stan aerosanitarny miejscowości wypoczynkowych nad

ROZDZIAŁ
STAN AEROSANITARNY
MIEJSCOWOŚCI WYPOCZYNKOWYCH
NAD ZALEWEM SOLIŃSKIM
Aerosanitary conditions of health resorts near the Solina Lake
Maria J. CHMIEL, Anna TANDYRAK, Wiesław BARABASZ
Katedra Mikrobiologii, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja,
Al. A. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków
Streszczenie
Jednym z podstawowych kryteriów oceny środowiska jest czystość powietrza atmosferycznego.
W ramach niniejszej pracy przeprowadzono badania stanu aerosanitarnego powietrza wokół Jeziora
Solińskiego. Badania prowadzono zgodnie z zaleceniami Polskich Norm w kierunku występowania: bakterii, promieniowców, grzybów, fluoryzujących bakterii z gatunku Pseudomonas fluorescens oraz gronkowców. Prowadzono wyłącznie oznaczenia ilościowe. Badania wykonano od
kwietnia 2007 do lutego 2008 roku w pięciu miejscowościach: Solinie, Polańczyku, Wojskowym
Zespole Wypoczynkowym (WZW) na półwyspie Jawor, Zawozie i Chrewcie. W każdej miejscowości wyznaczono dwa punkty pomiarowe: nad wodą i w miejscu o dużym nasileniu ruchu turystycznego. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono duże zróżnicowanie zanieczyszczenia
mikrobiologicznego powietrza w zależności od lokalizacji punktu pomiarowego i terminu badania.
Najwyższym zanieczyszczeniem mikrobiologicznym odznaczało się powietrze w Solinie, a najniższym w Zawozie. Wyższe skażenie występuje w miejscach o dużym nasileniu ruchu turystycznego
niż nad wodą. Stwierdzono zależność między ilością drobnoustrojów w powietrzu a warunkami
meteorologicznymi. Dominującą mikroflorą powietrza były grzyby stanowiące średnio około 67%
i bakterie - 30%. W żadnej z badanych próbek nie wykryto bakterii z gatunku Pseudomonas fluorescens. W większości przeprowadzonych pomiarów liczba drobnoustrojów nie przekraczała dopuszczalnych norm.
Słowa kluczowe: Jezioro Solińskie, aeromikroflora, zanieczyszczenie powietrza
Abstract
A basic environment evaluation criterion is atmospheric air quality. The present work addresses
aerosanitary conditions of air around the Solina Lake. The research was performed in accordance
with recommendations of the Polish Standards with emphasis on the occurrence of: bacteria, actinomycetes, fungi, fluorescent bacteria of Pseudomonas fluorescens and Staphylococci. Only quantitative analyses were carried out. The research was carried out from April 2007 to February 2008 in
five towns: Solina, Polańczyk, WZW Jawor, Zawóz, and Chrewt. In each town, two measuring
points were defined – in an area of concentration of tourists and by the water. We observed large
variation in the extent of microbial contamination related to both the time and location where the
measurements were taken. The air in Solina has the highest level of microbiological contamination
Maciej J. Kotarba (red.)
Przemiany środowiska naturalnego a rozwój zrównoważony
Wydawnictwo TBPŚ GEOSFERA 2008, Kraków, str. 151-161
and Zawóz the lowest. Higher levels of contamination occur in places of tourism than locations
near the water. A relationship between amount of microorganisms in the air and meteorological
conditions was found. Predominant air microorganisms were fungi, which consisted of about 67%,
and bacteria which constituted about 30%. In any of tested samples presence of Pseudomonas fluorescens bacteria was detected. In the majority of measurements the amount of microbes didn’t surpass admissible norms.
Key words: Solina Lake, aeromicroflore, air contamination
1. Wstęp
Położone na Przedgórzu Bieszczadzkim, jeziora Solińskie i Myczkowskie oraz miejscowości usytuowane nad ich brzegami od wielu lat są modnymi i popularnymi ośrodkami
turystycznymi. Turyści szukający odpowiedniego miejsca do spędzenia wolnego czasu
zwracają uwagę nie tylko na klimat, rzeźbę terenu, różnorodność roślinną i zwierzęcą, ale
również na czystość środowiska.
Wieloletnie badania, które przeprowadzane były w wielu krajach pod patronatem
WHO dostarczyły bogatych i konkretnych dowodów naukowych, świadczących o wpływie
degradacji środowiska przyrodniczego na pogarszanie się stanu zdrowia społecznego (Dobrowolski, 1989).
Jednym z podstawowych kryteriów oceny środowiska jest czystość powietrza atmosferycznego. Mikroorganizmy dostają się do powietrza z gleby, wód płynących i stojących,
wydalin ludzi i zwierząt. Na jakość mikrobiologiczną atmosfery w dużym stopniu wpływają również szczególne miejsca jak oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów komunalnych czy kompostownie (Gutarowska, 2007).
Wiele chorób u ludzi, zwierząt, czy roślin wywołanych jest przez mikroorganizmy,
które znajdują się w powietrzu atmosferycznym. Powietrze nie zapewnia warunków do
wzrostu i rozmnażania się drobnoustrojów, niemniej jednak mogą one w nim przebywać
nawet przez bardzo długi okres czasu. Znajdujące się w powietrzu mikroorganizmy mogą
być przenoszone na znaczne odległości, powodując masowe powstawanie chorób zakaźnych. Zanieczyszczenia pochodzenia biologicznego nazywa się aerozolami biologicznymi,
należą do nich m.in. wirusy, bakterie, zarodniki grzybów i pyłki roślin (Krzysztofik, 1992).
Bioaerozole saprofityczne przyczyniają się do pogorszenia stanu higienicznego powietrza,
wywołują alergie u ludzi, powodują psucie się produktów spożywczych, niszczenie materiałów budowlanych czy środków leczniczych. Zakaźne bioaerozole wywołują wiele chorób roślin, zwierząt i ludzi takich jak grzybice, płonica, grypa, różyczka, zaraza ogniowa
i wiele innych (Gutarowska, 2007).
Coraz częściej stosuje się szeroki i systematyczny monitoring czystości środowiska,
który pozwala wcześnie wykrywać czynniki potencjalnego ryzyka dla zdrowia społecznego. Obecnie powszechnie przeprowadza się badania wody przeznaczonej do celów pitnych
i gospodarczo-bytowych, coraz częściej bada się stan sanitarno-higieniczny gleb. Jednak
biologiczny monitoring czystości powietrza nadal często jest pomijany. Powietrze nad Jeziorem Solińskim również nie było badane w tym kierunku.
152
W związku z powyższym podstawowym celem niniejszej pracy było zbadanie czystości mikrobiologicznej powietrza atmosferycznego w wybranych punktach pomiarowych
zlokalizowanych w miejscowościach rekreacyjnych wokół Jeziora Solińskiego w Bieszczadach. Ponadto podjęto próbę oszacowania wpływu natężenia ruchu turystycznego, pory
roku i warunków mikroklimatycznych na skład ilościowy aeromikroflory.
2. Materiał i metody
W ramach niniejszej pracy badaniami objęto pięć miejscowości turystycznych położonych nad Jeziorem Solińskim. W każdej z nich zlokalizowano dwa punkty pomiarowe.
Badania prowadzono w cyklu rocznym – dwukrotnie w każdej porze roku.
2.1. Rozmieszczenie punktów pomiarowych
Pomiary mikrobiologiczne i mikroklimatyczne wykonywane były w stałych punktach
badawczych. Lokalizację punktów wyznaczono przy użyciu GPS Garmin 76S i przedstawiono na Rys. 1.
Rys. 1. Lokalizacja punktów badawczych
A - punkty pomiarowe w centrum miejscowości lub miejscu o dużym natężeniu ruchu turystycznego.
B - punkty pomiarowe nad wodą.
¾ Chrewt
153
1A - 022°31,897’E, 49°18,535’N; 1B - 022°31,474’E, 49°18,722’N
¾ Zawóz
2A - 022°26,575’E, 49°20,177’N; 2B - 022°26,409’E, 49°20,341’N
¾ Polańczyk
3A - 022°26,168’E, 49°22,466’N; 3B - 022°26,935’E, 49°22,910’N
¾ Solina
4A - 022°27,542’E, 49°23,576’N; 4B - 022°27,488’E, 49°23,490’N
¾ WZW Jawor
5A - 022°27,881’E, 49°22,107’N; 5B - 022°27,767’E, 49°22,136’N
2.2. Badania mikrobiologiczne i mikroklimatyczne
W wyznaczonych punktach przy użyciu aeroskopu oznaczano ogólną liczbę bakterii,
promieniowców, grzybów oraz bakterii wskaźnikowych Pseudomonas fluorescens i gronkowców zgodnie z zaleceniami norm PN-89/Z-04111/02 i PN-89/Z-04111/03.
Poboru próbek powietrza do badań mikrobiologicznych dokonywano próbnikiem
MAS (Microbiological Air Sampler) 100 firmy Merck, przy szybkości przepływu 100
l/min. Do głowicy aparatu zasysana jest określona objętość powietrza, a znajdujące się
w nim drobnoustroje osadzają się na pożywce agarowej. Próbki pobierano na wysokości
około 1,5 m nad powierzchnią gruntu (Grzyb et al., 2004).
W zależności od badanej grupy drobnoustrojów stosowano różne podłoża mikrobiologiczne i parametry hodowli zgodnie z PN-89/Z-04111/02 i PN-89/Z-04111/03. Po odpowiednim czasie inkubacji zliczano wyrosłe kolonie (L). Wynik przeliczano na liczbę j.t.k.
(jednostek tworzących kolonie) drobnoustrojów w 1 m³.
L=
Pr ∗ 1000
V
L – liczba j.t.k. drobnoustrojów w 1 m³
Pr – ilość kolonii z uwzględnieniem błędu statystycznego
V – objętość pobranego powietrza w litrach
1000 – przelicznik na 1 m³
Otrzymane wyniki porównano z zaleceniami Polskiej Normy.
Łącznie z badaniami mikrobiologicznymi prowadzono obserwacje meteorologiczne:
wykonywano pomiary temperatury i wilgotności termohigrometrem elektronicznym firmy
Oregon Scientific. Równocześnie dokonywano dodatkowych obserwacji dotyczących warunków pogodowych jak: nasłonecznienie, opady atmosferyczne, siła i kierunek wiatru.
3. Wyniki i dyskusja
Powietrze nie jest środowiskiem odpowiednim do wzrostu i rozmnażania się drobnoustrojów, ponieważ nie zawiera w swoim składzie żadnych przyswajalnych składników
pokarmowych. Mimo tego występują w nim liczne i różnorodne mikroorganizmy, które są
154
unoszone prądami powietrza wraz z pyłem. Liczba drobnoustrojów zależy głównie od ilości i jakości cząsteczek unoszącego się pyłu (Nowak, 2000).
Jak wskazują wyniki uzyskane w trakcie prowadzenia niniejszych badań liczebność
drobnoustrojów badanych grup była zróżnicowana we wszystkich punktach pomiarowych
oraz terminach, w których wykonywane były analizy. Wśród badanych grup drobnoustrojów
- bez względu na porę roku czy lokalizację punktu pomiarowego - najliczniej reprezentowane były grzyby i bakterie, promieniowce stanowiły jedynie niewielki odsetek hodowanych
mikroorganizmów. W żadnej z wykonanych analiz nie stwierdzono obecności bakterii
wskaźnikowych z gatunku Pseudomonas fluorescens. Najwyższe stężenie zarodników grzybów i jednostek propagacyjnych bakterii zaobserwowano w okresie letnim (Rys. 2 i 3).
Rys. 2. Średnia liczebność poszczególnych grup drobnoustrojów w zależności od pory roku;
jtk - jednostki tworzące kolonie
Dostępne dane literaturowe potwierdzają minimalną liczebność drobnoustrojów w zimie, a przy temperaturach bliskich zeru lub ujemnych ich całkowity brak. W okresie, kiedy
prowadzono niniejsze badania, temperatury były znacznie wyższe, ze średnią około 6,5°C
w sezonie zimowym. W związku z występowaniem tak nietypowych warunków atmosferycznych w zimie, liczebność mikroorganizmów w tym okresie była wyższa niż wykazują
inne badania. Regiony, które charakteryzują się długimi, śnieżnymi zimami wykazują
znacznie niższe sezonowe stężenia zarodników grzybów niż tereny, w których zimy były
łagodne i stosunkowo ciepłe (Kasprzyk, 2007). W zimnych miesiącach mikroflora jest
uwięziona w lodzie, zamarzniętej glebie oraz przykryta śniegiem, więc mniej przedostaje
się jej do atmosfery (Zmysłowska, 2003).
155
Rys. 3. Procentowy udział poszczególnych grup drobnoustrojów w mikroflorze powietrza w poszczególnych punktach pomiarowych; A - pomiary wykonane w miejscu o dużym nasileniu ruchu
turystycznego, B - pomiary wykonane nad wodą, 1 - Chrewt, 2 - Zawóz, 3 - Polańczyk, 4 - Solina,
5 - WZW Jawor
Jak wynika z analizy statystycznej - przedstawionej w Tab. 1 - zarówno termin wykonywania pomiarów - mimo nietypowej zimy - jak i lokalizacja punktów badawczych są
czynnikami istotnie różnicującymi skład mikroflory powietrza.
Tabela 1
Istotność czynników wpływających na liczebność drobnoustrojów w powietrzu
Czynnik
Ilość stopni
swobody
Suma kwadratów
Średnia suma
kwadratów
Test F
Istotność
czynnika
Liczebność bakterii
1
7
2162590,6
308941,5
7,40
*
2
9
934287,1
103809,8
2,49
*
1x2
63
2631779,8
41774,3
Liczebność grzybów
1
7
4315643,4
616520,5
5,49
*
2
9
4468437,3
496493,0
4,42
*
1x2
63
7069962,1
112221,6
Liczebność gronkowców
1
7
7735,6
1105,1
5,99
*
2
9
6189,4
687,7
3,73
*
1x2
63
11619,5
184,4
Liczebność promieniowców
1
7
15,1
2,2
1,00
–
2
9
125,4
13,9
6,39
*
1x2
63
137,5
2,2
Czynniki: 1 – termin pomiaru, 2 – miejsce pomiaru
– = działanie czynnika nieistotne, * = działanie czynnika istotne
156
Solina, Polańczyk i WZW Jawor są miejscowościami obleganymi przez turystów,
głównie ze względu na rozbudowaną bazę turystyczną, zapewniającą przyjezdnym możliwość skorzystania ze wszelkich form wypoczynku. Ponadto w Polańczyku znajduje się
oczyszczalnia ścieków, która dodatkowo wpływa na zwiększoną w tych miejscach liczebność mikroorganizmów w powietrzu. Chrewt i Zawóz są miejscami znacznie oddalonymi
w głąb Bieszczadów, znane są jedynie nielicznym turystom, a na stałe zamieszkuje w nich
niewielka ilość osób, nie ma w nich również żadnych zakładów przemysłowych, co niewątpliwie ma wpływ na czystość mikrobiologiczną powietrza. (Rys. 4).
Rys. 4. Średnioroczne liczebności drobnoustrojów w każdym z punktów pomiarowych.
1 – Chrewt, 2 – Zawóz, 3 – Polańczyk, 4 – Solina, 5 – WZW Jawor, jtk – jednostki tworzące kolonie
Rys. 5. Średnia liczebność poszczególnych grup drobnoustrojów występujących w centrum miejscowości i nad wodą; jtk – jednostki tworzące kolonie
157
Jak podają Nowak et al. (1997) oraz Mędrela-Kuder (1999) największe zakażenie powietrza występuje w punktach pomiarowych zlokalizowanych w strefach wielkomiejskich
charakteryzujących się dużym natężeniem ruchu ulicznego. Podobną zależność zaobserwowano w trakcie prowadzenia niniejszych badań i przedstawiono ją graficznie na Rys. 5.
W pomiarach wykonanych w miejscach o dużym nasileniu ruchu turystycznego stwierdzano znacznie liczniejszą mikroflorę.
Na Rys. 6 i 7 przedstawiono wpływ temperatury i wilgotności na liczebność podstawowych grup aeromikroflory.
Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że wraz ze wzrostem temperatury liczba mikroorganizmów wzrasta (Rys. 6).
Rys. 6. Średnia liczebność grzybów i bakterii w zależności od temperatury (trend); jtk - jednostki
tworzące kolonie
Rys. 7. Średnia liczebność grzybów i bakterii w zależności od wilgotności (trend); jtk - jednostki
tworzące kolonie
158
Założenie to potwierdzają m.in. badania Michałowskiej i Russela (2006), w których
wykazano istotność oddziaływania temperatury na liczebność drobnoustrojów. W miarę
obniżania temperatury zawartość mikroorganizmów w powietrzu ulega zmniejszeniu. Minimalne ilości aeromikroflory osiągane są przy temperaturze poniżej 0°C. W swojej pracy
Nowak et al. (1997) wykazują, że liczebność prawie wszystkich grup mikroorganizmów
jest skorelowana w sposób istotny temperaturą powietrza.
Wilgotność jest najbardziej zmiennym parametrem powietrza, podlega szybkim zmianom w czasie i przestrzeni. Wyrażana jako wilgotność względna, wynosi od kilku do
100%. Podobnie jak temperatura odgrywa ona znaczną rolę w życiu wszelkich form organizmów. Rozwój drobnoustrojów odbywa się intensywniej przy zwiększonej wilgotności,
natomiast jej zmniejszenie powoduje zahamowanie czynności życiowych, a w pewnych
przypadkach śmierć. Niektóre gatunki mikroorganizmów (przetrwalniki bakterii, czy zarodniki grzybów) mogą przetrwać w stanie wysuszenia nawet kilka lat, nie tracąc zdolności do późniejszego rozwoju (Krzysztofik, 1992).
Analizując Rys. 7 można stwierdzić, że wraz ze zwiększaniem wilgotności liczba mikroorganizmów zmienia się. Na wykresie są jednak widoczne odstępstwa od tej reguły,
które sugerują, iż wilgotność nie jest głównym czynnikiem decydującym o liczebności
aeromikroflory. Na zmiany liczebności drobnoustrojów przy wysokiej wilgotności wpływały także temperatura, silny wiatr i opady atmosferyczne poprzedzające pomiar.
Tabela 2
Liczba badań określająca stopień zakwalifikowania czystości powietrza według Polskiej Normy
(PN, 1989a, b) dla każdego punktu pomiarowego
Terminy
pomiarów
Grupa mikroorganizmów
bakterie
gronkowce
grzyby
promieniowce
I
II
III
I
II
III
I
II
III
I
II
III
1A
8
-
-
1
7
-
8
-
-
8
-
-
1B
8
-
-
-
7
1
8
-
-
8
-
-
2A
8
-
-
-
8
-
8
-
-
8
-
-
2B
7
1
-
3
5
-
8
-
-
8
-
-
3A
7
1
-
2
5
1
8
-
-
8
-
-
3B
8
-
-
4
4
-
8
-
-
8
-
-
4A
8
-
-
-
5
3
8
-
-
8
-
-
4B
8
-
-
1
7
-
8
-
-
8
-
-
5A
8
-
-
1
7
-
7
1
-
8
-
-
5B
8
-
-
3
5
-
8
-
-
8
-
-
I – powietrze czyste, II – średnio zanieczyszczone, III – silnie zanieczyszczone
Poziom zanieczyszczenia powietrza można oszacować na podstawie ilości przekroczeń dopuszczalnych dla każdej grupy norm. Na tej podstawie można stwierdzić, że punktem o największym skażeniu jest centrum Soliny, gdzie na 8 pomiarów 3-krotnie powietrze
zostało zakwalifikowane jako silnie zanieczyszczone i 5-krotnie jako średnio zanieczysz-
159
czone – głównie z powodu nadmiernej liczby występujących w nim gronkowców (Tab. 2).
Miejscami o najmniejszym zanieczyszczeniu są punkty zlokalizowane nad wodą oraz na
terenie miejscowości Chrewt i Zawóz.
Największe zanieczyszczenie mikrobiologiczne powietrza obserwowano od maja do
lipca – głównie ze względu na nadmierną liczebność gronkowców (Tab. 3). W okresie
zimowym obniżająca się temperatura wyraźnie hamująco wpływała na rozprzestrzenianie
się drobnoustrojów w powietrzu.
Tabela 3
Liczba badań określająca stopień zakwalifikowania czystości powietrza według Polskiej Normy
(PN, 1989a, b) dla każdego terminu badań
Terminy
pomiarów
Grupa mikroorganizmów
bakterie
gronkowce
grzyby
promieniowce
I
II
III
I
II
III
I
II
III
I
II
III
10.04.07
10
-
-
2
8
-
10
-
-
10
-
-
23.05.07
10
-
-
-
9
1
9
1
-
10
-
-
24.06.07
10
-
-
1
8
1
10
-
-
10
-
-
25.07.07
8
2
-
-
7
3
10
-
-
10
-
-
30.10.07
10
-
-
-
10
-
10
-
-
10
-
-
25.11.07
10
-
-
2
8
-
10
-
-
10
-
-
18.01.08
10
-
-
6
4
-
10
-
-
10
-
-
24.02.08
10
-
-
4
6
-
10
-
-
10
-
-
4. Wnioski
1. Powietrze atmosferyczne wokół Jeziora Solińskiego można określić jako czyste. Jedynie 20% prób powietrza (zgodnie z PN-89/Z-04111/02) należy uznać za średnio zanieczyszczone, a 2% za silnie zanieczyszczone - głównie z powodu obecności w atmosferze gronkowców.
2. Najliczniejszą grupę wśród wszystkich badanych mikroorganizmów stanowiły grzyby
(około 67% całej mikroflory), następnie bakterie (około 30%), gronkowce (około 2%),
najmniej licznie reprezentowane były promieniowce (niespełna 1%).
3. W żadnej z badanych próbek nie stwierdzono obecności bakterii wskaźnikowej Pseudomonas fluorescens.
4. Skażenie mikrobiologiczne powietrza miało charakter sezonowy.
5. W punktach pomiarowych zlokalizowanych w miejscach o dużym natężeniu ruchu
turystycznego oznaczano znacznie liczniejszą mikroflorę niż nad wodą.
6. Poziom zanieczyszczenia powietrza jest związany z warunkami meteorologicznymi
panującymi w dniu pomiaru i w dniach poprzedzających badanie.
7. Chrewt i Zawóz to najczyściejsze pod względem aerosanitarnym miejscowości okolic
Jeziora Solińskiego.
160
Literatura
DOBROWOLSKI J., 1989 – Przesłanki naukowe dla przewidywania zagrożeń zdrowia społecznego związanych z anomaliami środowiskowymi. Ekologizm w ochronie zdrowia. Wydawnictwo PAN, Wrocław.
GRZYB J., BIS H., FRĄCZEK K., BARABASZ W., 2004 – Występowanie bakterii wskaźnikowych w powietrzu komór sanatoryjnych w Kopalniach Soli w Bochni i Wieliczce. Zeszyty
Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 501: 141-149.
KASPRZYK I., 2007 – Sezonowe zmiany koncentracji zarodników grzybów w powietrzu. [W:]
Weryszko-Chmielewska E. (red.) - Aerobiologia. Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Lublin, 75-80.
KRZYSZTOFIK B., 1992 – Mikrobiologia powietrza. Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej,
Warszawa.
GUTAROWSKA B., 2007 – Mikroorganizmy w powietrzu. [W:] Libudzisz Z., Kowal K., Żakowski Z. (red.) - Mikrobiologia techniczna. Wydawnictwo PWN, Warszawa, 224-240.
MĘDRELA-KUDER E., 1999 – Występowanie zarodników grzybów w powietrzu atmosferycznym na terenie Krakowa z uwzględnieniem zanieczyszczenia pyłowego. Archiwum Ochrony
Środowiska, 1: 63-70.
MICHAŁOWSKA M., RUSSEL S., 2006 – Wpływ czynników zewnętrznych na stopień koncentracji i skład populacji grzybów pleśniowych w powietrzu pomieszczeń edukacyjnych oraz
powietrzu atmosferycznym. Acta Agraria et Silvestria series Agraria, 49: 353-359.
NOWAK A., 2000 – Mikrobiologia dla kierunków: rolnictwo, ogrodnictwo i ochrona środowiska.
Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Szczecin.
NOWAK A., PRZYBULEWSKA K., TARNOWSKA A., 1997 – Zanieczyszczenie mikrobiologiczne powietrza na terenie Szczecina w różnych porach roku. [W:] Barabasz W. (red.) Drobnoustroje w środowisku: występowanie, aktywność i znaczenie. Akademia Rolnicza,
Kraków, 527-549.
ZMYSŁOWSKA I., 2003 – Mikrobiologia ogólna i środowiskowa. Wydawnictwo Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn.
PN, 1989a – Polska Norma. PN-89/Z-04111/02. Ochrona czystości powietrza. Badania mikrobiologiczne. Oznaczanie liczby bakterii w powietrzu atmosferycznym (imisja) przy pobieraniu
próbek metodą aspiracyjną i sedymentacyjną.
PN, 1989b – Polska Norma. PN-89/Z-04111/03. Ochrona czystości powietrza. Badania mikrobiologiczne. Oznaczanie liczby grzybów mikroskopowych w powietrzu atmosferycznym (imisja) przy pobieraniu próbek metodą aspiracyjną i sedymentacyjną.
161
162