Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR | Pol-Int

Pol-Int
Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR
Published: 20.11.2014
Reviewed by Dr Jolanta Czartoryska
Edited by M.A. Urszula Kieżun
Jerzy Eisler (rocznik 1952), profesor historii, obecnie dyrektor Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w
Warszawie, jeden z bardziej aktywnych i znanych badaczy dziejów Polski Ludowej powstałej po 1945 roku,
będący koordynatorem ogólnopolskiego projektu badawczego Instytutu Pamięci Narodowej pod nazwą
„Struktury i działalność Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej”, napisał książkę pod prowokacyjnie brzmiącym
tytułem „Siedmiu wspaniałych”. W formie krótkich esejów historycznych przedstawił w niej działalność
wszystkich siedmiu pierwszych sekretarzy, którzy stali na czele Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR)
począwszy od jej powstania w 1948 roku, a więc Bolesława Bieruta, Edwarda Ochaba, Władysława Gomułkę,
Edwarda Gierka, Stanisława Kanię, Wojciecha Jaruzelskiego i Mieczysława Rakowskiego.
Cezura czasowa, przyjęta dla opisu zamyka się w latach 1948-1990. Wynika ona stąd, że, jak podkreślił autor,
rzetelne opisanie faktów z historii Polskiej Partii Robotniczej (PPR) przed jej zjednoczeniem w 1948 roku z Polską
Partią Socjalistyczną (PPS), z bardzo wielu przyczyn nie jest w pełni możliwe, nawet po pogłębionych badaniach
historycznych
Nadając książce tytuł popularnego amerykańskiego westernu Johna Sturgesa z 1960 roku „Siedmiu
wspaniałych”, autor książki chciał podkreślić, że działalność opisywanych siedmiu sekretarzy na przestrzeni
wielu lat wymyka się jednoznacznej ocenie, podobnie jak bohaterów amerykańskiego filmu. Dokonując tego
porównania autor podkreślił, że decyzje polityków, jak bardzo nie byliby oni samodzielni, wpisane są w bieżący
dla ich działalności kontekst historyczny. Opisując działalność wszystkich pierwszych sekretarzy, podjął próbę
odpowiedzi na pytanie: „czy i ewentualnie, w jakim zakresie pochodzenie społeczne, zespół wyznawanych
wartości, własne doświadczenia życiowe oraz cechy osobowościowe i charakterologiczne kolejnych liderów
PZPR miały wpływ na kształt PRL” (s. 14).
Z wyżej wskazanych względów autor podjął próbę oceny działalności opisywanych postaci w sposób jak najdalej
obiektywny, używając całej palety barw. Takie podejście należy uznać za zaletę tej książki, tym większą, że
wydana jest ona w czasach, w których badacze nie zawsze silą się na obiektywną ocenę, krytykowanego ze
względów ideologicznych, okresu 45 lat Polski Ludowej.
Już ze wstępu, który w przypadku tej książki jest wyjątkowo ważną częścią, można zorientować się, jaki jest w
ogólnych zarysach stosunek autora do opisywanych postaci politycznych oraz czasów, w których prowadzili oni
swoją działalność polityczną. W szczególności autor na wstępie zapowiedział, że opisując swoich „wspaniałych”
wziął pod uwagę okoliczność pozostawania Polski po II Wojnie Światowej w jednoznacznie określonej strefie
wpływów Związku Radzieckiego. Podjął przy tym próbę ustalenia, czy ten wpływ był zawsze taki sam w
zmieniającej się w Polsce na przestrzeni dziesięcioleci sytuacji politycznej (s. 12). Zgodnie z zapowiedzią wstępu,
autor pokazał stosunek każdego z pierwszych sekretarzy do władz ZSRR i do stosowanych przez niego nacisków
na polskich polityków najwyższego szczebla.
W esejach zostały następnie szczególnie interesująco zarysowane opisy kontaktów Bieruta (s. 24, 186) i Gomułki
(s. 193–194) ze Stalinem, jakkolwiek opisy te dotyczą także pozostałych pierwszych sekretarzy. Te wzajemne
relacje miały tym większe znaczenie, że polscy pierwsi sekretarze KC PZPR, traktowani byli na arenie
międzynarodowej nie tylko jako przywódcy partii, ale także państwa (s. 11). Skupiając się na tym elemencie
stosunków polsko-radzieckich autor podjął próbę obalenia funkcjonującego w Polsce powszechnie wśród
społeczeństwa mitu, według którego pierwsi sekretarze KC PZPR nie posiadali realnych możliwości sprzeciwu
wobec nacisków politycznych lub gospodarczych władz ZSRR. W tym aspekcie na szczególną uwagę zasługują
słowa Stanisława Kani, który stwierdził, iż pierwsi sekretarze KC PZPR byli traktowani w taki sposób, w jaki
pozwalali się traktować. Autor wskazuje, że niektórzy (np. Ochab i Gomułka) potrafili prezentować swoje zasady
i poglądy, a inni nie umieli lub nie chcieli (np. Gierek czy Jaruzelski) i podkreśla, że równocześnie wszyscy oni
posiadali świadomość podziału politycznego i hegemonii ZSRR w tej części powojennej Europy (s. 24).
Warto zwrócić uwagę na konstatację autora na temat tego, kogo można lub należy określać terminem
„komunista”. Jest to wyjątkowo ważne, jeśli weźmie się pod uwagę, że wywody te prowadzi historyk doskonale
zorientowany w historii partii PPR i PZPR. W czasach współczesnych w przestrzeni politologicznej, historycznej,
ale przede wszystkim ogólnospołecznej na określenie tych, którzy mieli choćby najmniejszy kontakt z PZPR w
latach jej istnienia, używa się określenia „postkomuniści”, biorąc za podstawę odniesienie do terminu
„komuniści” na członków wymienionych partii. Eisler twierdzi natomiast, że „komunistami” można nazwać
jedynie tych działaczy PPR/PZPR, którzy z partią związali się przed 1945 rokiem. Według opinii autora osoby,
które wstąpiły do tych partii po 1945 roku nie należy tak nazywać, ponieważ PZPR po 1945 roku była już tylko
partią władzy. Według autora wstępowano do niej z bardzo różnych pobudek, które trudno jednoznacznie
nazwać i ocenić, a które Eisler spróbował wskazać (s. 23).
Autor pokazał, że wszyscy opisani sekretarze różnili się w sposobie prowadzenia polityki i w poszczególnych
esejach opisał ich drogę do podjęcia działalności, usiłując ustalić powody dokonanych wyborów politycznych.
Nie zostało przy tym pominięte, że opisywani bohaterowie motywowani ideologicznie często dokonywali
wyborów groźnych w skutkach dla ich zdrowia, a nawet życia. W przypadku trzech pierwszych sekretarzy autor
przypomniał, iż w czasach II Rzeczpospolitej Polskiej ich działalność w Komunistycznej Partii Polski (KPP) wiązała
się z ogromnym osobistym ryzykiem, a więc wyrażeniem zgody na aresztowanie i przebywanie w więzieniach.
Osoby związane z ruchem komunistycznym nie mogły liczyć na żadną wyrozumiałość władz. Z drugiej jednak
strony autor podkreślił, że przebywanie w sanacyjnych więzieniach uratowało wielu polskim komunistom życie
w czasie czystek pod koniec lat trzydziestych prowadzonych przez Stalina wsród polskich komunistów.
Przy okazji opisywania działalności pierwszych sekretarzy będących we wczesnych latach życia działaczami KPP
autor omawianej książki dokonał interesującej konstatacji: wielu działaczy KPP, oceniając po upływie wielu lat
mające miejsce w Polsce Ludowej kryzysy społeczne i dramatyczne wydarzenia, uważało, że to nie klasa
robotnicza, nie inteligencja i nie studenci z własnej inicjatywy protestowali rozgoryczeni polityką prowadzoną
przez partię. Według członków KPP polskie powojenne kryzysy były wywołane przez walczących między sobą
„współtowarzyszy” partyjnych, zwykłe związanych z resortami siłowymi (s. 23).
To stwierdzenie, jakkolwiek może wydać się nieodpowiednie do wielu egzystujących ocen i ustaleń
historycznych, znajduje pewne poparcie w treści książki poprzez podkreślenie sposobu dokonywania zmian na
stanowiskach pierwszych sekretarzy KC PZPR. Autor przypomniał, że żaden z nich nie został odwołany z związku
z upływem kadencji, zgodnie z treścią statutu partii. Każdy z nich odszedł ze stanowiska w mniej lub bardziej
dramatycznych okolicznościach, choć w każdym przypadku ten dramatyzm polegał na czym innym. Każde z tych
okoliczności zostały opisane w tekście książki.
Dla autora pracującego nad tekstem książki pewnym problemem był fakt, iż znał osobiście trzech ostatnich
sekretarzy, to jest Stanisława Kanię, Wojciecha Jaruzelskiego i Mieczysława Rakowskiego. W czasie tej pracy
dwóch pierwszych jeszcze żyło. Obecnie przy życiu pozostaje już tylko Stanisław Kania. Była to sytuacja
dyskomfortowa dla obiektywnego opisu. Jednak autor wyraził nadzieję, że udało mu się uniknąć subiektywnych
ocen. Czy tak jest, ocenić może czytelnik porównując opisy zawarte w poszczególnych esejach.
Czytając eseje po kolei, czytelnik uzyskuje w formie przekrojowej wiedzę o całej historii Polski Ludowej, od 1952
zwanej Polską Rzeczpospolitą Ludową. Można zapoznać się ze stosunkami polsko-radzieckimi, z przyczynami
trawiących PRL kryzysów, z kwestiami, jakie wystąpiły na tle walk frakcyjnych w partii i ich skutkami, a także
wieloma innymi problemami ujętymi w skondensowaną formę opisu.
Czytanie kolejno tekstów stwarza także możliwość wyrobienia sobie poglądu na temat stosunku autora do
poszczególnych pierwszych sekretarzy na tle wydarzeń epoki. Czas powstania książki jest niełatwy dla autora
chcącego obiektywnie, bez uprzedzeń, pokazać sylwetki osób ocenianych indywidualnie oraz in gremio
nienajlepiej. Mimo upływu 25 lat od końca Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, lata jej istnienia ciągle należą do
czasów ocenianych przez historyków z zachowaniem różnych uprzedzeń. W polskiej przestrzeni publicznej, a w
tym historiografii panuje raczej atmosfera podkreślania gorszej strony PRL lub ukazywania jej w sposób
prześmiewczy. To na pewno nie ułatwia pracy historykowi chcącemu pokazać osoby i zdarzenia bez uprzedzeń.
Takie podejście jest tym bardziej ważne, że w pamięci pokolenia pamiętającego jeszcze tamten czas nie
wszystko, co wiąże się z PRL zasługuje na jednoznaczne potępienie czy negatywną ocenę. Po upływie 25 lat od
zmian ustrojowych jest to coraz bardziej widoczne.
Wydaje się, że Eisler podołał próbie zachowania obiektywizizmu. Z tekstu książki wyłania się obraz ludzi, którzy
byli oddani wyznawanej przez siebie ideologii i byli gotowi na wszystkie poświęcenia, włącznie z utratą zdrowia i
życia. Współcześnie coraz więcej wiadomo, że można mieć wątpliwości czy sami pierwsi sekretarze zawsze
posiadali prawdziwe informacje o wynaturzeniach systemu politycznego i ich charakterze, znajdujących swoje
źródło w ZSRR. Czasami nie wierzyli, albo nie chcieli wierzyć w uzyskiwane informacje. Z omawianej książki
wyłania się obraz Edwarda Ochaba i Władysława Gomułki, jako polityków niezwykle zaangażowanych ideowo i
oddanych swojemu społeczeństwu. Edward Ochab, mimo własnego niezadowolenia, w październiku 1956 roku
przekazał władzę w ręce skrzywdzonego przez własnych towarzyszy, powracającego po polityki Władysława
Gomułki. Wykazał się zrozumieniem sytuacji społeczeństwa, potrzebami politycznymi, chowając swoje ambicje,
a nawet urazy. Władysław Gomułka, będący najdalej od wiernopoddańczego stosunku wobec ZSRR jawi się, jako
polityk nieugięty, rozumiejący polskie tradycje, których nie należy niszczyć (np. wartość indywidualnych
gospodarstw rolnych, jako elementu gospodarki narodowej), umiejący przedstawić swoje racje odważnie nawet
Stalinowi, który, jak się okazało, potrafił należycie cenić tę mężną i zasadniczą postawę polskiego polityka.
Opisując zmiany w Polsce po 1970 roku, autor ukazuje Edwarda Gierka, jako polityka, który przyjął bardzo
pragmatyczną postawę, łączącą dwa elementy, pozornie się wykluczające: z jednej strony – otwarcie na szerokie
kontakty z ZSRR, układanie w jak najlepszy sposób stosunków z Leonidem Breżniewem, niejako
„nadskakiwanie” władzom ZSRR (choćby wprowadzenie do polskiej konstytucji w 1976 roku zapisu o ścisłych
związkach z ZSRR), a z drugiej strony – szerokie otwarcie na Zachód. Z opisu działalności Gierka wyłania się
obraz polityka ze wszechmiar pragmatycznego, kosztem problemów ideologicznych chcącego wprowadzić
Polskę na jak najszersze drogi rozwoju technologicznego, ściągającego do Polski nowe technologie i
podnoszącego poziom życia codziennego społeczeństwa po latach niezwykle oszczędnej polityki Gomułki.
Najsurowiej autor ocenia działalność i postawę Bolesława Bieruta, który w polskiej historiografii jest posądzany
o działalność agenturalną na rzecz radzieckiego NKWD. Wprawdzie autor eseju nie przywołuje dowodów
bezpośrednich takiej działalności, niemniej jednak sugeruje ją całokształtem swego opisu. Co więcej, nawet
nazywa Bieruta „polskim Stalinem” (s. 36).
Zaletą książki jest to, że oprócz opisania faktów związanych jednoznacznie z działalnością polityczną wszystkich
polityków, autor przybliża ich jako ludzi. Tego rodzaju biograficzne pozycje książkowe, oparte na dokumentach
archiwalnych, dają szanse poznać polityków z różnych stron. Autor dał możliwość czytelnikowi poznać
zainteresowania, wykształcenie, podstawy wiedzy oraz życie rodzinne opisywanych polityków. Miejscami
niepotrzebnie daje jednoznacznie wyraz swoim osądom, nie pozostawiając czytelnikowi możliwości dokonania
pewnych ocen samodzielnie, zgodnie z wyznawanym etosem. Takim przykładem jest esej dotyczący Bieruta, w
którym autor zupełnie niepotrzebnie angażuje się w ocenę życia prywatnego Bieruta, w szczególnie ułożenia
przez niego stosunków z kobietami, w którymi był związany (s. 45).
Omawiana książka posiada bardzo obfite informacje źródłowe w przypisach. Pozwala to na zapoznanie się z
ogromną bibliografią szczególnie w przedmiocie biografistyki osób zajmujących w PRL najwyższe stanowiska.
Nie można jednak w tym kontekście pominąć faktu, że autor dzieli polskich historyków na lepszych i gorszych, a
więc na tych, którzy według niego opisali PRL lepiej od tych, u których widzi brak obiektywizmu, a nawet
warsztatu (s. 18). Wydaje sie to zbędne, tym bardziej, że i współcześnie pisane opracowania nie są wolne od
zbędnego ujawniania nastawienia autora, pozbawiając książek przymiotu obiektywizmu, który jest zawsze
pożądany w opisach historycznych, a nawet atrakcyjny.
Omawianą książkę powinien przeczytać każdy, kogo interesują fakty oraz mechanizmy polityczne, które stały u
podstaw narodzin Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Poprzez opis karier i działalności politycznych wszystkich
siedmiu pierwszych sekretarzy KC PZPR autor ukazał najnowsze dzieje państwa polskiego. Oczywiście jest to
forma skrótowego opisu dziejów, jednak dotyka istoty decyzji politycznych, często dotyczących przełomowych
momentów historii PRL.
Zapoznając się z poszczególnymi esejami czytelnik dowiaduje się wiele o pozytywnych i negatywnych aspektach
działalności pierwszych sekretarzy KC PZPR. Jednak, jak krytycznie by ich nie oceniać, żadnemu z opisanych
sekretarzy nie można zarzucić braku ideowości. Wierność wyznawanym przez siebie poglądom jest uważana za
cechę pozytywną człowieka. To, że z perspektywy wydarzeń historycznych pewnych ideologii lub ich aspektów
nie można uznać za pozytywne, to inny problem. W kontekście informacji przedstawionych w omawianej
książce trudno zarzucić pierwszym sekretarzom, że podejmując swoje decyzje nie chcieli oni dobrze dla swoich
społeczeństw. Można im zarzucić błąd w zakresie wyboru. Posiadali oni natomiast pełną jasność, w jakim
układzie polityczno-geograficznym znalazła się Polska po II Wojnie Światowej. Posiadali pełną jasność, co do
uzależnienia od ZSRR. Możliwość uniezależnienia się przyszła wiele lat po zakończeniu wojny.
Citation:
Jolanta Czartoryska: Review for: Jerzy Eisler : Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR, 2014,
in: https://www.pol-int.org/en/node/1123#r1124.