20 marca 1915 roku w Warszawskiej Cytadeli został powieszony

HISTORIA
MIASOJEDOW
Paweł Rzewuski
Czy pułkownik
Sergiusz Mikołajewicz
Miasojedow
był szpiegiem?
20 marca 1915 roku w Warszawskiej Cytadeli został powieszony
oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec Sergiusz Pawłowicz Miasojedow. Jego śmierć stała się przyczynkiem do napisania przez Józefa Mackiewicza powieści, która uchodzi za jedną najlepszych w polskiej historii. Kim
naprawdę był Sergiusz Mikołajewicz Miasojedow?
50
TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC • 10/2014 (16)
HISTORIA
MIASOJEDOW
P
oraz nietrwałość w wierności kobietom.
ułkownik Sergiusz Mikołajewicz Miasojedow to najbardziej rozpoznawalny z bohaterów powieści Józefa
Mackiewicza. Człowiek, który został uwikłany w skomplikowaną
politycznie grę i zapłacił za to najwyższą cenę. Mackiewiczowi
w Sprawie Pułkownika Miasojedowa chodziło o pokazanie bezradności
jednostki wobec bezwzględnych mechanizmów historii. Skazany
na śmierć pułkownik Miasojedow, wydawał się idealnym kandydatem. Dla Mackiewicza chodziło o przedstawienie nowej sprawy
Drefusa i na jej przykładzie pokazać pewne mechanizmy, które
ujawniły się w wieku dwudziestym. Czytelnik widział jego dramat
i jego bezsilność oraz ślepotę na oczywiste fakty.
Czy prawdziwy pułkownik Miasojedow był szpiegiem? Odpowiedź
na to pytanie nie jest jest tak jednoznaczna, tak jakby chciał tego
Mackiewicz, pomimo, że jego losy przedstawił w sposób dosyć
wierny.
od tej, którą przedstawił Mackiewicz, nie będę więc opisywał jej tutaj
dokładnie. Po siedmiu latach w wojsku diametralnie zmienił swoje
życie i wstąpił do Samodzielnego Korpusu Żandarmerii. Było to
posunięcie niezrozumiała, bowiem wśród kolegów z wojska uchodził za kogoś gorszego. Miasojedow zdawał się jednak tym nie
przejmować. W roku 1895 ożenił się z Klarą Goldszmit i dzięki
jej posagowi stał się człowiekiem majętnym. Niedługo potem
został przeniesiony na placówkę do Wierzbołowa, czyli tak zwanej
bramy do Rosji. To właśnie na niepozornej stacyjce na rubieżach
imperium rosyjskiego zawarł dwie znajomości które przypieczętowały
jego los. Z rodziną kupców żydowskich Freibergów oraz z Wilhelmem II,
który w dowód sympatii dał mu swój portret. Freibergom zapewnił policyjna
ochronę, dzięki czemu mogli oni funkcjonować na rynku. Mógł to uczynić, ponieważ
w 1907 roku założył z nimi spółkę „Północno Zachodnie Rosyjskie towarzystwo Okrętowe”. Decyzja o robieniu interesów z żydowskimi kupcami wiązała się z rezygnacją
Kim jednak był Sergiusz Mikołajewicz
Miasojedow?
z munduru. Z przyczyn prawnych (utrudniającym Żydom zakładania firm) to właśnie
Biedny Serioża urodził się 5 lipca 1865 roku w rodzinie właściciela
szczęścia, firma wiązała się z pewnymi problemami. Towarzystwo działało w Libawie
ziemskiego. Wychowany w dobrym, ale niezamożnym domu został
i było uwikłane w niejasne układy. Szef policji Libawskiej pułkownik Podiuszykin, po
wysłany do czwartego Moskiewskiego Korpusu Kadetów, potem zaś
tym jak stwierdził, że „Miasojedow kryje żydków swoich nazwiskiem” wypowiedział
do prestiżowej Aleksandryjskiej Akademii Piechoty, którą ukoń-
wojnę spółce.
czył w randze podporucznika.
51
Właściwie historia prawdziwego Miasojedowa nie różni się znacząco
Miasojedowa stał się szefem towarzystwa i jak się okazało było to preludium jego nie-
Józef Mackiewicz
napisał powieść
„Sprawa pułkownika Miasojedowa”
w 1962 roku
Serioża chciał się wykaraskać z niewygodnej sytuacji, próbował wrócić do służby
W czasach swojej młodości Miasojedow cieszył się dużym powo-
w wojsku, ale minister Stołupin stwierdził, że dla niego drogą w wojsku jest już
dzeniem płci pięknej. Znany był z tego, że z równym powodzeniem
zamknięta. W roku 1910 spotkał go kolejny cios, w tragicznych okolicznościach zginął
łamał serca kobiet, jak i monety w palcach. Przystojny, dowcipny
jego ukochany ośmioletni syn Mikołaj. Atmosfera w domu wydaje się być również skraj-
i utalentowany był dla wielu ludzi cudownym towarzyszem. Miał
nie nieznośną, żona Klara grozi Miasojedowowi odejściem, ten zaś popadł w problemy
również Serioża trochę wad, łatwo przybierał na wadze, słaby wzrok,
finansowe. I znowu Mackiewicz wiernie przedstawił losy pułkownika. Miasojedow
TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC • 10/2014 (16)
HISTORIA
MIASOJEDOW
poznaje ministra wojny Suchomolinowa, a tym samym
daje się wciągnąć w skandal związany z poślubieniem
przez ministra rozwódki Jakateriny Wiktorownej. Zdobył
zaufanie żony ministra i dzięki kontaktom z małżeństwem Suchomolinowów udało mu się wrócić do służby.
Co dokładnie Miasojedow robił w ministerstwie wojny
do dziś nie wiadomo. Być może, jak chcieli przeciwnicy
Suchomolinowa, tworzył on na polecenie ministra tajną
organizację mają na celu sprawdzającą lojalność korpusu
oficerskiego, być może był tylko odpowiedzialny za jakąś
działalność kontrwywiadowczą. Ważne, że dał się wplątać w kolejną niejasną sprawę. Zarówno jego protektor jak
i sam pułkownik mieli licznych wrogów, wśród których
znaleźli się pracownicy ochrany, wysocy oficerowie carskiej armii, adiutanci ministra, oraz Aleksandr Guczkow,
przywódca jednej z frakcji w Dumie.
Rok 1912 okazał się rokiem intryg, w których celem był
nieszczęsny Serioża Miasojedow. W wyniku działań jego
przeciwników ujawniono do publicznej opinii informację,
że cały czas jest udziałowcem Towarzystwa Morskiego, że
jest zamieszany w przemyt imigrantów oraz utrzymuje
kontakty z Żydami. To wystarczyło, aby Miasojedow był
skompromitowany. Kolejnym krokiem był zmasowany
atak w prasie na osobę pułkownika, w wyniku którego
ten pojedynkował się z jednym z dziennikarzy. Koniec
końców były żandarm znowu stracił pracę i został zmuszony do powrotu do towarzystwa okrętowego
W roku 1914, już po tym jak wybuchła Wielka Wojna,
Miasojedow słał listy o ponowne przyjęcie go do służby.
52
Próbował dostać przydział jako wywiadowca, jednak nic
DZieło Miasojedowa
z tego nie wyszło. W końcu trafił do 6 Armii, ponieważ
W dwudziestoleciu międzywojennym została wydana
ciążyła na nim fatalna opinia, nie zdołał uzyskać dobrej
nakładem wydawnictwa Rój w serii biblioteki geogra-
posady i został jedynie gwardzistą pomocniczym. Osta-
ficzno-historycznej krótka broszurka „Podpułkownik
tecznie udało mu się trafić do 10 Armii jako wywiadowca
Miasojedow”. Jej autor, były oficer ochrany Breszko-Bresz-
i został skierowany na Mazury.
kowski, przekonywał, że Miasojedow był szpiegiem. Wła-
W wyniku defraudacji funduszy przeznaczonych na
śnie takie przekonanie żywiło większość ludzi w czasach,
modernizacje armii i zaniedbań dokonanych przez
w których rozgrywał się dramat Sierioży . Były ku temu
ministra wojny siły rosyjskie znalazły się w niecieka-
całkiem poważne podstawy.
wej sytuacji. Rosjanom brakowało zarówno sprzętu jak
Zgodnie z oficjalną wersją wydarzeń historia najsłyn-
i wyszkolonych ludzi. Tylko w sierpniu i wrześniu Niemcy
niejszego szpiega w historii carskiej Rosji przebiegała
starli w bitwach mazurskich z powierzchni ziemi pięć kor-
w następujący sposób. W zapadłej dziurze, jaką było
pusów Rosjan. Druzgocząca klęska położyła kres planom
Wierzbowo, były oficer carskiej armii, żandarm Miasoje-
podboju Prus wschodnich. Co więcej, gdyby nie zmiana
dow poznał żydowskich kupców Freidbergów, z którymi
pogodny, która utrudniła Niemcom natarcie, rosyjskie
wdał się w podejrzane interesy. Ci natomiast byli szpie-
siły w tym rejonie zostałby najpewniej całkowicie znisz-
gami niemieckimi i rychło zwerbowali go. Potem już jako
czone. W obliczu klęski, trzeba było znaleźć winnych.
agent znalazł się w środowisku Suchomlinowa i działał
Wtedy wypłynął porucznik Jakow Kołakowski, dzięki
na szkodę cesarstwa. Ukoronowaniem jego działalności
zeznaniom którego połączono katastrofę rosyjskiego
było przekazanie ważnych informacji wrogowi i dopro-
natarcia z rolą jaką odegrał Miasojedow. Porucznik jesz-
wadził tym do klęski mazurskiej. Taką wersję wydarzeń
cze w styczniu trafił do niewoli niemieckiej i tam zapro-
przekazał porucznik Jakow Kołakowski
ponował współpracę Niemcom. Jako niemiecki agent
Wersja ta wydaje się jednak mało prawdopodobna.
przedostał się do Sztokholmu, gdzie udał się do amba-
Zeznania Kołakowskiego miały wiele luk i nawet jeżeli
sady rosyjskiej i tam złożył zeznania, zgodnie z którym
Miasojedow był zdającą, to tylko na podstawie zeznań
Miasojedow był ważnym niemieckim agentem, który był
porucznika nie można mu było tego uwodnić. Niemniej
odpowiedzialny za klęskę Rosjan na Mazurach. Po krót-
skazano go na śmierć. Wydaje się, że zatem, że Serioża
kim procesie Miasojedow oraz kilkanaście innych osób
został kozłem ofiarnym.
(w tym jego żona) zostali oskarżeni o szpiegostwo.
Wydaje się zatem, że Mackiewicz miał rację, pisząc, że
TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC • 10/2014 (16)
HISTORIA
MIASOJEDOW
BIBLIOGRAFIA:
Miasojedow szpiegiem nie był. Pytanie tylko
złożyły się wydarzenia, które w innych oko-
dlaczego akurat Miasojedow został skazany na
licznościach nie zaprowadziłyby go przed sąd,
śmierć. W swojej książce William Fuller wska-
jednak w połączeniu z klęską wojenną i koniecz-
zał pięć możliwych scenariuszy odpowiedzi na
nością znalezienia winnego, trafił przed sąd.
to pytanie.
O ile trudno jednoznacznie powiedzieć kim
Po pierwsze (jest to najmniej prawdopodobne),
był Miasojedow, o tyle łatwiej powiedzieć, jakie
został w aferę wplątany przez Niemców, którzy
owoce przyniosła jego sprawa. W wyniku zde-
postanowili zasiać zamęt w szeregach armii
maskowania spisku, którego miał być głową,
przeciwnika. Nie widomo dlaczego akurat były
w Rosji zapanowała szpiegomania, w wyniku
żandarm został wybrany na kozła ofiarnego,
której cały kraj pogrążył się w paranoi. Wszę-
być może był to przypadek. Zgodnie z drugim
dzie widziano zdrajców ojczyzny i każdy był
scenariuszem za jego oskarżeniem stał spisek
podejrzany. Jak przekonuje Fuller to właśnie
wojskowo-polityczny w sztabie rosyjskim. Ktoś
wtedy rozpoczął się początek końca Wielkiego
z wysoko postawionych ludzi postanowił zna-
Imperium. Atmosfera niepewności podkopała
leźć szpiega i wybór padł właśnie na Sergiusza
autorytet armii, który po klęsce z Mazur był
Miasojedowa. Możliwa jest również intryga
i tak marny. Potem zaś doszedł Rasputin, wystą-
o podłożu romantycznym, w który wplątane
pienia pozycji i w końcu rewolucja lutowa. Ale
były jego liczne kochanki oraz żona ministra
tego wszystkiego powieszony w cytadeli Serioża
wojny. Zgodnie ze scenariuszem czwartym
wiedzieć nie mógł.
Mikołja Breszko-Breszkowski, Szpiegostwo wielkiej
wojny. Podpułkownik Miasojedow, Warszawa, Rój, 1926.
William C. Fuller, Prawdziwy
koniec carskiej Rosji: szpiegomania i zmierzch imperium,
Warszawa, Bellona, 2008.
Józef Mackiewicz, Sprawa
Pułkownika Miasojedowa, Kraków: „X”, 1985.
Miasojedow agentem nie był, ale sztab rosyjski
ogarnięty chaosem po klęsce mazurskiej zaczął
szukać usprawiedliwienia i stworzył sobie
wersje wydarzeń, zgodnie z którą pułkownik
naprawdę zdradził. Dla wielu ludzi takie wytłumaczenie było najbardziej wygodne. Zgodnie
z ostatnią możliwością, najbliższą interpretacji Mackiewicza, Miasojedowa padł ofiara nieszczęśliwego splotu wydarzeń. Na jego tragedię

53
TEOLOGIA POLITYCZNA CO MIESIĄC • 10/2014 (16)