Krajowa Rada Notarialna

„Rejent" • rok 6 • nr 4-5(60-61)
kwiecień-maj 1996 r.
Czesław
Waldemar
Salagierski
Krajowa Rada Notarialna - pięć lat działalności
1. Na podstawie ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie1 notariat polski został zreprywatyzowany. W strukturach
państwowych funkcjonował przez 40 lat, okres równy dwóm pokoleniom. Nic więc dziwnego, że powszechnie używany jest termin:
„prywatyzacja", gdyż niewielu już notariuszy pamięta prywatny notariat.
Uregulowania określające strukturę i ustrój notariatu przyjęte
w ustawie z 1991 zostały oparte na rozwiązaniach ustawy z dnia
27 października 1933 r.2, która bezpośrednio poprzedzała ustawy z
dnia 25 maja 1951 r.3 i z dnia 24 maja 1989 r.4 zawierające uregulowania dotyczące notariatu państwowego. Notariat ma więc pełne prawo uważać się za kontynuatora tradycji prywatnego notariatu polskiego. Jest więc notariatem zreprywatyzowanym.
Ustawa z 1991 r. przejęła struktury samorządowe przewidziane w
ustawie z 1933 r., wzbogacając je o nowy organ - Krajową Radę Notarialną. Już w pierwszych dyskusjach nad projektem prawa o notariacie nie było wątpliwości, że utworzenie centralnego organu samorządowe jest konieczne. Organy takie występowały przecież w
samorządzie adwokackim i radców prawnych5. W prywatnym nota1
2
3
4
5
Dz.U. Nr 22, poz. 91.
Dz.U. Nr 29, poz. 249.
Dz.U. Nr 36, poz. 276.
Dz.U. Nr 33, poz. 176.
Por. art. 59 i 60 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. Nr 19,
80
Krajowa
Rada
Notarialna
- pięć
lat
działalności
riacie, funkcjonującym w oparciu o przepisy ustawy z 1933 r., problemy istotne dla całego polskiego notariatu rozwiązywane były przez
nieformalne kolegium prezesów rad notarialnych.
W skład Krajowej Rady Notarialnej wchodzi 10 notariuszy wybranych przez walne zgromadzenia poszczególnych izb notarialnych.
Na podstawie regulaminu urzędowania Rady, spośród tych notariuszy w tajnym głosowaniu w bieżącej kadencji wybrani zostali: prezes, dwóch wiceprezesów oraz sekretarz, przy czym jeden z wiceprezesów pełni jednocześnie funkcję skarbnika.
Krajowa Rada Notarialna przekroczyła już półmetek drugiej kadencji, ma więc spore doświadczenia i znaczną bazę materialną. Sięgając pamięcią w niezbyt odległą przeszłość, wspominamy bardzo
trudne początki: brak siedziby, biuro KRN w kancelarii ówczesnego
prezesa Zenona Jabłońskiego, z konieczności wyjazdowe „sesje", kłopoty z wynajęciem lokalu potrzebnego na siedzibę Rady. Lokal wynajęty w Pałacu Kultury i Nauki spełniał już wszystkie wymogi, jakie
są niezbędne dla właściwego funkcjonowania Rady, ale coraz to wyższy czynsz stanowił znaczny wydatek w budżecie. Dyskusje w sprawie nabycia lokalu na własność prowadzone przez pierwszą Radę zakończyły się pozytywną decyzją podjętą już w obecnej kadencji - na
początku 1995 r. W połowie ubiegłego roku zakupione zostało prawo
do lokalu użytkowego w Spółdzielni Mieszkaniowej „Sztuka" w Warszawie. Od czwartego kwartału KRN urzęduje już w nowej siedzibie
przy ul. Dzikiej nr 19/23, w obszernym lokalu, w którym znajdzie się
jeszcze miejsce dla innych instytucji służących notariuszem.
2. Krajowa Rada Notarialna w strukturze organów samorządu
notarialnego ma szczególnych charakter. Jest centralnym organem
tego samorządu, ale nie jest organem zwierzchnim nad izbami notarialnymi czy radami tych izb6. Uprawnienia decyzyjne mają w pierwszym rzędzie izby notarialne, podejmujące uchwały na zgromadzeniach
notariuszy, a następnie rady izb notarialnych. Uchwały podejmowane
przez te organy nie mogą być przedmiotem kontroli Krajowej Rady
Notarialnej. Są one kontrolowane w sposób pośredni przez Ministra
6
poz. 145 z późn. zm.) i art. 57-62 ustawy z dnia 26 1982 r. - Prawo o adwokaturze (Dz.U. Nr 16, poz. 124 z późn. zm.).
Zob. R. Sztyk, Zasady modelowe i ustrojowe notariatu, [w:] Księga pamiątkowa. I Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Kluczbork-Poznań, s. 285.
81
Czesław
Waldemar Salagierski
Sprawiedliwości, któremu, zgodnie z art. 47 § 1 prawa o notariacie, służy
prawo do zaskarżenia uchwały sprzecznej z prawem do Sądu Najwyższego.
W typowym, wolnym zawodzie prawniczym, którym jest adwokatura, Naczelna Rada Adwokacka ma istotne uprawnienia nadzorcze. Może uchylić uchwały okręgowych rad adwokackich sprzeczne z
prawem lub spowodować podjęcie przez taką radę uchwały w sprawie należącej do zakresu jej działalności7.
Prawo o notariacie określiło w art. 38 Krajową Radę Notarialną jako reprezentanta notariatu. Funkcja ta wykonywana jest w dwóch
kierunkach: wewnętrznym i zewnętrznym. Pierwszy - bardziej widoczny na co dzień, polega na bezpośrednich kontaktach członków
Krajowej Rady Notarialnej z przedstawicielami Sejmu, Senatu, Kancelarii Prezydenta, Rzecznikiem Praw Obywatelskich, członkami
Rządu, przedstawicielami Ministerstw, przedstawicielami wolnych
zawodów, naukowcami, dziennikarzami w celu przedstawienia istotnych problemów notariatu. Drugi ma na celu zapewnienie kontaktów
z zagranicznymi samorządowymi organizacjami notariatu.
W poprzednich, urzędniczych strukturach, decyzje w sprawach
notariatu podejmowała administracja sądowa. Dotyczyły one wszelkich dziedzin działalności państwowych biur notarialnych, a więc zarówno spraw administracyjno-gospodarczych, jak i merytorycznych.
W tym ostatnim przypadku, najczęściej w ramach czynności nadzorczych, Ministerstwo Sprawiedliwości przekazywało notariatom
„stanowiska" w określonych sprawach z praktyki notarialnej8.
W strukturach prywatnych wzrosły nie tylko zadania notariatu,
ale również, i to niepomiernie, odpowiedzialność, z uwagi na inne usytuowanie notariusza jako płatnika, jak i sądową kontrolę legalności dokonywanych czynności. Samorząd wziął na siebie bardzo poważne
obowiązki zarówno te, które poprzednio wykonywane były przez administrację sądową, jak również te, które wynikają ze wzrostu zadań.
Spośród wielu problemów, którymi musiała zajmować się KRN
najważniejsze dotyczą spraw związanych z podejmowanymi przez
7
8
Art. 60 i 61 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze.
Zob. A. Oleszko, W sprawie .przekazywania stanowiska" notariuszom dotyczącego wykładni prawa przez nadzór Ministra Sprawiedliwości, „Rejent" 1992,
nr 5/13, s. 30 i nast.
82
Krajowa
Rada
Notarialna
- pięć
lat
działalności
Ministerstwo Sprawiedliwości próbami nowelizacji prawa o notariacie i kwestii dotyczących wynagrodzenia notarialnego w bardzo szerokim znaczeniu, dotyczącym jego wysokości, podatku przewidzianego
w ustawie o podatku od towarów i usług należnego od tego wynagrodzenie, wreszcie jego nowelizacji. Równy co do wagi problem to sprawa odpowiedzialności notariusza jako płatnika opłaty skarbowej i
podatku od darowizn.
3. Szereg uregulowań zawartych w prawie o notariacie było przedmiotem krytyki już w chwili powstawania ustawy. Środowisko notarialne również szybko dostrzegało wiele luk i niekorzystnych rozwiązań. Sygnalizowali je również przedstawiciele nauki. Niektóre
luki były wypełnione uchwałami organów samorządowych (np. obowiązek ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej).
Prawo o notariacie zawiera także takie rozwiązania, które mimo iż nie budzą wątpliwości interpretacyjnych, nie są stosowane z
uwagi na brak możliwości ich realizacji. Należy do nich powszechnie
krytykowana zasada ciągłej pracy kancelarii. Celem tego uregulowania było zapewnienie powszechności dostępu do usług notarialnych i cel
ten został osiągnięty w pierwszym roku po prywatyzacji. Ustały więc
powody utrzymywania takiego rozwiązania. Poza tym nie ma w praktyce możliwości zapewnienia zastępców notariuszy w ilości równej
ich liczbie.
Prace nad opracowaniem projektu noweli trwają od I Kongresu
Notariuszy w Poznaniu. Szczegółowo opracowane przez KRN projekty zmian były przedmiotem dyskusji specjalnej komisji, powołanej
spośród członków wszystkich rad izb notarialnych, obradującej w
Międzyzdrojach w dniach 12-13 listopada 1993 r. Projekt noweli ma
charakterze kompleksowy, gdyż KRN stoi na stanowisku, że nowelizacja ustawy dotycząca jednego lub kilku przepisów jest niepotrzebnym angażowaniem parlamentu, ponieważ sprawy incydentalne mogą być rozwiązywane na innej drodze. Takie przypadki mają już
miejsce. Istniejące wątpliwości rozstrzygał Sąd Najwyższy9.
9
Chociażby uchwała składu 7 sędziów z dnia 6 lutego 1996 r. III AZP 26/95
stwierdzająca, że izbie notarialnej przysługuje skarga do NSA na decyzję Ministra Sprawiedliwości o powołaniu na stanowisko notariusza i wyznaczeniu
siedziby jego kancelarii.
83
Czesław
Waldemar Salagierski
Podjęta przez Ministra Sprawiedliwości na początku ubiegłego roku próba nowelizacji prawa o notariacie dotyczyła zmiany art.
5, polegającej na nałożeniu obowiązku określania opłaty sądowej
od wniosków wieczystoksięgowych, zawartych w sporządzanych
aktach notarialnych, i art. 10, w którym miały zostać nałożone na
radę izby notarialnej dodatkowe obowiązki przy opiniowaniu kandydata na stanowisko notariusza KRN stanęła na stanowisku, że
cel, jakim jest próba usprawnienia pracy wydziałów ksiąg wieczystych w sądach rejonowych, nie może być osiągnięty przez zmianę art.
5 prawa o notariacie, gdyż jest to problem bardzo złożony i jego rozwiązanie wymaga głębszych reform. W zakresie dotyczącym nowelizacji art. 10 ustawy KRN proponowała, by wniosek osoby zainteresowanej uzyskaniem nominacji poprzedzony był pozytywną
opinią rady izby notarialnej, gdyż obecne rozwiązanie jest sprzeczne z
istotą samorządności notariatu, nie mającego żadnego wpływu na dobór swych kadr. Projekt tej nowelizacji został odrzucony już w komisji sejmowej.
W lutym br. Minister Sprawiedliwości przedstawił KRN propozycję nowelizacji ustawy o księgach wieczystych i hipotece, k.p.c. i
prawa o notariacie. Wszystkie te zmiany, zdaniem resortu, miałyby
na celu zreformowanie postępowania wieczystoksięgowego, mają więc
istotne znaczenie dla notariatu. Projekt upraszcza postępowanie, wzmacnia zasadę postępowania wnioskowego, wprowadza formularze na
wnioski w tych sprawach, nawet w przypadku gdy są one formułowane w oparciu o akty notarialne i wprowadza dwudniowy termin
na przesłanie aktu do właściwego sądu. Z kolei projekt noweli pr. o
notariacie wprowadza do tej ustawy nową instytucję ęuasi-płatnika
opłaty skarbowej i nakłada ten obowiązek na notariusza.
KRN krytycznie odniosła się do tych propozycji, uznając, że podejmowane próby mają bardziej charakter porządkowania przepisów niż głębszych reform, a przy tym nie wszystkie zaproponowane
zmiany są trafne. Szeroko umotywowanej krytyce poddała propozycję nałożenia na notariusza obowiązku pobierania i wpłacania na
konto właściwego sądu opłat sądowych, jako rozwiązania powodującego poważny wzrost odpowiedzialności notariusza, przy braku możliwości jakiejkolwiek obrony zarówno praw stron czynności prawnej,
jak i swoich. Notariusz po wysłaniu aktu zawierającego wniosek wie-
84
Krajowa
Rada
Notarialna
- pięć
lat
działalności
czystoksięgowy nie ma już żadnego kontaktu ze sprawą w trakcie postępowania wieczystoksięgowego.
Prawo o notariacie nie wyposażyło KRN w szerokie kompetencje.
O wiele większe uprawnienia i bogatszą strukturę ma Naczelna Rada Adwokacka, której, chociażby z tego względu, łatwiej koordynować prace samorządowe swojej korporacji. Bogatsza jest również
struktura Krajowej Rady Radców Prawnych. Biorąc pod uwagę, że
notariat jest już dużą korporacją, liczącą 1119 notariuszy, 140 asesorów i 155 aplikantów10, i musi rozwiązywać swoje problemy samodzielnie, niezbędne są zmiany w strukturze i w kompetencjach KRN.
Już dziś ograniczeniem bezpośrednich kontaktów z instytucjami
administracyjnymi i samorządowymi jest brak istnienia prezydium
ze stale urzędującym prezesem lub wiceprezesem. W przypadku rozszerzenia składu Rady i utworzeniu prezydium wyłoniłaby się możliwość utworzenia komisji rewizyjnej, w celu bezpośredniej kontroli zasadności podejmowanych decyzji. Wszystkie te problemy powinny
być uwzględniane w pracach nad nowelizacją prawa o notariacie.
4. Uregulowania prawa dotyczące wynagrodzenia notarialnego
były przedmiotem wielu spotkań KRN z Ministrem Sprawiedliwości. W pierwszej kadencji Rada musiała skupić się na obronie taksy
notarialnej, określonej w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości
z dnia 12 kwietnia 1991 r., gdyż proponowane zmiany, któiych było
kilka wersji, w zasadzie polegały na obniżeniu wysokości wynagrodzenia notarialnego. Niektóre rozwiązania, np. propozycja obniżenia
wynagrodzenia notarialnego przy czynnościach dotyczących działu
spadku czy zniesienia współwłasności zawarta w projekcie Ministra
Sprawiedliwości z lipca 1993 r., zyskały akceptację KRN, gdyż w wielu przypadkach wynagrodzenie notarialne w tych sprawach jest wyższe od kosztów sądowych, przez co zainteresowani zmuszeni są do wyboru drogi sądowej.
Obowiązujące rozporządzenie, oparte na wzorach przejętych z
pbn, z modyfikacją polegającą na degresywnym naliczaniu wynagrodzenia przy wzrastającej wartości przedmiotu umowy, służy już
pięć lat. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w okresie
10
Według danych przekazanych KRN przez rady izb notarialnych na dzień 31 grudnia 1995 r.
85
Czesław
Waldemar Salagierski
od końca 1990 r. do końca 1995 r. ceny wzrosły o 435,6%. Realne
wynagrodzenie za sporządzane czynności notarialne, od których
pobierane jest w stałych wysokościach, zmalało bardzo poważnie.
Zmniejszyło się również znacznie w pozostałych przypadkach, gdyż
wzrost wartości nominalnej przedmiotu czynności, wynikający z
uwzględnienia stopnia inflacji, nie zwiększa proporcjonalnie wynagrodzenia z uwagi na degresywny charakter. Potrzebą chwili jest
zmiana rozporządzenia z dnia 12 kwietnia 1991 r. w zakresie wysokości stałych, gdyż w niektórych przypadkach nie kompensują one
kosztów materiału (np. poświadczenia odpisów dokumentów). KRN
przedstawiała Ministrowi ten problem wraz z propozycjami zmian.
Projekt noweli był przedmiotem uzgodnień z Ministrem Finansów.
Być może w niedługim czasie nastąpi nowelizacja przepisów w tym
zakresie.
KRN przygotowywała się do dyskusji dotyczącej taksy notarialnej, korzystając z doświadczenia szerokiego grona notariuszy. Na
spotkaniu z radami izb w Międzyzdrojach w 1993 r. problemem
tym zajmowała się specjalnie powołana komisja. Jej prace KRN
uwzględniła przy opracowaniu propozycji zmian taksy notarialnej,
traktując je jako wytyczne w rozmowach z przedstawicielami Ministerstwa Sprawiedliwości. W jakim stopniu będą one uwzględnione,
pokaże życie.
5. Prawo o notariacie zobowiązało KRN do ustalania programu
aplikacji i nadzoru nad szkoleniem aplikantów. Organizację szkolenia, począwszy od zorganizowania konkuru dla kandydatów na aplikantów, aż do egzaminu notarialnego, oddano radom izb notarialnych. Ramowy program szkolenia został ustalony w czasie 1 kadencji
Rady i był realizowany w trakcie szkoleń jako program minimalny.
W czerwcu 1995 r. KRN pozytywnie oceniła działalność rad izb notarialnych w tym zakresie, wyróżniając szczególnie izbę warszawską,
gdańską i krakowską. Przyznała jednocześnie, że większość izb przywiązuje duże znaczenie do szkolenia aplikantów. Świadczy o tym bogaty program szkoleniowy prowadzony przez najlepszych notariuszy, sędziów i pracowników naukowych oraz ilość szkolonych
aplikantów. Dla zobrazowania można przedstawić dane o ilości aplikantów w 1994 r. Najwięcej aplikantów szkoliła Izba Notarialna w
Warszawie - 55, następnie kolejno, w Gdańsku - 35, Krakowie - 22,
86
Krajowa Rada Notarialna - pięć lat działalności
Katowicach -19, Poznaniu 16, Lublinie - 10, Wrocławiu - 9, Rzeszowie
- 8, Łodzi - 7 i Białymstoku 2 aplikantów. Stan ten nie uległ większym
zmianom - w 1995 roku izby notarialne zatrudniały 155 aplikantów.
KRN sprawuje nadzór nad szkoleniem aplikantów za pośrednictwem swoich członków, reprezentujących poszczególne izby notarialne, oraz przez uczestnictwo członków Rady w szkoleniach i egzaminach.
Ponadto jest organizatorem corocznych szkoleń aplikantów II roku z
całej Polski. Uczestniczący w tych szkoleniach w charakterze wykładowców członkowie Rady stwierdzają, że aplikanci reprezentują coraz większy poziom wiedzy i przygotowania zawodowego.
Szkolenie aplikantów jest najlepszym sposobem doboru nowych
kadr do zawodu notarialnego. Samorzad notarialny ma więc w tym
zakresie spore osiągnięcia. Analiza nowych nominacji notarialnych
daje podstawy do wniosku, że w tych ośrodkach, gdzie prowadzone
jest intensywne szkolenie aplikantów, jest mniej przyjętych do zawodu notariusza osób wykonujących inne zawody prawnicze.
6. Notariusze, którzy sami doświadczyli w kontaktach z urzędami skarbowymi, jak dotkliwe są obciążenia wynikające z obowiązków płatnika opłaty skarbowej są, być może, jedynymi osobami zainteresowanymi tymi problemami w większym stopniu niż członkowie
KRN. Już z początkiem I kadencji Rada informowała Ministra Finansów o tym, jak nieproporcjonalnie w stosunku do okresu pbn zwiększyła się odpowiedzialność notariusza jako płatnika tych danin i jak
wielkie są jego obowiązki w tym zakresie, przy braku jakiejkolwiek
rekompensaty, a wręcz tylko przy zwiększonych dodatkowo obciążeniach i kosztach W dyskusjach podkreślano, że odpowiedzialność ta nie
musi wynikać z pomyłek czy nieznajomości przepisów prawa, a może
być jedynie wynikiem innej interpretacji przepisów niż przyjęta przez
urzędy skarbowe.
Następne miesiące potwierdziły słuszność tych obaw. Powstawały
problemy dotyczące zbywania nieruchomości i gospodarstw rolnych,
darowizn gospodarstw rolnych w celu uzyskania świadczeń przewidzianych w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym rolników, sprzedaży
zorganizowanych części przedsiębiorstwa, składników majątkowych
przez syndyków mas upadłościowych itp. Wszystkie te sprawy, zazwyczaj z propozycjami rozwiązań, przedstawiono Ministerstwu Finansów. Ich efektem były zawsze wyjaśnienia, które otrzymywały iz-
87
Czesław
Waldemar
Salagierski
by i urzędy skarbowe. Nie zawsze Ministerstwo podzielało stanowisko prezentowane przez KRN. Spór o niepobieranie opłaty
skarbowej od umów sprzedaży bądź zamiany nieruchomości przez
Skarb Państwa i gminy w trybie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości został zakończony, zgodnie ze stanowiskiem Rady, dopiero po przedstawieniu dwóch obszernych opinii uznanych autorytetów prawniczych, profesorów Edwarda Drozda i
Macieja Zielińskiego. Obecnie występują różnice poglądów dotyczących kwestii opłaty skarbowej przy umowach przeniesienia własności nieruchomości w wykonaniu roszczenia z art. 231 k.c., gdyż Ministerstwo prezentuje stanowisko, iż umowy takie należy traktować
jak umowy sprzedaży i pobierać opłaty skarbowe w dodatku od wartości całego przedmiotu.
Należy jednak podkreślić, że Ministerstwo Finansów prawie zawsze pozytywnie reaguje na problemy notariuszy jako płatników, co
może być spowodowane zarówno zrozumieniem ich trudnej sytuacji,
jak również tym, że notariusze wykonując należycie swoje obowiązki,
a jest to regułą, są jednocześnie jednymi z najlepszych, a z pewnością
najtańszych, „poborców" opłaty skarbowej i podatku od darowizny.
Różnie natomiast do tych problemów podchodzą izby i urzędy skarbowe, o czym świadczy spora ilość spraw z udziałem notariuszy w Naczelnym Sądzie Administracyjnym i odwołania kierowane do Ministra
Finansów o uchylenie decyzji izb skarbowych w trybie nadzoru.
KRN prowadziła w Ministerstwie Finansów rozmowy dotyczące
notariusza jako płatnika opłaty skarbowej i podatku od darowizny.
Ich efekty nie są zadowalające, gdyż w projekcie ordynacji podatkowej nie zmniejszono zakresu odpowiedzialności, a różnica w stosunku do obecnych uregulowań polega na wprowadzeniu możliwości
kierowania pytań do organu podatkowego w indywidualnych sprawach podatkowych i prowizji dla płatnika od odprowadzonych opłat
i podatków. Podobny skutek miało wystąpienie do Rzecznika Praw
Obywatelskich, w którym została podniesiona niezgodność przepisu
art. 12 ustawy o zobowiązaniach podatkowych z przepisami Konstytucji11.
11
Wystąpienie to przygotowała KRN wspólnie z Radą Izby Notarialnej w Łodzi,
posiłkując się opinią prawną prof. dr hab. Teresy Dębowskiej-Romanowskiej.
88
Krajowa Rada Notarialna - pięć lat działalności
7. Odradzający się prywatny notariat w Polsce miał przyjaciół
wśród notariuszy z Europy Zachodniej już w okresie tworzenia ustawy. Swoimi doświadczeniami i wiedzą dzielili się z nami członkowie
ówczesnych władz Unii Notariatu Łacińskiego, między innymi Vittorio di Cagno i Nikolaus Michałek - obecny Minister Sprawiedliwości
Austrii. Na kongresach i konferencjach organizowanych przez samorządy notarialne tych państw przedstawiciele polskich notariuszy zapoznawali się z organizacją notariatów, działalnością samorządów, poznawali ich trudności i kłopoty. Z chwilą likwidacji
ostatnich państwowych biur notarialnych notariat polski był już równoprawnym partnerem dla wolnych notariatów i nabył prawo do
ubiegania się o przyjęcie do Międzynarodowej Unii Notariatu Łacińskiego. Przyjęcie poprzedzone było wizytacją, w czasie której wysoko oceniono osiągnięcia wolnego notariatu polskiego. W kwietniu
1992 roku, na XX Międzynarodowym Kongresie Międzynarodowej
Unii Notariatu Łacińskiego w Cartagena de Indias w Columbii, Polska stała się członkiem Unii. Polska, wspólnie z Węgrami, które nabyły członkostwo w tym samym dniu, były pierwszymi członkami
Unii spośród państw byłego bloku wschodniego. O tym, że było to
wydarzenie o dużym znaczeniu również dla Unii świadczy fakt, że
przypominał je Andre Schwachtgen - prezes Międzynarodowej Unii
Notariatu Łacińskiego - na XXI Kongresie Notariatu Łacińskiego w
Berlinie, w maju 1995 roku. W czasie przyjmowania nowych członków wywodzących się w większości spośród państw wschodnioeuropejskich stwierdził, że przyjęcie tych państw rozpoczęło się od wniesienia polskiej flagi przez prezesa Zenona Jabłońskiego.
Polska uczestniczy aktywnie w pracach Unii, w organizowanych
przez nią sympozjach i konferencjach. Aktywność ta została dostrzeżona i na XXI Kongresie w Berlinie została przedstawiona kandydatura Wolfganga Józefa Żmudzińskiego do najwyższego organu
Unii - Rady Stałej. W wyborach nie było żadnych głosów przeciwnych tej kandydaturze. W trzyletniej kadencji notariusz W.J. Żmudziński będzie zajmował się sprawami Europy Wschodniej, pracując
w Komisji Międzynarodowej (CCNI) tej Rady. Polski notariat jest jeszcze reprezentowany w dwóch komisjach Unii: Komisji Spraw Europy i Morza Śródziemnego (CAEM), w której pracują notariusze
Yioletta Tbmala i Michał Grajner, i Komisji Spraw Unii Europejskiej
89
Czesław
Waldemar Salagierski
(CAUE), w której przedstawiciele notariatu polskiego uczestniczą na
prawach obserwatorów.
Aktywność notariatu polskiego w kontaktach zagranicznych nie
ogranicza się tylko do prac w Unii Notariatu Łacińskiego. W Międzynarodowym Instytucie Historii Notariatu, mającym siedzibę w Paryżu, organizacyjnie stowarzyszonym z Unią, notariusz M. Grajner pełni funkcję wiceprezesa. Polski notariat jest również członkiem zwyczajnym Europejskiego Instytutu Poszukiwań i Studiów Notarialnych,
który ma siedzibę w Luksemburgu.
Duże znaczenie mają również bezpośrednie kontakty z zagranicznymi samorządami notarialnymi. Tfematyka takich spotkań, dotycząca zazwyczaj problematyki ściśle notarialnej, ma już nierzadko znacznie szerszy wymiar. Przedstawiciele KRN przyjmowani są przez
przedstawicieli parlamentów i rządów. Goszcząca w ubiegłym roku
na zaproszenie notariatu litewskiego delegacja notariuszy polskich
uczestniczyła w dyskusjach prowadzonych w Sejmie i Ministerstwie
Sprawiedliwości, dotyczących tworzenia prawa o księgach wieczystych, przedstawiając istotę tych ksiąg (nieznanych w systemach prawa litewskiego) oraz ich znaczenie dla zabezpieczenia prawnego obrotu nieruchomościami. W spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele nauki
- profesorowie prawa cywilnego Uniwersytetu Wileńskiego.
Należy podkreślić, że kontakty z przedstawicielami samorządów notariuszy z państw Europy to już nie tylko świadczenie pomocy
młodszym i mniej doświadczonym notariatom, a partnerska wymiana doświadczeń. Mimo iż większość tych notariatów budowała swój
ustrój i kompetencje na polskich wzorach, to obecnie w niektórych
przypadkach ich rozwiązania są bardziej nowoczesne. Przykładem
może być chociażby notariat rosyjski, mający większy wpływ na mianowanie notariuszy niż samorząd w Polsce.
Przedstawiając, bardzo skrótowo, udział i osiągnięcia polskiego notariatu w kontaktach z notariatem opartym o system łaciński,
należy, chociażby w ten sam sposób, przedstawić korzyści, które z
nich wynikają. Najłatwiej dostrzega się z nich te, które dotyczą bieżących spraw notariatu. Bo chociaż notariusz nie jest już zawodem
urzędniczym, a notariat instytucją państwową, to określenie zakresu
wolności zawodu i samorządności korporacji nie zależy wyłącznie
od notariuszy. Niezbędne są więc kontakty uznanych autorytetów z
90
Krajowa
Rada
Notarialna
- pięć
lat
działalności
Unii Notariatu Łacińskiego z przedstawicielami administracji państwowej, w szczególności Ministerstwa Sprawiedliwości, by przedtawić tym organom decyzyjnym, jak określone problemy rozwiązywane
są w tych państwach. Najlepszą okazją do takich kontaktów są kongresy i konferencje, na których wystąpieniach mają zarówno przedstawiciele notariatu zagranicznego i polskiego, jak i przedstawiciele
Ministra Sprawiedliwości. Pozytywne w tym zakresie skutki dla notariatu miały: I Kongres Notariuszy w Poznaniu i Konferencja Okrągłego Stołu Ministrów Sprawiedliwości Krajów Europy Środkowej
i Wschodniej, która odbyła się 4 i 5 kwietnia 1995 roku w Warszawie.
Notariat polski jest już prawie od czterech lat w strukturach europejskich. Wiele wskazuje na to, że dążenia Polski do integracji z Unią
Europejską zostaną w ciągu kilku lat uwieńczone powodzeniem. Nastąpić musi wówczas unifikacja prawa, czego konsekwencją będą
istotne zmiany w praktyce notarialnej. Już obecnie Międzynarodowa
Unia Notariatu Łacińskiego przekazała KRN ujednolicone wzory pełnomocnictw stosowanych w państwach będących członkami Unii
Europejskiej. Dla obecnej praktyki notarialnej nie wszystkie z nich
są przydatne, z uwagi na istotne różnice występujące w tych systemach prawnych. W przypadku integracji, dostosowanie się do nowych warunków będzie łatwiejsze przy dostępie do wypracowanych
wzorów i sprawdzonych rozwiązań.
8. Krajowa Rada Notarialna jako organ kolegialny decyzje o
istotnym znaczeniu podejmuje w formie uchwały. Dlatego też problematyka w nich regulowana jest różnorodna. Przeważająca część dotyczyła spraw organizacji i bieżącej pracy Rady, część dotyczyła merytorycznych problemów notariatu. W tej formie wyrażane były niektóre
stanowiska KRN przedstawiane na skutek zapytań kierowanych
przez izby notarialne, mające istotne znaczenie dla praktyki notarialnej12. Część z nich ma charakter normatywny. W tej grupie są uchwały
dotyczące spraw, w których swoje uprawnienia KRN opiera bezpośrednio na przepisach prawa o notariacie, a więc określające posta12
Taki charakter miały np. uchwała nr 34 z dnia 6 sierpnia 1993 r. określająca
pozycję notariusza i uchwała nr 37 z dnia 28 grudnia 1993 r. w sprawie obliczania podatku od towarów i usług przy czynnościach notarialnych.
91
Czesław
Waldemar
Salagierski
nowienia regulaminu wewnętrznego urzędowania kancelarii, regulaminu swojego urzędowania, ustalające wysokość składek na
potrzeby samorządu notarialnego, zatwierdzające opracowany program aplikacji notarialnej czy ustalające zasady i tryb zwołania kongresu notaruszy. Taki sam charakter będzie miała uchwała określająca zbiór zasad etyki zawodowej notariuszy.
Prace nad stworzeniem zasad etyki zawodu notariusza mają już
ponad trzyletnią historię. Na wspomnianej Konferencji w Międzyzdrojach w 1993 roku były przedmiotem szczegółowych dyskusji w
specjalnej komisji. Obecnie projekt jest już gotowy. Opinia przygotowana przez prof. M. Zielińskiego akceptuje przyjęte w nim rozwiązania i w najbliższym czasie będzie on przedmiotem obrad KRN.
Uchwała dotycząca zwołania I Kongresu Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej w Poznaniu należy do najważniejszych. Oczywiście
nie ze względu na swoją treść, lecz wagę kongresowych rozstrzygnięć i zadań postawionych samorządowi.
W zakresie dotyczącym spraw zagranicznych Kongres uznał
za celowe dążenie polskiego notariatu do zapewnienia reprezentacji w Międzynarodowej Unii Notariatu Łacińskiego, nawiązywanie
kontaktów z notariatami innych krajów i zaznajomienie notariuszy z
organami Unii. Wszystkie te postulaty zostały zrealizowane.
W zakresie spraw dotyczących problemów wewnętrznych za najważniejszy uznano na Kongresie szeroko rozumiane sprawy ubezpieczenia notariuszy, zalecając w celu jego rozwiązania:
- kontynuowanie prac mających na celu doskonalenie ogólnych
warunków ubezpieczenia notariuszy od odpowiedzialności cywilnej i
do ich zrównania we wszystkich zakładach ubezpieczeniowych,
- doprowadzenie do rozszerzenia zakresu ubezpieczenia notariuszy na wszystkie ryzyka związane z wykonywaniem zawodu,
- stworzenie instytucji, która zabezpieczy status materialny notariusza w tych sferach, w których nie istnieje ubezpieczenie,
- podjęcie działań prowadzących do utworzenia towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych .
13
Informacja w dziale: Z działalności samorządu notarialnego, „Rejent" 1993, nr
5/25, s. 74.
92
Krajowa Rada Notarialna - pięć lat działalności
Prace dotyczące problematyki ubezpieczeniowej prowadzone były już od pierwszego dnia Kongresu, i to praktycznie we wszystkich
zaleconych kierunkach. Ogólne ustalenia zapadły w szeroko reprezentowanej przez notariuszy uczestniczących w Kongresie komisji do
spraw ubezpieczeń. W zakresie dotyczącym dwóch pierwszych zaleceń prowadzone były w KRN negocjacje z ubezpieczycielami w celu uzyskania optymalnych warunków ubezpieczenia i rozszerzenia go
na odpowiedzialność notariusza jako płatnika podatków i opłat skarbowych. Negocjacje, żmudne i długotrwałe, z udziałem szerokiego grona notariuszy, przyniosły efekt - obydwie firmy ubezpieczające notariuszy, tj. PZU SA i TUiR Warta SA, objęły zakresem ubezpieczenia,
obok odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z wykonywaniem czynności przez notariusza, również odpowiedzialność
wynikającą z jego funkcji płatnika, co prawda w ostatnim wypadku tylko
w ograniczonym zakresie, wynoszącym 10% sumy gwarancyjnej określonej w umowie ubezpieczenia.
Realizacja ostatniego z wymienionych zaleceń kongresowych,
utworzenie towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, wymagało największej pracy. Towarzystwo jest przecież typową organizacją ubezpieczeniową, której powstanie jest uwarunkowane spełnieniem wielu
wymogów formalnych. W dodatku w pracach przygotowawczych nie
można było opierać się na jakichkolwiek wzorach, gdyż w Polsce tego
rodzaju instytucje nie były znane od ponad 50 lat, a instytucje ubezpieczeniowe występujące w notariatach państw zachodnioeuropejskich
nie mogły być odwzorowane w naszych warunkach, ponieważ nie odpowiadały wymogom określonym w ustawie z dnia 28 lipca 1990 r.
o działalności ubezpieczeniowej14, regulującej w sposób kompleksowy tę problematykę. Ponieważ przepisy tej ustawy dopuszczają możliwość prowadzenia działaności ubezpieczeniowej w dwóch formach,
spółkach akcyjnych i towarzystwach ubezpieczenia wzajemnego, nie
było wątpliwości, że wybór będzie jednoznaczny: nie nastawione na
działalność komercyjną towarzystwo ubezpieczenia wzajemnego.
Przy opracowywaniu warunków ubezpieczenia i zasad organizacyjnych TUW, KRN prowadziła szerokie konsultacje z wszystkimi radami izb notarialnych i w wielu przypadkach początkowa zgoda do14
Dz.U. Nr 59, poz. 344 z późn. zm.
93
Czesław
Waldemar Salagierski
tyczyła tylko celowości utworzenia towarzystwa. Większość ustaleń,
które stanowią obecnie ogólne warunki ubezpieczenia, jest wynikiem żmudnych i długotrwałych dyskusji, kompromisów i zmian we
wcześniej przygotowanych rozwiązaniach. Nie brakowało sytuacji
dramatycznych nawet w dniu podpisywania statutu i aktu zawiązania Ibwarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych w dniu 21 kwietnia 1995 r.
Doświadczenie zawodowe i wychodząca poza zwykłe ramy cierpliwość notariusza Z. Jabłońskiego doprowadziły do podpisania tych dokumentów. Podpisanie statutu przez założycieli, którymi są wszelkie
izby notarialne i KRN, zatwierdzenie go przez Ministra Finansów,
dopracowywanie ogólnych warunków ubezpieczenia, wybranie zarządu i rady nadzorczej były warunkami zarejestrowania Ibwarzystwa w Sądzie Rejonowym w Warszawie. Nastąpiło to we wrześniu
ubiegłego roku. Od 1 stycznia 1996 r. Ibwarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych „Rejent-Iife" podjęło już statutową działalność ubezpieczeniową.
9. Na zakończenie należy zaznaczyć, że wszystkie formy działalności KRN podporządkowane były zasadniczemu celowi, jakim jest
wysoka pozycja notariatu wśród wolnych zawodów i wzrost roli
samorządu notarialnego w decydowaniu o podstawowych sprawach
dotyczących reprezentowanej korporacji. Korzystała więc z tych
form, które gwarantowało prawo o notariacie, a w razie potrzeby wychodziła poza ramy przewidziane tą ustawą.
Samorząd notarialny, korzystający z doświadczeń innych notariatów,
zwłaszcza skupionych w Międzynarodowej Unii Notariatu Łacińskiego, w niewielkim stopniu dostrzegał, że zbliżone do niego problemy mają funkcjonujące w Polsce inne samorządy zawodowe. Dzięki
zaproszeniu przez Naczelną Radę Adwokacką w lipcu ubiegłego roku
do prac przygotowujących zapis gwarantujący ochronę samorządów
zawodowych w projekcie Konstytucji, KRN dostrzegała, że wiele problemów nurtujących notariat występuje w innych wolnych zawodach
w Polsce i że wspólnie można je łatwiej rozwiązywać.
We wrześniu 1995 r. z inicjatywy prezesa Naczelnej Rady Lekarskiej dr. Krzysztofa Madeja odbyła się pierwsza konferencja
prezesów działających w Polsce samorządów zawodowych, na której spotkali się przedstawiciele naczelnych władz dziesięciu działających obecnie w oparciu o ustawowe przepisy samorządów. Przed-
94
Krajowa Rada Notarialna - pięć lat działalności
stawiciele adwokatów, radców prawnych, lekarzy, lekarzy weterynarii, aptekarzy, pielęgniarek i położnych, maklerów, rewidentów, rzeczników patentowych i notariuszy powołali stałą konferencję prezesów władz krajowych samorządów zawodowych, której
zadaniem jest projektowanie i opiniowanie aktów prawnych regulujących rolę i zasady funkcjonowania samorządów zawodowych w
strukturach państwowych. Powołane gremium, wspólnie z doradcą
prof. Michałem Kuleszą, przygotowało projekt zapisu konstytucyjnego dotyczącego samorządności zawodowej.
Przedstawione uwagi o działalności KRN w mijającym pięcioleciu to tylko część problemów, które miały być przez nią rozwiązane.
Nie poświęcono w nich wiele miejsca problemom merytorycznym, chociaż Rada nie zaniedbywała swoich obowiązków w tym zakresie. Niektóre formy działania były inicjowane przez rady izb notarialnych. Z
poparciem Rady spotkała się np. bardzo cenna inicjatywa Rady Izby
Notarialnej w Lublinie - zorganizowania wspólnie z Uniwersytetem
Marii Skłodowskiej-Curie i KRN konferencji naukowej poświęconej
problematyce prawnej nieruchomości. Podobna konferencja zorganizowana została przez Radę Izby Notarialnej we Wrocławiu wespół z
Uniwersytetem Wrocławskim. Z okazji piątej rocznicy reprywatyzacji notariatu Rada Izby Notarialnej w Krakowie, wspólnie z Uniwersytetem Jagiellońskim i KRN, przy udziale miesięcznika „Rejent"
przygotowują konferencję naukową poświęconą w całości problematyce notarialnej. Konferencja odbędzie się we wrześniu br. Ze wstępnych ustaleń wynika, że większość referatów będzie przygotowana
przez osoby reprezentujące środowisko notarialne.
W środowisku notarialnym, skupionym w samorządzie notarialnym (izbach i KRN) i Stowarzyszeniu Notariuszy Rzeczypospolitej
Polskiej (zwłaszcza wokół „Rejenta"), są autorytety o uznanym dorobku naukowym. Są również notariusze łączący z powodzeniem praktykę z zainteresowaniami teoretycznymi. Istnieje więc zaplecze umożliwiające powołanie instytucji o charakterze naukowym, która zajmować
się będzie szeroko rozumianą problematyką notarialną. Powołanie
tej instytucji to jedno z ważniejszych zadań KRN w najbliższej przyszłości.
95