stawia wnioski dotyczące zmian, które nastąpią w gospodarkach państw wchodzących w skład obszaru walutowego. Przewiduje on wystąpienie następujących efektów19: wzrost poziomu dochodu realnego (𝑌𝑟 ) ze względu na ograniczenie niepewności, co do cen we wzajemnych kontaktach, poprzez poszerzenie rynku wewnętrznego, zwiększenie skali produkcji oraz wzrost jej specjalizacji; likwidację ryzyka kursowego, a w następstwie lepszą alokację kapitału; ceny staną się stabilniejsze, jako następstwo wzrostu udziału sektora dóbr niewymienialnych w produkcji ogółem, (co ma skutkować mniejszym wpływem wahań kursu płynnego wobec walut krajów trzecich na zmiany ogólnego poziomu cen); zniesienie kosztów wymiany walut, co umożliwi tańszą obsługę finansową i bankową obrotów gospodarczych, a także ruch turystyczny i migrację ludności. H.G. Grubel, definiując swoje kryteria odnośnie optymalnych obszarów walutowych, istotnie wyprzedził innych ekonomistów, zajmujących się tą tematyką w owym czasie. Do tego czasu analizy dotyczące optymalnych obszarów walutowych koncentrowały się głównie na poszukiwaniu optymalnego systemu walutowego i badaniach różnych systemów kursowych. H.G. Grubel rozpoczął jednak rozważania na temat optymalnych obszarów walutowych od analizy kosztów i korzyści z przystąpienia danego kraj do OOW. Tego typu analizy powróciły wśród ekonomistów dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy nastąpił renesans teorii OOW, polegający na ponownej weryfikacji tradycyjnych teorii jak również ich analizie uwzględniającej współczesny dorobek makroekonomii.20 19 20 K. Piłat, Op. cit., s. 77. Ibidem, s.77. 10 Do przedstawionych przez H.G. Grubela efektów, G.E. Wood dołącza także inne korzyści, takie jak możliwość zmniejszenia wielkości rezerw walutowych potrzebnych do obsługi obrotów z zagranicą. Związane jest to z większą samowystarczalnością gospodarki całego obszaru walutowego porównaniu z gospodarkami poszczególnych gospodarek przed utworzeniem obszaru. Co więcej, zmienia się również kierunek handlu z zagranicznego na wewnętrzny w ramach obszaru. H.G. Grubel zwraca również uwagę na problem centralizacji polityki ekonomicznej, która prowadzona na szczeblu międzynarodowym i optymalna na poziomie obszaru, może nie być optymalna dla każdego z krajów, będących zobowiązanych się jej podporządkować. Implikuje to konieczność akceptacji przez niektórej kraje niższego poziomu dobrobytu, z powodu możliwości określenia indywidualnych stóp inflacji, stop procentowych, podaży pieniędzy, stopy bezrobocia, czy stopy wzrostu gospodarczego. G. Magnifico jednakowoż w odróżnieniu od H.G. Grubela sądzi, iż jednakowa polityka ekonomiczna w skali obszaru może prowadzić do pojawiania się enklaw o różnym poziomie inflacji, co może wpływać na osłabienie wzrostu gospodarczego i przepływu kapitału.21 P. De Grauwe w swoich badaniach koncentruje się natomiast na problemie tworzenia unii monetarnej między krajami słabiej rozwiniętymi - z wysoką inflacją, a krajami wysoko rozwiniętymi – z niską inflacją. W tej sytuacji kraje słabiej rozwinięte, aspirujące do przystąpienia do unii monetarnej musza utrzymywać inflację na odpowiednio niskim poziomie. Oznacza to jednak w przypadku presji inflacyjnej konieczność zwiększenia obciążeń podatkowych, a w konsekwencji strat w dobrobycie i obniżenie poziomu wzrostu gospodarczego w długim terminie. P. De Grauwe podejmuje również kluczowy problem zależności cykli koniunkturalnych w poszczególnych krajach tworzących obszar walutowy. Zauważa on niebezpieczeństwo wystąpienia podażowych i popytowych szoków termicznych o charakterze asymetrycznym, które mogą oddziaływać na gospodarki poszczególnych krajów a nie unii monetarnej jako całości. Ekonomista wykazał również, iż stopień elastyczności cen i płac a także rynku pracy w gospodarce ma istotny wpływ na poziom absorpcji skutków szoków asymetrycznych.22 P.R. Krugman dokonuje zaś analizy kosztów i korzyści z przystąpienia do unii monetarnej przy pomocy modelu GG-LL przedstawionego na poniższym wykresie 1.1.: 21 22 S. I. Bukowski, Strefa Euro, Op. Cit., s. 22-23. Ibidem, s.23-24. 11 Rys. 1.1. Koszty i korzyści z integracji a decyzja o przystąpieniu do obszaru walutowego Źródło: Opracowanie własne na podstawie: S. I. Bukowski, Strefa Euro, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 24. Korzyści na wykresie przedstawia krzywa GG, która w owym modelu odnosi się do zysków z ograniczenia niepewności, strat kursowych oraz kosztów transakcji walutowych. Krzywa LL przestawia natomiast koszty, jakie dany kraj może ponieść wstępując do obszaru walutowego. Straty sprowadzone są w tym wypadku do skutków rezygnacji z polityki kursowej, jako narzędzia do przywracania zewnętrznej równowagi na wypadek wystąpienia szoków ekonomicznych o charakterze asymetrycznym. Skala korzyści jak i kosztów, jakie dany kraj może ponieść przestępując do obszaru walutowego zależy od stopnia integracji jego gospodarki z gospodarką tego obszaru. Punkt I to punkt krytyczny. Przyłączenie się do obszaru walutowego jest zatem zasadne, jeżeli poziom integracji danego kraju jest na tyle wysoki, aby przekroczyć punkt krytyczny, tzn. osiągnąć wartości powyżej niego.23 23 Ibidem, s. 24-25. 12 Rozdział 2. Perspektywy przystąpienia Polski do strefy euro 2.1. Strefa euro Powołanie do istnienia strefy euro poprzedzone było niemal 50-letnim okresem wzmożonej współpracy polityczno-gospodarczej. W tym czasie państwa Unii Europejskiej przeszły przez wiele etapów integracji, takich jak: strefa wolnego handlu, unia celna i wspólny rynek oraz unia walutowa. Poza motywami ekonomiczny, warto także wyróżnić aspekty polityczne owego przedsięwzięcia. Głównym bodźcem była chęć zapewnienia pokoju na kontynencie europejskim przy wykorzystaniu mechanizmów integracji europejskiej. Uwzględniając doświadczenia państw UE możemy zaobserwować wykształcenie się podstawy współodpowiedzialności poszczególnych krajów za losy Europy następujące dzięki zacieśnieniu więzów ekonomicznych i społecznych.24 Istotnym impulsem zachęcającym do rozpoczęcia ruchów integracyjnych w Europie było wspomniane w pierwszym rozdziale załamanie systemu z Bretton Woods, dzięki któremu do początku lat 70 XX wieku zapewniona była szeroko rozumiana stabilizacja finansowa. Z powodu wzrostu znaczenia marki niemieckiej oraz innych walut europejskich następującego od końca lat 60, kraje zdecydowały na współpracę na rzecz wzajemnej stabilizacji kursów. W 1970 r. ogłoszony został plan Wernera, natomiast w 1972 r. utworzono „europejskiego węża walutowego”. Ambitne plany wprowadzenia wspólnej waluty w 1980 r. nie doczekały się jednak realizacji. Dalsze prace nad wspólną walutą wciąż trwały, a utworzenie Europejskiego Systemu Walutowego pod koniec lat 70 utorowało drogę do strefy euro.25 Wspólną europejską walutę wprowadzono w trzech etapach na mocy Traktatu z Maastricht. W etapie pierwszym (1.05.1998 – 31.12.1998 r.) ustalona została lista 11 państw, które zakwalifikowały się do Unii Gospodarczej i Walutowej. Wielka Brytania, Dania i Szwecja nie wyraziły wówczas woli dołączenia do UGiW, a Grecja nie wypełniała kryteriów konwergencji. W tym etapie utworzony został Europejski Bank Centralny, a także ustalono wzajemne kursy wymiany walut krajów członkowskich. Drugi etap (1.01.1991 – 31.12.2001 r.) zakładał wprowadzenie euro jako jednostki rozliczeniowej w operacjach bezgotówkowych przy jednoczesnym funkcjonowaniu walut krajowych oraz ustalono kursy wymiany euro na waluty międzynarodowe. W ostatnim etapie (31.12.2001 – 30.06.2002 r.) 24 Zespół analityków NBP, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej, NBP, Warszawa 2013, s. 12. 25 Ibidem, s. 12. 13 wprowadzono do obiegu banknoty i monety euro, przy równoczesnym stopniowym wycofywaniu walut narodowych.26 Spośród 28 krajów UE jedynie dwa państwa (Dania oraz Wielka Brytania) posiadają tzw. klauzulę opt-out, dającą im prawo wyboru w kwestii waluty.27 Pozostałe kraje nienależące do strefy euro (w tym również Polska, która w maju 2004 r. dołączyła do Unii Gospodarczej i Walutowej) określane są mianem państw z derogacją. Owa derogacja jest tymczasowa i zobowiązuje dane kraje do tego, aby w przyszłości spełniły kryteria zbieżności oraz przyjęły euro.28 Rysunek 2.1. przedstawia mapę Unii Europejskiej w rozbiciu na kraje strefy euro i pozostałe: Rys. 2.1. Mapa strefy euro i pozostałych państw UE Źródło: Opracowanie własne na podstawie strony internetowej EBC, <https://www.ecb.europa.eu/euro/intro/html/map.pl.html>, [dostęp: 13.06.2015 r.] 2.2. Koncepcje wejścia Polski do strefy euro Z rozważań polityków i ekonomistów wyłaniały się trzy koncepcje wstąpienia Polski do strefy euro: koncepcja jednostronnej euroizacji, koncepcja tzw. „szybkiej ścieżki” 26 Euro, [w:] Onet, wiem, <http://portalwiedzy.onet.pl/124462,,,,euro,haslo.html>, [dostęp: 13.06.2015] Zespół analityków NBP, Op. cit., s. 12. 28 A. Kosior, M. Rubaszek, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, NBP, Warszawa 2014, <http://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomosci_2014/20141120_raport_wyzwania_integracji_ze_strefa_euro.pdf>. [dostęp 13.06.2015 r.] 27 14 oraz koncepcja stopniowych przystosowań i przystąpienie do trzeciego etapu unii gospodarczej i walutowej w późniejszym terminie.29 Koncepcja jednostronnej euroizacji zakładała, że Polska powinna podjąć negocjacje z Unią Europejską odnośnie jednostronnego zastąpienia złotego przez euro w jak najkrótszym możliwym okresie. Wprowadzenie euro miałoby przebiegać wobec następującego scenariusza: w wyznaczonym dniu nastaje zmiana złotego na euro. Wszystkie należności, zobowiązania i ceny zostają przeliczone na euro, a polski złoty pozostaje jeszcze w obiegu w postaci monet i bilonu, aż do momentu jego całkowitego wycofania. Koncepcja ta jest jednak sprzeczna z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który nie przewiduje innego scenariusza niż standardowy, poprzedzony spełnieniem przez dany kraj kryteriów konwergencji. Autorzy tej koncepcji sugerują, iż polska realizując drogę jednostronnej euroizacji mogłaby odnieść duże korzyści, takie jak: szybkie obniżenie inflacji i stóp procentowy do średniego poziomu UE; potencjalne oszczędności zagraniczne, a w konsekwencji wzrost gospodarczy; stabilizacja gospodarcza, dzięki eliminacji spekulacji walutowych. Należy również uwzględnić wysokie koszty bezpośrednie jednostronnego wprowadzenia euro.30 Koncepcja wejścia „szybką ścieżką” do Unii Ekonomicznej i Monetarnej, przedstawiona została w opublikowanym w czerwcu 1999 r. dokumencie Rady Ministrów „Strategia finansów publicznych i rozwoju gospodarczego Polski, 2000-2010”. Według tej koncepcji Polska miałaby wejść do Mechanizmu Kursów Walutowych (ERM II) tuż po wstąpieniu do Unii Europejskiej tj. W 2004 r. W dokumencie zakładano, iż problemy stabilizacji cen, stabilizacja fiskalnej i kryterium długoterminowych stóp procentowych zostaną rozwiązane do 2006 roku, by Polska mogła przystąpić do strefy euro. Koncepcja ta nie doczekała się jednak realizacji.31 Według koncepcji standardowej - wejście Polski do strefy euro, powinno poprzedzić uchwalenie wielu reform zmierzających do realizacji zarówno konwergencji nominalnej jak i realnej. Dokonane zmiany w zakresie gospodarki i kształtu polityki ekonomicznej miałyby zagwarantować trwałość osiągniętego poziomu konwergencji z gospodarką krajów UE. W chwili obecnej następujący scenariusz wydaje się być jedyną prawdopodobną koncepcją.32 29 S. I. Bukowski, Strefa Euro, Op. Cit., s. 149. Ibidem, s. 149-150. 31 Ibidem, s. 149-150. 32 Ibidem, s. 149-150. 30 15 2.3. Kryteria konwergencji Warunki wejścia do strefy euro zostały zawarte w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Związane są one z osiągnięciem przez dany kraj trwałej konwergencji nominalnej i prawnej, wskutek czego nazywane są kryteriami konwergencji. Kryteria te pozwalają na ocenę stopnia przygotowania państwa aspirującego do uczestnictwa w strefie euro oraz czy jego przystąpienie do unii monetarnej nie narazi innych państw członkowskich na ryzyko ekonomiczne33. Spośród nich wyróżniamy kryteria konwergencji nominalnej oraz kryterium konwergencji prawnej34: a) kryterium konwergencji fiskalnej, stanowiące, iż na dane państwo w chwili dokonywania oceny nie może być nałożona procedura nadmiernego deficytu. Decyzję o jej nałożeniu podejmuje Rada Ecofin, jeżeli rzeczywisty lub planowany deficyt sektora finansów rządowych i samorządowych przekracza wartość 3% PKB lub dług publiczny stanowi wartość wyższą od 60% PKB. Oceniana jest również trwałość wypełniania kryterium, a także w przypadku przekroczenia wartości referencyjnej dla deficytu: czy ma ono charakter wyjątkowy i tymczasowy, zaś dla długu: czy zbliżanie się do progu następuje w tempie zadawalającym; b) kryterium stabilności cen, zakładające, iż średnia stopa inflacji w państwie członkowskim w okresie jednego roku przed badaniem nie przewyższa o więcej niż 1,5 p.p inflacji trzech krajów Unii Europejskiej o najbardziej stabilnym poziomie cen. Badania dokonywane są na podstawie średniej 12-miesięcznej wartości zharmonizowanego indeksu cen konsumpcyjnych (HICP) w odniesieniu do średniego poziomu tego wskaźnika w okresie 12 miesięcy bezpośrednio poprzedzającym badanie; c) kryterium stóp procentowych, przewidujące, że w czasie jednego roku poprzedzającego badanie średnia nominalna długoterminowa stopa procentowa w Państwie Członkowskim nie przewyższa o więcej niż 2 p.p stopy procentowej trzech krajów Unii Europejskiej o najbardziej stabilnych cenach. Zgodnie z art. 121 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej „stopy procentowe oblicza się na podstawie długoterminowych obligacji państwowych lub porównywalnych papierów wartościowych, z uwzględnieniem różnic w definicjach krajowych”. Zgodnie 33 Kryteria konwergencji – warunkiem wejścia do strefy euro, Strona internetowa Rady Europejskiej, <http://www.consilium.europa.eu/pl/policies/joining-euro-area/convergence-criteria/>, [dostęp: 13.06.2015] 34 Kryteria konwergencji, Strona internetowa Ministerstwa Finansów, <http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1417826/11_kryteria.pdf>, [dostęp: 13.06.2015] 16 z postanowieniami Traktatu „średnią nominalną długoterminową stopę procentową” zarejestrowaną w „ciągu jednego roku przed badaniem” oblicza się na podstawie średniej arytmetycznej z ostatnich 12 miesięcy, w których odnotowano dane odnoszące się do wskaźnika HICP. Przez „trzy Państwa Członkowskie” o najbardziej stabilnych cenach należy rozumieć te same trzy państwa UE, które znalazły się w grupie referencyjnej, z której dane posłużyły do obliczenia kryterium stabilności cen.35 d) kryterium kursu walutowego, nakładające na państwo członkowskie wymóg uczestnictwa waluty krajowej w Europejskim Mechanizmie Kursowym (ERM II) przez okres nie mniejszy niż 2 lata. Mechanizm ten opiera się na utrzymywaniu waluty krajowej względem euro w określonym korytarzu wahań (+/- 15%) wokół parytetu centralnego. Aby kryterium zostało spełnione, w badanym okresie nie może zostać dokonana dewaluacja parytetu centralnego wobec euro na wniosek własny państwa członkowskiego, a na rynku walutowym nie mogą wystąpić żadne poważne napięcia. Zagadnienie braku poważnych napięć analizowane jest na podstawie badania stopnia odchyleń kursów walutowych w stosunku do euro od kursów centralnych w ERM II, analizie zmienności kursu walutowego względem euro oraz roli, jaką interwencje walutowe odegrały na rynku walutowym.36 e) kryterium konwergencji prawnej, uwzględniające analizę zgodności prawodawstwa krajowego z Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego i Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. W analizie spełniania kryteriów konwergencji zarówno Europejski Bank Centralny, jak i Komisja Europejska kieruje się kilkoma zasadami przewodnimi. Przede wszystkim, kryteria są interpretowane i egzekwowane w sposób rygorystyczny, w celu zapewnienia, że do strefy euro dołączą jedynie państwa, w których warunki gospodarcze sprzyjają utrzymaniu stabilności cen oraz spójności gospodarczej strefy. Wszystkie kryteria muszą także zostać spełnione jednocześnie (w Traktacie wymienione są równorzędnie przy braku jakiejkolwiek hierarchii) i na podstawie rzeczywistych danych. W końcu, spełnienie kryteriów konwergencji przez dane państwo musi mieć charakter trwały.37 35 Zespół analityków NBP, Op. cit., s. 42. Ibidem, s. 41. 37 Ibidem, s. 43. 36 17 2.4. Kryteria konwergencji nominalnej a Polska Śledzenie bieżącego statusu wypełniania przez Polskę kryteriów z Maastricht możliwe jest przy pomocy comiesięcznej publikacji Biura Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, zwanej „Monitorem Konwergencji Nominalnej”. W raporcie zawarte są m. in. dane na temat aktualnej wartości referencyjnej ustalonej dla kryterium stabilności cen oraz stóp procentowych, a także terminarz zdarzeń powiązanych z kryterium fiskalnym i analizy poziomu zmienności kursowej.38 Według najnowszych danych z kwietnia 2015 r. Polska została jednym z trzech państw, wchodzących w skład grupy referencyjnej kryterium stabilności cen. Fakt ten jednoznacznie oznacza wypełnienie przez Polskę tego kryterium. W badanym okresie średni 12-miesięczny poziom wzrostu wskaźnika HICP wynosił -0,4%. Był to historycznie najniższy poziom, stanowiący 1,5 p.p poniżej wartości referencyjnej. 39 Na rysunku 2.2. Zostało ukazane spełnianie przez Polskę owego kryterium w ujęciu historycznym: 38 Monitor Konwergencji Nominalnej, Strona internetowa Ministerstwa Finansów, <http://www.mf.gov.pl/ministerstwofinansow/dzialalnosc/integracja-ze-strefa-euro/analizy-i-materialy-informacyjne/monitor-konwergencji-nominalnej>, [dostęp 13.06.2015] 39 M. Albinowski, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Monitor Konwergencji Nominalnej 6/2015, <http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_2015_06.pdf>, s. 1, [dostęp 14.06.2015] 18 Rys. 2.2. Kryterium stabilności cen w Polsce w ujęciu historycznym Źródło: M. Albinowski, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Monitor Konwergencji Nominalnej 6/2015, <http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_2015_06.pdf>, s. 5, [dostęp 14.06.2015] Metoda selekcji krajów grupy referencyjnej dla kryterium stabilności cen przewiduje wykluczanie z jej składu krajów, których 12-miesięczna stopa inflacji jest niższa o minimum 1,4 p.p od średniej inflacji w strefie euro. Można jednak wskazać przypadki krajów, które pomimo przekraczania owego poziomu zostały uznane państwami referencyjnymi. Na powyższym wykresie oznaczono zatem także poziom wartości referencyjnej obliczanej na podstawie konserwatywnej metodologii, przewidującej wykluczenie kraju z grupy referencyjnej, w przypadku odchylenia od średniej inflacji w strefy euro o co najmniej 1,8 p.p.40 Wiosenne prognozy Komisji Europejskiej przewidują również spełnianie przez Polskę tego kryterium z dużym marginesem bezpieczeństwa do końca okresu objętego prognozą (IV kw. 2016 r.), co ilustruje rysunek 2.3.41: 40 41 Ibidem, s. 1, [dostęp: 14.06.2015] Ibidem, s. 1, [dostęp: 14.06.2015] 19 Rys. 2.3. Prognozy KE dotyczące spełniania przez Polskę kryterium stabilności cen Źródło: M. Albinowski, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Monitor Konwergencji Nominalnej 6/2015, <http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_2015_06.pdf>, s. 5, [dostęp 14.06.2015] Jednocześnie w badanym terminie Polska spełniała również kryterium stóp procentowych. Przez ostatnie 12 miesięcy średnia długoterminowa stopa procentowa kształtowała się na poziomie 2,8%, co stanowiło wartość niższą o 2.1 p.p od wartości referencyjnej (4,9%). Podstawą do obliczenia owego wskaźnika stanowiły dane z Polski, Węgier oraz Hiszpanii.42 Rysunek 2.4. przedstawia wypełnianie kryterium stóp procentowych przez Polskę w ujęciu historycznym: 42 Ibidem, s. 1, [dostęp: 14.06.2015] 20 Rys. 2.4. Kryterium stabilności stóp procentowych w Polsce w ujęciu historycznym Źródło: M. Albinowski, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Monitor Konwergencji Nominalnej 6/2015, <http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_2015_06.pdf>, s. 6, [dostęp 15.06.2015] Ze względu pozostawanie objętym procedurą nadmiernego deficytu kryterium fiskalne w Polsce pozostaje wciąż niewypełnione. Niemniej jednak Komisja Europejska w maju bieżącego roku zarekomendowała Radzie Unii Europejskiej jej zdjęcie. Biorąc pod uwagę nadal ponoszone koszty reformy emerytalnej z 1999 r. w wysokości 0,4% PKB, skorygowany deficyt (porównywalny z państwami, które nie wprowadziły emerytalnego systemu kapitałowego) wyniósł 2,8%. Z tego względu należy spodziewać się, iż w czerwcu 2015 roku Rada UE podejmie pozytywną dla Polski decyzję w tej sprawie. W następstwie Polska będzie spełniania kryterium fiskalne.43 Kryterium kursu walutowego pozostaje również niewypełnione, z powodu braku uczestnictwa Polski w systemie ERM II. W maju 2015 r. Zarejestrowano wzrost wskaźnika zmienności kursu ERV złotego względem euro w ujęciu miesięcznym i kwartalnym. Równocześnie nastąpiła oczekiwana zmienność kursu złotego wynikająca z notowań opcji walutowych.44 Wykresy zmienności obu tych wskaźników ukazują rysunki 2.5. oraz 2.6.: 43 44 Ibidem, s. 1, [dostęp: 15.06.2015] Ibidem, s. 1, [dostęp: 15.06.2015] 21 Rys. 2.5. Wykres zmienności kursu PLN do Euro wynikająca z wyceny opcji (2013-2015) Źródło: M. Albinowski, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Monitor Konwergencji Nominalnej 6/2015, <http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_2015_06.pdf>, s. 2, [dostęp 16.06.2015] Rys. 2.6. Wykres zmienności kursu ERV PLN do Euro (2013-2015) Źródło: M. Albinowski, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Monitor Konwergencji Nominalnej 6/2015, <http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_2015_06.pdf>, s. 2, [dostęp 16.06.2015] 22 Skonsolidowany wykres wypełniania przez Polskę kryteriów konwergencji nominalnej ilustruje rysunek 2.7: Rys. 2.7. Wykres wypełniania przez Polskę kryteriów konwergencji nominalnej Źródło: M. Albinowski, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Monitor Konwergencji Nominalnej 6/2015, <http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_2015_06.pdf>, s. 1, [dostęp 16.06.2015] 23 Rozdział 3. Koszty i korzyści płynące z uczestnictwa Polski w strefie euro W wyniku przygotowań Polski do uczestnictwa w Unii Ekonomicznej i Monetarnej przeprowadzonych zostało już wiele analiz dotyczących potencjalnych efektów wynikających z przyjęcia wspólnej waluty. Niewątpliwie przełomowym momentem w badaniach dotyczących skutków wprowadzenia euro w Polsce było powstanie w NBP „Raportu na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej”, który opublikowany został w lutym 2009 r. Podczas procesu badawczego przeanalizowano doświadczenia innych państw oraz zasymulowano efekty dla gospodarki polskiej przy użyciu różnych modeli.45 Celem trzeciego rozdziału jest analiza kosztów i korzyści implikowanych przez uczestnictwo Polski w strefie euro. Omówione korzyści podzielono na bezpośrednie – tj. odczuwalne w krótkim okresie a także pośrednie, których wystąpienie spodziewane jest w perspektywie średnio oraz długookresowej. Koszty i zagrożenia podzielono natomiast ze względu na horyzont czasowy oddziaływania, na koszty długookresowe, średniookresowe i krótkookresowe. 3.1. Korzyści bezpośrednie Zasadniczą właściwością korzyści bezpośrednich jest fakt, iż występują one niemal natychmiast po zamianie złotego na euro. Wprowadzenie wspólnej waluty prowadzi bezpośrednio do obniżenia kosztów transakcyjnych i redukcji ryzyka kursowego.46 Ryzyko kursowe jest jednym z czynników potęgujących niepewność podejmowania decyzji ekonomicznych, co przyczynia się do wzrostu kosztów działalności podmiotów, a także naraża je na potencjalne straty. Koszty wymiany walut oraz ochrona przed ryzykiem kursowym tworzą istotną część kosztów transakcyjnych. Zastąpienie złotego przez euro doprowadza do eliminacji kursu wymiany PLN/EUR, wpływając na ich redukcję.47 Na poziomie całej gospodarki oszczędności związane z eliminacją wspomnianych kosztów zapowiadają się znaczące. Szacunki dotyczące wprowadzenia euro w Polsce sugerują, iż oszczędności te mogą kształtować się na poziomie nawet 1-1,5% PKB. Obliczeń dokonano przy założeniu, że typowy spread pomiędzy kursem kupna a kursem sprzedaży waluty wynosi około 2%-3%.48 45 P. Krajewski, Gospodarka Polski w perspektywie wstąpienia do strefy euro, Ujęcie ilościowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012, s. 11. 46 Zespół analityków NBP, Op. Cit., s. 91-92. 47 Ibidem, s. 92. 48 P. Krajewski, Op. Cit., s. 13. 24 Wysoki poziom fluktuacji kursu walutowego jest okolicznością utrudniającą wymianę międzynarodową. Ogranicza on bowiem możliwość planowania aktywności gospodarczej. W warunkach dużej zmienności kursu walutowego przedsiębiorstwa, które cechują się większą awersją do ryzyka będą mniej skłonne do prowadzenia działalności gospodarczej w skali międzynarodowej49. Wprowadzenie euro powoduje eliminacje kursu wymiany PLN/EUR, co skutkowałoby zaś wzrostem przewidywalności związanej z działalnością międzynarodową i polepszeniem jakości szacunków rentowności inwestycji w wyniku usunięcia niepewności dotyczącej zmienności kursowej. Powinno to stymulować do większej aktywności inwestycyjnej oraz generować większy napływ kapitału, m. in. w postaci BIZ. Dla niektórych podmiotów przyjęcie przez Polskę euro oznaczać będzie także redukcję kosztów sprawozdawczości finansowej. Do innych pozytywnych aspektów ograniczenia ryzyka kursowego zaliczyć możemy również wzrost porównywalności cen w ujęciu międzynarodowym, a także polepszenie międzynarodowej pozycji Polski jako partnera handlowego w związku z zastąpieniem polskiej waluty przez walutę o zasięgu międzynarodowym.50 Trwała eliminacja obustronnego ryzyka kursowego oznacza również redukcję premii za ryzyko kursowe, uwzględnionej w stopach procentowych kraju będącego poza obszarem wspólnej waluty. W momencie wprowadzenia euro można spodziewać się spadku nominalnych stóp procentowych także na skutek przejęcia przez EBC ciężaru ich wyznaczania. Niższy poziom stóp procentowych oznacza dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw spadek kosztów pozyskania kapitału. Z punktu widzenia gospodarstw domowych, spadek nominalnych stóp procentowych powinien doprowadzić do większej dostępności, jak również atrakcyjności kredytów, a w konsekwencji obniżenie kosztów konsumpcji. Z perspektywy przedsiębiorstw niższy koszt finansowania może skutkować akumulacją kapitału oraz poszerzeniem działalności inwestycyjnej, a także większej integracji rynku polskiego z europejskim. Rosnąca zdolność do obsługi zadłużenia oraz spodziewane podniesienie oceny ratingowej Polski mogą pozwolić na posiadanie wyższego deficytu obrotów bieżących, co może implikować szybszy wzrost gospodarczy oraz towarzyszący mu większy poziom dochodów i zatrudnienia. Autorzy „Raportu na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej” przeprowadzili obliczenia dotyczące wielkości premii za ryzyko zawartej w stopach procentowych. Do jej obliczenia posłużono się nieubezpieczonym parytetem stóp procentowych (Uncovered Interest Rate Parity). Dzięki badaniom oszacowano wielkość premii za ryzyko kursowe, 49 50 Ibidem, s. 13. Zespół analityków NBP, Op. Cit., s. 93. 25 ujętej w długoterminowych stopach procentowych, która wyniosła około 230-240 punktów bazowych, tj. 2,3-2,4 p.p. Należy także domniemywać, że w wyniku wprowadzenia euro inne składniki premii za ryzyko, takie jak ryzyko płynności i ryzyko niewypłacalności również ulegną pomniejszeniu ze względu na polepszenie międzynarodowej wiarygodności makroekonomicznej Polski.51 Podczas badań dotyczących skali redukcji premii za ryzyko, uwzględnić trzeba także rozciągnięcie efektu konwergencji stóp procentowych w czasie. Bezpośrednie korzyści wynikające ze spadku stóp procentowych powinny być dyskontowane w gospodarce wraz z ich spadkiem – od czasu ustalenia dokładnego terminu wejścia Polski do strefy Euro do samej akcesji. Przekonanie uczestników rynku o wprowadzeniu euro przez dany kraj w zapowiadanym czasie powinno sprzyjać spadkowi długoterminowych stóp procentowych. Zarazem niezbędność wypełnienia kryteriów konwergencji, a w szczególności kryterium walutowego i inflacyjnego, powinno również prowadzić do spadku premii za ryzyko kursowe a w konsekwencji (w chwili zastąpienia złotego przez euro) jej całkowitej eliminacji.52 3.2. Korzyści pośrednie Akcesja Polski do strefy euro oznaczać będzie zwiększenie stabilności i wiarygodności ekonomicznej. Kryteria te mają kluczowe znaczenie dla gospodarki oraz inwestorów, którzy na ich podstawie podejmują decyzje ekonomiczne związane z alokacją zasobów, wpływając w ten sposób na rozwój gospodarczy. Potencjalny wpływ wejścia Polski do trzeciego etapu unii gospodarczej i walutowej na stabilność i wiarygodność polskiej gospodarki jest więc bardzo znaczny. Stabilność makroekonomiczną najczęściej mierzy się „porównując kształtowanie się zmienności realnej produkcji (mierzonej zmiennością stopy wzrostu gospodarczego), zmienności cen (mierzoną stopą inflacji) oraz poziom deficytu na rachunku obrotów bieżących53”. W prowadzonych badaniach eksponuje się jednak dużą rolę czynników wewnętrznych w kształtowaniu owych zmiennych, a także duży wpływ polityki makroekonomicznej i szoków zewnętrznych na ich zmiany. Przyglądając się najważniejszym wskaźnikom ekonomicznym w Polsce, można uznać gospodarkę Polski za stabilna. W związku z prowadzoną polityką monetarną i fiskalną, wysoka jest stabilność wewnętrzna. W porównaniu do innych krajów strefy euro, również 51 Ibidem, s. 104-105. Ibidem, s. 104. 53 Ibidem, s. 95. 52 26 dług publiczny i deficyt budżetowy kształtują się na stosunkowo niskim poziomie. Podobnie oceniana jest stabilność zewnętrzna.54 Analizy ekonomiczne potwierdzają, że wejście Polski i innych krajów z derogacją do UE wpłynęło w znacznym stopniu na wzrost ich stabilności makroekonomicznej.55 Prognozuje się, że przyjęcie przez Polskę wspólnej waluty będzie wiązać się z dalszym jej wzrostem. Po przystąpieniu do strefy euro wzrosły ratingi np. Cypru i Malty, a podniesienie ratingów Słowacji nastąpiło już po postanowieniu Rady Ecofin odnośnie ustalenia kursu konwergencji słowackiej wobec euro56. Do najważniejszych pośrednich korzyści wynikających z przyjęcia wspólnej waluty zaliczyć można także zwiększenie wolumenu wymiany handlowej. Czynnik ten uważany jest za jednej z najważniejszych w kształtowaniu wzrostu gospodarczego. Skalę wpływu ujednolicenia waluty na wzrost wymiany handlowej ocenia obecnie się na około 5%-15%. Innym niezwykle istotnym efektem pośrednim, wskutek przyjęcia euro jest wzrost napływu inwestycji zagranicznych, w konsekwencji eliminacji ryzyka kursowego i większej stabilności makroekonomicznej. W świetle wyników ostatnich badań napływ BIZ spowodowany wprowadzeniem euro wyniósł 16%-29%.57 Rysunek 3.1. przedstawia skumulowaną wartość napływu BIZ w wybranych krajach OECD, jako % PKB: 54 Ibidem, s. 95. Ibidem, s. 95. 56 P. Krajewski, Op. cit., s. 15. 57 Ibidem, s. 16-17. 55 27 Rys. 3.1. Skumulowana wartość napływu BIZ w wybranych krajach OECD (%PKB) Źródło: Zespół analityków NBP, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej, NBP, Warszawa 2013, s. 123 Na przykładzie Wielkie Brytanii i Danii można zaobserwować bardzo wyraźne przesunięcie BIZ do krajów strefy euro.58 Prognozowany wzrost inwestycji po wstąpieniu Polski do strefy euro odzwierciedla rysunek 3.2.: Rys. 3.2. Prognozowany wzrost inwestycji po wstąpieniu Polski do strefy euro Źródło: Zespół analityków NBP, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej, NBP, Warszawa 2013, s. 127 58 Zespół analityków NBP, Op. cit., s. 124. 28 3.3. Koszty długookresowe Porzucenie waluty narodowej na rzecz euro, oprócz szans i korzyści może narazić gospodarkę na różnorakie niebezpieczeństwa i przynieść wiele kosztów. Łączy się ono z utratą możliwości autonomicznego prowadzenia polityki pieniężnej.59 Mimo, że prezes NBP będzie miał możliwość głosowania w trakcie posiedzeń Rady Prezesów EBC, to jednak jego wpływ na postanowienia EBC będzie ograniczony. Sytuacja w Polsce nie będzie miała już takiego wpływu na poziom stopy procentowej jak w chwili obecnej, gdy polityka pieniężna prowadzona jest przez Radę Polityki Pieniężnej. W związku z tym, należy się zastanowić nad odpowiedzią na pytanie, czy EBC będzie prowadził politykę pieniężną adekwatną do sytuacji gospodarczej w Polsce. Hipotetyczną nieadekwatność polityki pieniężnej EBC można rozpatrywać w dwóch aspektach: długookresowego niedopasowania wysokości stóp procentowych, wynikającego z różnic w poziomie rozwoju gospodarczego Polski a innych uczestników strefy euro, a także niedopasowania cyklicznego, związanego z brakiem całkowitej synchronizacji cykli koniunkturalnych.60 Przystąpienie do strefy euro nie musi jednak oznaczać kompletnej utraty wpływu Polski na podejmowane decyzje dotyczące stóp procentowych. Reprezentanci Polski będą mogli pośrednio oddziaływać na proces decyzyjny poprzez uczestnictwo w formowaniu koalicji lub poprzez wpływanie na przebieg dyskusji, a w konsekwencji na kształt polityki pieniężnej. Należy również zaznaczyć, że w dobie postępujących procesów globalizacyjnych wpływających na ograniczenie efektywności niezależnej polityki monetarnej, koszt jej utraty jest dodatkowo ograniczony.61 Wstąpienie Polski do strefy euro wiązałoby się również z utratą autonomii w zakresie polityki walutowej. Zważywszy na fakt, iż kurs walutowy jest skutecznym mechanizmem absorpcji szoków, odejście od niezależnej polityki kursowej może oznaczać dla Polski znaczny koszt.62 Według klasycznej teorii optymalnych obszarów walutowych elastyczny kurs walutowy jest pomocny w absorpcji szoków asymetrycznych. Jednak w unii walutowej absorpcja szoków monetarnych następuje automatycznie, zaś asymetryczne szoki finansowe nie powstają w ogóle. Wobec tego, jeśli w gospodarce przeważają szoki nominalne, rezygnacja z autonomicznej polityki walutowej nie musi stanowić kosztu z punktu widzenia stabilności agregatów makroekonomicznych.63 59 J. Borowiec, Unia ekonomiczna i monetarna. Historia, podstawy teoretyczne, polityka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 65. 60 Zespół analityków NBP, Op. cit., s. 152. 61 Ibidem, s. 153. 62 J. Borowiec, Op. Cit., s. 65. 63 Zespół analityków NBP, Op. cit., 165. 29 3.4. Średniookresowe zagrożenia Wejście Polski do strefy euro będzie wiązało się z potrzebą ustalenia kursu konwergencji, po jakim waluta krajowa będzie wymieniona na euro. Kurs ten ustalany jest przez Radę Ecofin, po wcześniejszym uchyleniu derogacji. Według Europejskiego Banku Centralnego, zwłaszcza w przypadku gospodarek doganiających nie należy zakładać, że pierwotny kurs centralny ustalony na potrzeby ERM II zostanie ostatecznym kursem wymiany przy przyjmowaniu euro. Przyjęcie optymalnego kursu konwergencji ma bowiem szczególne znaczenie nie tylko dla Polki, ale także pozostałych gospodarek strefy euro. Kurs konwergencji na poziomie niedowartościowanym w odniesieniu do poziomu równowagi może być powodem przegrzania gospodarki, a w następstwie nadmiernej presji inflacyjnej, wynikającej z wysokich cen importu oraz presji popytowej. Równocześnie kosztowny import wpłynąłby niekorzystnie na innowacyjność polskiej gospodarki, będącej importerem nowych technologii, oddziaływując negatywnie na jej potencjał rozwojowy. Kurs konwergencji, niższy od poziomu równowagi skutkowałbym także spadkiem relatywnej siły nabywczej, a w konsekwencji niższym poziomem płac w Polsce niż w przypadku przyjęcia kursu konwergencji na poziomie równowagi.64 Tymczasem ustanowienie kursu konwergencji na poziomie zbyt wysokim względem kursu równowagi może zaś skutkować obniżeniem konkurencyjności gospodarki, a w efekcie do spadku eksportu i zwiększenia importu (wzrost deficytu na rachunku obrotów bieżących). Z drugiej strony, w przypadku przewartościowania waluty krajowej nastąpiłby krótkookresowy pozytywny wpływ na wysokość wyrażonych w euro płac, emerytur i cen. Jednak w długim okresie należy powinno się spadku kursu do poziomu równowagi, w postaci spadku cen oraz płac. W rezultacie mogłoby to prowadzić do spowolnienia aktywności gospodarczej i wzrostu bezrobocia.65 Jak zaznaczono wcześniej, akcesja Polski do strefy euro będzie wiązała się z utratą niezależnej polityki pieniężnej i kursowej. Kluczowe znaczenie w tym kontekście będzie mieć tempo wzrostu płac i cen. Wzrost zbyt szybki obu tych czynników w odniesieniu do możliwości gospodarki oznaczać będzie wzrost jednostkowych a w następstwie pogorszeniem konkurencyjności polskiej gospodarki. kosztów pracy 66 64 Ibidem, s. 170. Ibidem, s. 170. 66 Ibidem, s. 171. 65 30 3.5. Krótkookresowe koszty oraz zagrożenia Ewentualne zagrożenia wynikające z ograniczonych możliwości użycia instrumentów polityki makroekonomicznej, mogą wystąpić już w czasie dwuletniego pobytu Polski w systemie ERM II, w okresie poprzedzającym przyjęcie wspólnej waluty. System ten, przewidujący utrzymanie wahań kursu waluty krajowej w przedziale +/- 15% będzie swego rodzaju egzaminem dla danego państwa, sprawdzającym, czy jest on w stanie prowadzić optymalną politykę makroekonomiczną. Sprawdzian ten będzie z tego względu trudny, że wymaga uzależnienia polityki pieniężnej od polityki kursowej. Podporządkowanie polityki pieniężnej polityce kursowej, może skutkować przerzuceniem odpowiedzialności za oddziaływanie na koniunkturę gospodarczą i prowadzenie polityki stabilizowania poziomu inflacji na politykę fiskalną.67 Jednym z problemów społecznych towarzyszących wchodzeniu danych państw do strefy euro są także efekty cenowe. Mimo, iż według oficjalnych danych z 2002 r. Wpływ wymiany walut na wysokość stopy inflacji był niewielki, to jednak w pierwszym miesiącu po przyjęciu wspólnej waluty zanotowano znaczny wzrost społecznego postrzegania inflacji. Fenomen ten nazywany jest iluzją pieniądza, a w tym kontekście – „iluzją euro”, która definiowana jest jako zjawisko polegające na „uznaniu przez konsumentów zmian o charakterze nominalnym za realne”.68 Na rysunku 3.3. przedstawiono różnice w społecznym postrzeganiu inflacji w strefie euro a oficjalnymi wartościami wskaźnika inflacji HICP w latach 1991-2008: 67 68 Ibidem, s. 201. Ibidem, s. 217. 31 Rys. 3.3. Społeczna percepcja inflacji w porównaniu do wskaźnika inflacji HICP w strefie euro (1991-2008) Źródło: Zespół analityków NBP, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej, NBP, Warszawa 2013, s. 218 Różnica między dynamiką poziomu cen a jej społecznym postrzeganiem jest zjawiskiem negatywnym, gdyż wpływa na zmniejszenie postrzeganej przez jednostkę własnej siły nabywczej, a w konsekwencji do spadku konsumpcji. Dla gospodarstw domowych jest to jednoznaczne ze spadkiem dobrobytu, a dla gospodarki – spadkiem popytu konsumpcyjnego.69 Niemniej jednak badania dotyczące poziomu sektorowych wskaźników inflacji państw strefy euro w czasie kilku miesięcy po przyjęciu wspólnej waluty wskazują na wystąpienie stosunkowo dużego wzrostu cen w ramach pewnych grup produktowych. Problem ten najczęściej dotyczył kategorii dóbr i usług takich jak żywność, gastronomia, napoje alkoholowe, sport i rekreacja, telekomunikacja, samochody, usługi fryzjerskie czy naprawy. Doświadczenia krajów strefy euro pokazują jednak, że natężenie efektów cenowych może być skutecznie niwelowane dzięki stosowaniu odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych, a ściślej właściwej polityce rządu i organizacji konsumenckich. Jednym z podstawowych mechanizmów instytucjonalnych w tym zakresie jest nakaz podwójnego eksponowania cen już kilka miesięcy przed planowym wprowadzeniem euro do obiegu gotówkowego. Efekty cenowe związane z wprowadzeniem euro w nowych państwach członkowskich (Słowenia, Cypr i Malta), zostały oszacowane przez Eurostat na 0,2-0,3 p.p.70 Zmiana waluty łączy się z potrzebą poniesienia kosztów przez bank centralny, administrację publiczną oraz przedsiębiorstwa wskutek wielu działań przygotowawczych. 69 70 Ibidem, s. 219-220. Ibidem, s. 222-227. 32 Precyzyjne obliczenie owych kosztów nie jest możliwe, bowiem wiele kluczowych w tej kwestii decyzji będzie musiało zostać podjętych. Podstawowym punktem powinien być wybór scenariusza wymiany waluty, wpływający w znaczny sposób na rodzaj oraz wielkość kosztów związanych z tym procesem. Przyjęcie przez Polskę euro może odbyć się zgodnie z jednym z trzech wariantów: scenariusz madrycki – scenariusz z okresem przejściowym, trwającym nie dłużej niż 3 lata; scenariusz big bang – polegający na równoczesnym wprowadzeniu euro w formie gotówkowej i bezgotówkowe, scenariusz big bang z okresem phasing-out zakładający jednoczesne wprowadzenie euro w formie gotówkowej i bezgotówkowej pozwalający na odwołania do wspólnej waluty przez pewien czas po wymianie walut. Z kolei najważniejsze działania generujące koszty dla banku centralnego to m. in.: potrzeba zaopatrzenia w monety i banknoty euro, dostosowanie systemów informatycznych, koszty ogólnokrajowej kampanii informacyjnej, a także koszty szkolenia pracowników. Przy założeniu optymalnych działań NBP, koszty, które będzie musiał ponieść bank centralny szacuje się na około 1,7 mld złotych.71 71 Ibidem, s. 236-237. 33 Podsumowanie Polska podpisując traktat akcesyjny do Unii Europejskiej stała się też członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej, zobowiązując się do przyjęcia euro bez wyznaczonego terminu. W rozważaniach ekonomistów rysowały się różne koncepcje przyjęcia wspólnej waluty, aczkolwiek zgodnie z założeniami Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, aby dołączyć do strefy euro, Polska musi spełnić ustanowione kryteria konwergencji. Aktualnie polska spełnia kryterium stóp procentowych i kryterium stabilności kursu. Kryterium fiskalne i kryterium kursu walutowego pozostają niewypełnione ze względu na bycie objętym przez Polskę procedurą nadmiernego deficytu oraz brak uczestnictwa w systemie ERM II. W pracy podjęto próbę oszacowania potencjalnych korzyści oraz kosztów dla Polski wynikających z przyjęcia wspólnej waluty. Szczególną rolę w analizie zasadności wprowadzenia euro w Polsce mają efekty długookresowe. Zmniejszenie kosztów transakcyjnych i ryzyka kursowego następuję natychmiast po wprowadzeniu euro, a korzyści z tego płynące będą większe z każdym rokiem. W analizie kosztów uwzględnić należy natomiast koszty utraty autonomicznej polityki pieniężnej i kursowej, których skala zależeć będzie od szeregu czynników. Po stronie kosztów dostrzec możemy natomiast więcej składników krótkookresowych. O ile posiadamy pewność, co do wystąpienia efektów bezpośrednich, to próba oszacowania wpływu efektów pośrednich na polską gospodarkę może przysporzyć nam wielu problemów. Zależny jest on bowiem od trwałości spełniania przez Polskę kryteriów konwergencji, prowadzonej polityki gospodarczej i innych czynników. Spodziewany jest jednak znaczący wzrost inwestycji oraz intensyfikacja wymiany handlowej. Uczestnictwo w strefie euro oznacza dla naszego kraju wiele możliwości, jednak to od sposobu ich wykorzystania zależeć będą ostateczne koszty i korzyści. 34 Bibliografia Borowiec J., Unia ekonomiczna i monetarna. Historia, podstawy teoretyczne, polityka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001. Bukowski S. I., Strefa Euro, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. Bukowski S. I., Unia monetarna, Teoria i polityka, Difin, Warszawa 2007. Krajewski P., Gospodarka Polski w perspektywie wstąpienia do strefy euro, Ujęcie ilościowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012. Piłat K., Europejska unia walutowa a teoria optymalnych obszarów walutowych, [w:] Gospodarka Polski w perspektywie wstąpienia do strefy euro, Ujęcie ilościowe, red. Krajewski P., Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012. Zespół analityków NBP, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie unii gospodarczej i walutowej, NBP, Warszawa 2013. Netografia http://www.consilium.europa.eu http://www.mf.gov.pl/ http://www.nbp.pl http://portalwiedzy.onet.pl 35 Spis tabel i rysunków Rysunek 1.1. Koszty i korzyści z integracji a decyzja o przystąpieniu do obszaru walutowego……………………………………………………………………….....…….....12 Rysunek 2.1. Mapa strefy euro i pozostałych państw UE………………...…...……....…....14 Rysunek 2.2. Kryterium stabilności cen w Polsce w ujęciu historycznym….........…….…..19 Rysunek 2.3. Prognozy KE dotyczące spełniania przez Polskę kryterium stabilności cen....20 Rysunek 2.4. Kryterium stabilności stóp procentowych w Polsce w ujęciu historycznym....21 Rysunek 2.5. Wykres zmienności kursu PLN do Euro wynikająca z wyceny opcji (2013-2015)…….……………………………………………...……………..……...……....22 Rysunek 2.6. Wykres zmienności kursu ERV PLN do Euro (2013-2015)……...……….....22 Rysunek 2.7. Wykres wypełniania przez Polskę kryteriów konwergencji nominalnej.........23 Rysunek 3.1. Skumulowana wartość napływu BIZ w wybranych krajach OECD (%PKB).................................................................................................................................28 Rysunek 3.2. Prognozowany wzrost inwestycji po wstąpieniu Polski do strefy euro……...28 Rysunek 3.3. Społeczna percepcja inflacji w porównaniu do wskaźnika inflacji HICP w strefie euro (1991-2008)……………………………………………………………...….….32 36 OŚWIADCZENIE Oświadczam, że pracę niniejszą przygotowałem(am) samodzielnie. Wszystkie dane, istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie lub niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w całości ani w części, która zawierałaby znaczne fragmenty przedstawione w pracy jako oryginalne (wyniki badań empirycznych, obliczenia, spostrzeżenia, oceny, wnioski, propozycje itp.), przez nikogo przedłożona do żadnej oceny i nie była publikowana. Oświadczam, że tekst pracy dyplomowej na nośniku elektronicznym jest identyczny z tekstem wydrukowanym i nie zawiera znaków niewidocznych na wydruku. ..............................., dnia............................ (miejscowość) ................................................. (podpis) OŚWIADCZENIE Wyrażam zgodę / nie wyrażam zgody* na udostępnienie osobom zainteresowanym mojej pracy dyplomowej. Zgoda na udostępnienie pracy dyplomowej nie oznacza wyrażenia zgody na kopiowanie pracy dyplomowej w całości lub w części. Brak zgody nie wyklucza kontroli tekstu pracy dyplomowej w systemie antyplagiatowym, wyklucza natomiast dopisanie tekstu do bazy tego systemu. * niepotrzebne skreślić ..............................., dnia............................ (miejscowość) ................................................. (podpis) 37
