FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Tadeusz

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), 351–360
Tadeusz ZIEJEWSKI
DYNAMIKA ASPIRACJI EDUKACYJNYCH I ZAWODOWYCH
MŁODZIEŻY (DYSKURS KONCEPTUALNY)
CHANGES IN EDUCATIONAL AND PROFESSIONAL ASPIRATION
AMONG YOUNG PEOPLE (CONCEPTUAL DISCOURSE)
Zakład Pedagogiki, Akademia Rolnicza
ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin
Abstract. Rapid changes in the social environment influence aspirations and attitudes of young people.
The phenomena require continuous knowledge seeking, educational and economic studies. The development of educational and professional aspirations among young people need to be examined together
with their determining factors.
Słowa kluczowe: aspiracje edukacyjne, aspiracje zawodowe, czynniki determinujące, nowoczesna ekonomia, rozwój społeczno-gospodarczy, rynek pracy.
Key words: determining factors, educational aspirations, labour market, modern economy professional
aspirations, socio-economic development.
WSTĘP
W sytuacji nierównowagi i trudności na rynku pracy ważnym problemem jest poziom
aspiracji edukacyjnych i zawodowych młodzieży. Badania aspiracji młodzieży na różnych
szczeblach jej edukacji i profesjonalizacji zawodowej mogą pomóc w prognozowaniu
nie tylko zadań edukacyjnych, ale także strategii zarządzania potencjałem (kapitałem)
ludzkim. Każdy człowiek, a szczególnie człowiek młody ma jakieś dążenia, plany, cele,
a nawet marzenia. Owe pragnienia czy aspiracje mogą być zaniżone, właściwe lub zawyżone w stosunku do możliwości. Rzecz jasna, że zarówno aspiracje, jak i ich realizacja
(dokonania) powinny być dostosowane do wieku i możliwości młodego człowieka. Wszystkie osiągnięcia w zakresie edukacji (profesjonalizacji) wymagają dużego wysiłku intelektualnego, nakładu pracy, a czasem także przysłowiowego szczęścia. Dobrze, gdy młody
człowiek zna hierarchię potrzeb, gdy ją akceptuje i stara się realizować. Badania socjologiczne od kilkunastu lat wskazują na system wartości, w którym niezmiennie występują:
udane szczęśliwe życie rodzinne, ciekawa i dobrze płatna praca, wykształcenie, miłość,
przyjaźń. Ów familijno-hedonistyczno-egzystencjonalny model systemu wartości wśród
młodzieży dominuje od kilkunastu lat (Ziejewski 1990).
Tezą, jaką można postawić na wstępie tych rozważań, jest twierdzenie, że:
– młodzi ludzie stawiają sobie coraz wyższe wymagania edukacyjne z ukończeniem wyższych studiów włącznie,
– rośnie świadomość wśród młodzieży, że bez wykształcenia trudno znaleźć miejsce na współczesnym rynku pracy.
Zjawisko aspiracji można badać w kontekście jakościowym, ilościowym, przyczynowoskutkowym i korelacyjnym.
352
T. Ziejewski
W aspekcie jakościowym poszukiwać będziemy rzeczywistych cech i atrybutów badanego zjawiska psychologicznego.
W aspekcie ilościowym, wykorzystując charakterystyczne miary, badamy intensywność
i zmienność badanej cechy czy, szerzej, zjawiska społecznego.
W aspekcie przyczynowo-skutkowym poszukiwać będziemy przyczyn (determinant)
i ich skutków.
W aspekcie korelacyjnym określamy wzajemne uwarunkowania (zależności) zmiennych,
często z wykorzystaniem metod statystycznych.
Problem aspiracji można analizować także na różnych poziomach rozwoju człowieka, począwszy od marzeń i pragnień dziecięcych poprzez aspiracje szkolne (edukacyjne) a na aspiracjach zawodowych i politycznych kończąc. Ważność problemu oraz jego dynamika wciąż
inspiruje badaczy do dyskusji naukowej, eksploracji oraz poszukiwania mierników i wskaźników poziomu aspiracji.
POJĘCIE ASPIRACJI
Aspiracje to cechy osobowości decydujące o aktywności człowieka; wyznaczają one kierunek i determinują siłę działań. W literaturze problemu aspiracje rozumiane są jako pragnienia, życzenia, zamierzenia i dążenia człowieka. Można także powiedzieć, że jest
to dążenie jednostki do osiągnięcia planowanej pozycji społecznej.
W języku polskim pojęcie „aspiracje” to pragnienie osiągnięcia czegoś znaczącego, dążenie do jakiegoś znaczącego celu, ambicja – przekonanie o własnych możliwościach
w danym szerszym bądź węższym zakresie aktywności, będące dla człowieka podstawą
oceny osiągniętych efektów działania (Ekiel i in. 1965).
Aspiracje edukacyjne definiowane są zwykle jako dążenie jednostki do osiągnięcia
określonego poziomu wykształcenia. Aspiracje szkolne są źródłem współzawodnictwa
w wyścigu do zdobywania jak najwyższych kwalifikacji i kompetencji. Aspiracje edukacyjne
są jednym z najistotniejszych komponentów osobowości współczesnej młodzieży (Jundził
1974). Są czynnikiem silnie determinującym zachowania młodego człowieka, decydują bowiem o jego planach życiowych, bliższych i dalszych.
Aspiracje jednostkowe przekładają się na rozwój całych grup (klas) społecznych,
a w sensie globalnym wyznaczają rozwój całych społeczeństw oraz determinują rozwój
społeczno-gospodarczy kraju. W tym kontekście ogromną rolę odgrywa poziom aspiracji
edukacyjnych i zawodowych ludzi młodych, są one bowiem wyznacznikiem przyszłości
każdego społeczeństwa. Nic dziwnego, że zjawisko aspiracji jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych: psychologii, pedagogiki, socjologii, a nawet ekonomiki
kształcenia, organizacji i zarządzania. W znaczeniu ekonomicznym poprzez aspiracje ludzi,
ich treści i poziom tworzą się drogi życia społecznego i rozwoju gospodarczego każdego
kraju. Tu jawi się rola szkoły w przygotowaniu młodych ludzi do pełnienia ról w życiu społecznym i gospodarczym czy szerzej w rozbudzaniu aspiracji i profesjonalizacji młodzieży.
W początkowym okresie kształtowania się aspiracji młodych ludzi występują one w formie często jeszcze mało sprecyzowanych marzeń (pragnień), dotyczących przyszłego życia, wyboru zawodu, sposobów spędzania wolnego czasu. W późniejszym okresie czasu
Dynamika aspiracji edukacyjnych i zawodowych młodzieży...
353
konkretyzują się one pod wpływem szkoły, rodziny, osób znaczących z otoczenia, grup rówieśniczych, a także środków masowego przekazu i sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. Rzec można, że mechanizm kształtowania się aspiracji i dążeń życiowych młodzieży
determinowany jest wieloma czynnikami natury osobistej i społecznej. Na przykład w obecnych warunkach trudnego rynku pracy (dużego bezrobocia) w naszym kraju aspiracje edukacyjne i zawodowe wielu młodych ludzi to zdobycie dobrego wykształcenia i wyjazd
za granicę do pracy. Jest to bardzo groźne zjawisko dla rozwoju naszego kraju.
Istnieje wiele klasyfikacji aspiracji, kryterium podziału może stanowić perspektywa czasowa,
cele, przedmiot etc. Ciekawą typologię zaproponował Gołębiowski (1977) w zakresie aspiracji
społeczno-kulturalnych. Autor ten wyróżnił kategorie i podkategorie aspiracji:
Kategoria I. Aspiracje do wartości kultury:
– materialno-zawodowych,
– uczestnictwo w kulturze i rekreacji,
– wiedzy i umiejętności,
– własnego rozwoju osobistego,
– posiadania autorytetu i prestiżu społecznego.
Kategoria II. Aspiracje do ról społecznych:
– reformatora społecznego,
– działacza przywódcy,
– pracownika-obywatela,
– wychowawcy i moralizatora,
– współtwórcy kultury.
Kategoria III. Aspiracje do więzi i stosunków społecznych:
– więzi osobistych w małych grupach,
– pozycji w stosunkach społecznych,
– więzi w grupach formalnych,
– więzi narodowo-państwowych,
– więzi i stosunków międzypokoleniowych.
Kategoria IV. Inne (pseudoaspiracje):
– pseudoaspiracje,
– brak aspiracji.
Inaczej egzemplifikuje aspiracje Skorny (1980). Wymienię tylko: ludyczne, szkolne, edukacyjne, zawodowe, społeczno-polityczne, osobiste, rekreacyjne, ekonomiczne.
Rzecz jasna, że podstawowy podział to podział na aspiracje życzeniowe, ukryte (latentne) i działaniowe.
Aspiracje życzeniowe wyrażają się w formie marzeń, pragnień, życzeń, czyli upragnionego stanu lub wyniku przyszłych działań.
Aspiracje latentne (łac. latens od latere – kryć się) to aspiracje ukryte, często nie uświadamiane sobie przez jednostkę.
Aspiracje działaniowe stanowią postawę, nastawienie wobec zdarzeń zachodzących
w otoczeniu oraz uczestnictwo w określonych formach działania. W tym przypadku jednostka
czynnie oddziałuje na swe środowisko oraz stara się w zamierzony sposób je kształtować
(zmieniać).
354
T. Ziejewski
Janowski (1977) określa aspiracje jako „[…] w miarę trwałe i względnie silne życzenia
jednostki dotyczące właściwości lub stanów, jakimi ma się charakteryzować jej życie
w przyszłości, oraz obiektów, jakie w tym życiu będzie chciała uzyskać” (s. 32). Autor ten
dzieli aspiracje wg dziedzin życia człowieka na dotyczące:
– przyszłej nauki,
– zawodu, funkcji miejsca pracy i jej właściwości,
– sposobu ułożenia sobie życia osobistego i rodzinnego,
– wartości, według jakich człowiek zamierza postępować,
– prywatnych zainteresowań i zamiłowań (Janowski 1971).
Według Sokołowskiej (1967) „[…] aspiracje to ogół promocji i dążeń dotyczących osobistej przyszłości jednostki” (s. 14). Również wiek dziecka, w którym jawią się świadome
i znaczące plany i aspiracje życiowe jest różnie określany. Większość autorów skłania się do
stwierdzenia, że jest to mniej więcej wiek powyżej 14 lat, np. Tyszkowa (1999) czy Sokołowska
(1967). Wiele uwagi aspiracjom szkolnym poświęcił Lewowicki (1987).
Rzecz jasna, że najbardziej świadomych aspiracji edukacyjnych i zawodowych można
oczekiwać od młodzieży akademickiej, która także podlega badaniom. Szeroko zakrojone
badania na ten temat, w ujęciu dynamicznym, przeprowadziła Wróblewska (2001, 2004).
Także autor niniejszej publikacji wielokrotnie prowadził badania wśród młodzieży szkolnej
i studentów na temat aspiracji edukacyjnych i zawodowych. Autor różnicuje pojęcia aspiracji w zależności od ujęcia dyscyplinarnego np. psychologicznego i socjologicznego. Poziom
aspiracji jest „[…] wyróżnioną wartością na skali osiągnięć – wartością, która daje człowiekowi satysfakcję” (Ziejewski 2005, s. 11). Pod kierunkiem autora powstało także wiele prac
magisterskich i licencjackich poświęconych omawianemu problemowi.
ASPIRACJE EDUKACYJNE MŁODZIEŻY
W wychowaniu początkowo rodzice przekazują dziecku swoje doświadczenia, poglądy,
opinie, wzorce postępowania w określonych sytuacjach. Rodzina tworzy własną tradycję
i system wartości, które przekazuje swoim dzieciom. Na losy edukacyjne, a później start
zawodowy i życiowy dzieci duży wpływ mają pozycja społeczno-zawodowa i wykształcenie
rodziców. W rodzinach, gdzie rodzice mają wyższe wykształcenie, także aspiracje edukacyjne dzieci są wyższe. Dlatego mówi się, że aspiracje edukacyjne lub ich brak „się dziedziczy”. Z pewnością dzieci w rodzinach wykształconych rozwijają się szybciej i lepiej. Badania wielokrotnie wykazały, że między wykształceniem rodziców a rozwojem intelektualnym i aspiracjami edukacyjnymi dzieci zachodzi istotna statystycznie zależność dodatnia.
W literaturze przedmiotu wskazuje się zwykle na trzy grupy czynników determinowanych
przez rodzinę:
1) społeczno-statusowe (miejsce zamieszkania, wielkość mieszkania, wykształcenie, pozycja społeczna);
2) rzeczowe (wyposażenie domu, książki, komputer itp.);
3) intencjonalne (poglądy, opinie, wzory) Wołk (2006).
Jak już wspomniano „[…] aspiracje edukacyjne młodzieży odnoszą się zwykle do poziomu
wykształcenia, jaki dana jednostka zamierza w przyszłości osiągnąć” (Skorny 1980, s. 35). Aspi-
Dynamika aspiracji edukacyjnych i zawodowych młodzieży...
355
racje te kształtowane są pod wpływem rodziny, ale także w bardzo dużym stopniu pod
wpływem szkoły. W świetle wyników badań wpływają na nie powodzenia lub niepowodzenia w nauce, wyrażane oceną szkolną. Nie bez znaczenia są cechy osobowości, które
kształtuje całokształt czynników rodzinnych, środowiskowych i oświatowych (szkolnych).
Aspiracje edukacyjne ucznia zależą bowiem także od jego samooceny, samoakceptacji,
procesów motywacyjnych, struktury osobowości oraz środowiska społecznego. Owe zależności przenoszą się także na wybór zawodu i drogi życiowej. Psychologia dowodzi, że pozytywny wynik działania (powodzenie) podwyższa poziom aspiracji, a negatywny wynik
(porażka) obniża aspiracje człowieka. Uczniowie dobrzy aspirują głównie do podjęcia pracy
zgodnie z zainteresowaniami, chcą mieć pracę ciekawą i urozmaiconą. Uczniowie słabi
przy wyborze zawodu kierują się głównie zarobkami, chcą mieć lekką, przyjemną bez dużego wysiłku pracę fizyczną. Złożoność problemu czynników, determinujących aspiracje
edukacyjne i zawodowe młodzieży, można obrazowo wyrazić w postaci modelu „kwiatostanu słonecznika” (rys. 1).
Rys.1. Główne czynniki determinujące poziom aspiracji edukacyjnych i życiowych młodzieży (model
kwiatostanu słonecznika)
W literaturze przedmiotu (Sikorski 1977) wyróżnia się także wiele postaw wobec aspiracji. Można tu wyróżnić:
– aspiracje zaniżone (gdy jednostka jest w stanie realizować zadania trudniejsze od podjętych);
– aspiracje realistyczne (zgodne z osobistymi możliwościami ich realizacji);
– aspiracje zawyżone (gdy jednostka podejmuje zadania przekraczające jej realne możliwości).
356
T. Ziejewski
Jednostka może zatem lokować swoje aspiracje na jednym z trzech poziomów: niskim,
wyrównawczym i wysokim. Przy poziomie niskim wyznaczane cele (zadania) są niższe
od dotychczas osiąganych, przy wyrównawczym – równe, a przy wysokim – wyższe.
Wielość czynników determinujących aspiracje komplikuje ich podział i utrudnia systematyzację.
W literaturze przedmiotu spotykamy zatem różne podziały aspiracji. Jako kryterium podziału można uwzględnić: obiekt aspiracji, siłę i natężenie, cechę, zasięg czasowy, stopień
uświadomienia, dziedzinę, której dotyczą, przydatność społeczna etc. Typowa klasyfikacja
aspiracji ludzkich obejmuje następujące grupy, dotyczące (Wołk 2006):
– przyszłej nauki,
– zawodu,
– sposobu ułożenia sobie życia osobistego, rodzinnego,
– sfery moralno-społeczno-ideowej,
– aspiracji jednostkowych związanych z zainteresowaniami.
Kolejnym istotnym czynnikiem, wpływającym na aspiracje edukacyjne i zawodowe, jest
miejsce zamieszkania. Okazuje się, że to, czy dziecko pochodzi ze środowiska miejskiego czy
wiejskiego, w stopniu istotnym wpływa nie tylko na korzystanie z dóbr kulturalnych, ale także
determinuje jego losy życiowe (Ziejewski 2006).
Ze środowiskiem wiążą się standardy materialne rodzin. Badania wykazują, że wyposażenie gospodarstw domowych, warunki mieszkaniowe, określone wspólnym wskaźnikiem
standardu, są różne. Wskaźnik ten maleje wraz z oddalaniem się od miasta. Zatem miasto,
miejscowości podmiejskie, pośrednie i oddalone to coraz trudniejsze warunki życia i nauki.
Trzeba o tym pamiętać, analizując aspiracje młodych ludzi reprezentujących różne środowiska. Owe warunki ciążą na aspiracjach życiowych młodych ludzi ze wsi. Jednostki ambitne, zdolne zwykle swoje plany życiowe wiążą z miastem, najczęściej z zawodami pozarolniczymi. Wieś jako środowisko życia i pracy jest oceniana nisko, bez względu na wielkość i wyposażenie gospodarstwa domowego czy rolnego. Mimo to możliwości realizacji
tych aspiracji (czy raczej marzeń) są bardzo ograniczone, czego młodzież jest świadoma.
Czynnikiem ograniczającym (barierą) staje się utrudniony dostęp do wykształcenia, brak
mieszkań i pracy w mieście. Ożywienie gospodarcze, wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą w mieście mogłyby uruchomić migrację do miast, przyspieszyć dywersyfikację rolnictwa, wielofunkcyjność wsi i rozwój infrastruktury wiejskiej.
ASPIRACJE MŁODZIEŻY WIEJSKIEJ
Współczesne badania wykazują wysokie aspiracje edukacyjne młodzieży. Przykładowo:
wśród maturzystów 90% badanych planuje studia wyższe magisterskie, tylko 4,8% planuje naukę w szkołach pomaturalnych. Presja na uzyskanie wyższego wykształcenia wynika także
w dużym stopniu z sytuacji gospodarczej kraju, braku inwestycji i dużego bezrobocia.
Chęć podjęcia studiów wyższych respondenci motywują bardzo różnie – chęcią:
– poszerzenia wiedzy (rozwój intelektualny),
– awansu społecznego (status społeczny),
– uzyskania dobrej pracy,
– awansu materialnego,
Dynamika aspiracji edukacyjnych i zawodowych młodzieży...
357
– uniknięcia służby wojskowej,
– wiele innych.
Jeżeli chodzi o zawody, badani dostrzegają wysoki prestiż lekarza, naukowca, prawnika,
na dalszych miejscach wymieniają zawód nauczyciela. Choć badani znają funkcjonującą
w społeczeństwie hierarchię zawodów, przy ich wyborze kierują się przede wszystkim swoimi możliwościami i osiągnięciami szkolnymi. W tej sferze, tj. w zawodach prawników, lekarzy, architektów i ekonomistów, zamierza pracować ok. 30% badanych. Nieco mniejsze
aspiracje, tj. związane z zawodem informatyka, celnika, ochroniarza, wykazuje 13% badanych. Znikomy odsetek badanych, bo tylko 6%, widzi się w zawodach twórczych takich jak:
aktor, pisarz czy muzyk. Większy odsetek badanych, bo 25% wskazuje zawód pracownika
bankowego, tłumacza, psychologa, nauczyciela. Dziewczęta dominują wśród kandydatów
do zawodu nauczycielskiego, ale także coraz liczniej pretendują do zawodów męskich, takich jak: policjant, informatyk, ekonomista czy bankowiec (Porożyński 2001).
Jak wielu uczniów chce w przyszłości studiować, wykazują inne szeroko zakrojone badania OBOP-u, przeprowadzone wśród mieszkańców wsi. Badaniami objęto 1500 uczniów
z rocznika 1987, czyli 16-latków, oraz 1035 ich rodziców (na zlecenie MENiS). Badani, podobnie jak inni, w systemie wartości wskazują na: udane życie rodzinne (52%), ciekawą
pracę (41%) oraz wykształcenie i wiedzę (38%).
Także aspiracje edukacyjne młodzieży wiejskiej zbliżone są do aspiracji młodzieży miejskiej. Otóż 80% absolwentów gimnazjum podjęło naukę w szkołach średnich maturalnych.
Dominują uczniowie liceów ogólnokształcących (37%), uczniowie techników (28%), liceów
profilowanych (15%), zaś w szkołach zawodowych kontynuuje naukę zaledwie 14% badanej młodzieży. Dużo, bo 74% badanej młodzieży planuje po maturze podjąć studia wyższe.
Tylko 5% badanych w czasie badań było zdecydowanych zakończyć naukę na szkole ponadgimnazjalnej. Także uczniowie szkół zawodowych w większości zamierzają ukończyć
technikum lub liceum uzupełniające. Na plany edukacyjne młodzieży pochodzenia wiejskiego największy wpływ ma opinia rodziców – liczy się ona z tą opinią bardziej niż ze zdaniem nauczycieli czy kolegów rówieśników.
Niestety, przedstawionych wyżej aspiracji nie można przełożyć na ich realizację. Praktyka dowodzi bowiem, że między planami a stanem rzeczywistym, czyli realiami, występuje
duża różnica. Także plany życiowe badanych nie wróżą dobrze dla środowiska wiejskiego.
Aż 44% uczących się w szkołach średnich nie chce wracać po ukończeniu edukacji
do swego środowiska – „chce wyrwać się ze wsi”, 6% zamierza przenieść się do najbliższego miasta, 25% gdzieś dalej, a 12% deklaruje wyjazd za granicę. Głównym czynnikiem,
decydującym o wyjeździe, jest brak pracy. Z powyższego wynika, że pęd do edukacji jest
zjawiskiem powszechnym także na wsi. Popularne jest przekonanie, że bez wykształcenia
dziś „daleko się nie zajedzie”. Rodzice na kształcenie dzieci gotowi są ponosić duże koszty, wydać ostatni grosz, „wyprowadzić ostatnią krowę z obory”. Niestety, trzeba powiedzieć
wprost, że uzyskanie dobrego wykształcenia na poszukiwanych kierunkach jest trudne,
a nawet niedostępne dla młodzieży wiejskiej. Przyczyną tego stanu rzeczy jest wiele barier,
począwszy od bariery intelektualnej, poziomu nauczania w szkołach wiejskich, poprzez
trudne warunki materialne, a na niskiej samoocenie uczniów kończąc. Ze wsi „wyrywają
się” dzięki wykształceniu pojedyncze osoby – zdolne, inteligentne, a jednocześnie bardzo
358
T. Ziejewski
uparte i odporne na trudności. Zatem i na wsi będzie upowszechniać się rozczarowanie
wobec awansu poprzez wykształcenie, gdyż dziś nawet dobre studia nie gwarantują pracy,
mogą one jednak być drogą do przedsiębiorczości i samozatrudnienia. Takie rozwiązanie
daje również środowisko wiejskie, gdzie zachodzą głębokie zmiany w kierunku rozwoju turystyki, agroturystyki, produkcji żywności ekologicznej i różnego rodzaju usług. Życie
na wsi, przy wysokim poziomie postępu technicznego, jest wartością coraz częściej docenianą także w środowisku miejskim. Moda na korzystanie ze środowiska naturalnego może
być szansą dla mieszkańców wsi.
Zjawisko generowania nierówności edukacyjnej, dziedziczenia biedy i ubóstwa, szczególnie w środowisku wiejskim, zaczyna się już na etapie wychowania przedszkolnego. Mimo licznych deklaracji politycznych o wyrównywaniu szans edukacyjnych i życiowych młodzieży różnice środowiskowe są znaczne. Nadto trzeba wskazać negatywne zjawiska dotykające wieś – mam tu na myśli likwidację wielu placówek kulturalno-oświatowych: przedszkoli, szkół, świetlic, czytelni, punktów bibliotecznych. Tylko w latach 1990–1996 liczba
miejsc w przedszkolach na wsi spadła o 25%, w mieście o 15%, a przecież proces trwa
przez cały czas do dnia dzisiejszego. Restrukturyzacja sieci szkół i przedszkoli determinowana jest „racjonalizacją wydatków budżetowych” JST. Można powiedzieć, że oszczędzanie na oświacie i nauce stało się u nas normą.
Gdy mówimy o środowisku wiejskim, trzeba przypomnieć, że głównie na terenach rolnictwa wieloobszarowego przedszkola były zakładane i prowadzone przez PGR-y.
Likwidacja państwowych gospodarstw rolnych pociągnęła za sobą upadek przedszkoli
i likwidację wielu szkół podstawowych, nie mówiąc o świetlicach, czytelniach, punktach bibliotecznych. Dziś wszyscy przyznają, że likwidacja PGR-ów decyzją odgórną była błędem
pociągającym za sobą zbyt duże koszty społeczne.
Wracając do problemu aspiracji edukacyjnych, trzeba przyznać, że przedłużenie okresu
obowiązku szkolnego i powołanie gimnazjum podniosło poziom skolaryzacji także wśród
młodzieży wiejskiej.
W środowisku wiejskim obecnie głównym czynnikiem ograniczającym dostęp młodzieży
do edukacji jest sytuacja materialna rodzin. Na brak środków na dalszą naukę poza miejscem zamieszkania wskazuje 46% dziewcząt i 34,8% chłopców. (Porożyński 2001, s. 64)
Nic dziwnego zatem, ze większość badanych wybiera szkołę w danej miejscowości lub w
pobliżu. Pustkami świecą bursy i internaty przy szkołach średnich. Mimo tych ograniczeń
większość badanych wybiera szkoły maturalne, tj. licea lub technika, które dają możliwość
dalszej edukacji na studiach wyższych. Wiedzę o szkołach ponadgimnazjalnych młodzież
czerpie z różnych źródeł; są to: informatory (63%), znajomi uczący się (46%), „drzwi otwarte szkoły” (44%), nauczyciele gimnazjum (34%), Internet (10%). Wybór technikum determinowany jest głównie perspektywą znalezienia pracy (39%), zainteresowaniami i uzdolnieniami zawodowymi (35%) oraz innymi różnymi, w tym bliską odległością do szkoły (5%).
Według wspomnianych badań OBOP aż 74% uczniów chce po maturze podjąć studia,
tylko 5% nie zamierza studiować. Gorzej jest, gdy pytamy o kierunek studiów – badani
wymieniają zwykle popularne (modne) kierunki: informatykę, prawo, administrację, ekonomię, psychologię, nie znając realnego zapotrzebowania na rynku pracy.
Dynamika aspiracji edukacyjnych i zawodowych młodzieży...
359
Przegląd wyników badań wielu autorów w ujęciu historycznym pozwala na określenie dynamiki zjawiska aspiracji edukacyjnych. Można stwierdzić, że w latach siedemdziesiątych wykształcenie zajmowało najwyższe miejsce w hierarchii dążeń młodych ludzi, w latach osiemdziesiątych nastąpił znaczny regres tej wartości, która zajęła trzecią pozycję (wiele badań
wskazuje także dalsze pozycje wykształcenia w hierarchii). W okresie transformacji można zauważyć pozytywne przemiany w dążeniach edukacyjnych młodzieży i całego społeczeństwa.
W badaniach zauważa się istotny wzrost dążeń do uzyskania wykształcenia.
Badania CBOS z września 1994 r. już wykazały, że ponad połowa badanych chciałaby,
aby ich dzieci zdobyły wyższe wykształcenie, jedna trzecia – średnie (maturalne), a tylko
kilka procent – zasadnicze zawodowe (Młode pokolenie…1995). Powtórne badania z lutego 1997 r. dowodzą, że wykształcenie staje się ważną inwestycją rodzinną. Rodzice najczęściej wymieniają jako wartość dla swych dzieci wykształcenie (76% badanych), umiejętności (57%), solidną, rzetelną pracę (41%).
PODSUMOWANIE
Konkludując powyższe rozważania teoretyczne i przedstawione wyniki badań empirycznych, trzeba zwrócić uwagę na następujące problemy. Badania tego problemu mają zwykle
charakter przyczynkarski, diagnostyczny, statyczny.
Tymczasem aspiracje edukacyjne i życie młodzieży należą do tego obszaru badań społecznych, które wymagają ciągłej i powtarzalnej eksploracji badawczej. Powinny to być badania powtarzalne i podłużne (longtudinalne), ukazujące dynamikę zjawiska w określonym
czasie. Rzecz jasna ową dynamikę można wykazać także na podstawie analizy porównawczej wyników badań różnych instytucji czy poszczególnych autorów. Wyniki takich porównań dają jednak tylko ogólny, mało precyzyjny ogląd zjawiska, są one bowiem uzyskiwane zwykle różnymi metodami, przy zastosowaniu różnych mierników i wskaźników,
a także przy wykorzystaniu różnych narzędzi badawczych. Nie dają zatem podstaw do formułowania daleko idących uogólnień, a także wniosków normatywnych i empirycznych.
Nie ulega wątpliwości, że na aspiracje edukacyjne i zawodowe młodzieży wpływa nieskończenie wiele czynników tzw. stymulatorów i destymulatorów. Zaproponowany zatem
model „kwiatostanu słonecznika” najlepiej obrazuje złożoność tego zjawiska.
Najczęściej wymieniane i uznawane za najbardziej istotne czynniki to: rodzina, szkoła, osoby znaczące, grupy rówieśnicze, środki masowego przekazu, systemy wartości, środowisko,
sytuacja materialna rodziny, a także sytuacja społeczno-gospodarcza kraju, w tym nowoczesna ekonomia. Każdy z tych czynników mógłby być odrębnym problemem badawczym.
Dotychczasowe badania wykazują, że do czynników w istotnym stopniu determinujących aspiracje edukacyjne i życiowe dzieci trzeba zaliczyć przede wszystkim pozycję społeczną i wykształcenie rodziców. Zjawisko dziedziczenia aspiracji edukacyjnych i zawodowych, ale także biedy i nieporadności jest problemem wymagającym głębszych analiz psychologicznych. Rozbudzanie i kształtowanie aspiracji edukacyjnych i zawodowych to ważna funkcja instytucji wychowawczo-oświatowych, od przedszkola poczynając, a na studiach
doktoranckich kończąc.
360
T. Ziejewski
Należy postulować, aby taksonomię celów zorientować na sens ludzkiej egzystencji, orientacje życiowe, dążenia oraz jakość życia człowieka. Coraz częściej wynikają one z potrzeb egzystencjalnych, stąd zmiana filozofii edukacji w kierunku paradygmatu edukacji podmiotowej. Nie chodzi jednak o taką przemianę, w wyniku której to nie nauczyciel ocenia ucznia,
lecz uczeń nauczyciela. Takich szkół, niestety, mamy coraz więcej – gdzie postawy roszczeniowe uczniów stają się problemem wychowawczym.
Nie chodzi również o to, aby organizację pracy szkoły i pracę wychowawczą wyznaczały
wprost potrzeby państwa, lecz przede wszystkim potrzeby społeczeństwa, w tym: społeczności szkolnej czyli nauczycieli, uczniów i ich rodziców.
Wyniki badań potwierdzają, że młodzi ludzie stawiają sobie coraz wyższe wymagania
edukacyjne i mają świadomość znaczenia wykształcenia w realizacji aspiracji życiowych.
Podłożem wszelkich aspiracji młodych ludzi jest bowiem znany i uznany system wartości. Ów system ewaluuje w kierunku wolności, praw i podmiotowości człowieka. Człowiekowi
wykształconemu łatwiej przystosować się do zachodzących zmian i łatwiej współtworzyć
zmieniającą się rzeczywistość.
Trzeba mieć świadomość, że edukacja XXI wieku staje się składnikiem nowoczesnej
ekonomii, pozwala na adaptację człowieka do zachodzących zmian społeczno-gospodarczych, uczestniczenia w nich, a nawet ich antycypacji. Żyjemy w czasach gwałtownych
przemian, tworzenia się społeczeństwa informatycznego, globalizacji gospodarki, telekomunikacji i kultury.
Gwałtowne przemiany generują stan niepewności i ryzyka, konieczności dokonywania trudnych wyborów, a to wymaga myślenia, samodzielności i odwagi w podejmowaniu decyzji.
PIŚMIENNICTWO
Ekel J., Jaroszyński J., Ostaszewska J. 1965. Mały słownik psychologiczny. WP, Warszawa.
Gołębiowski B. 1977. Dynamika aspiracji. PWN, Warszawa, 88.
Janowski A. 1977. Aspiracje młodzieży szkół średnich. PWN, Warszawa, 32, 61.
Jundziłł J. 1974. Aktywizacja wychowania młodzieży. WP, Warszawa.
Lewowicki T. 1987. Aspiracje dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa.
Młode pokolenie w opiniach swoich rodziców – poglądy wychowawcze, aspiracje, problemy. 1995. CBOS, Warszawa
Porożyński H. 2001. Aspiracje zawodowe młodzieży. Edukacja 4, 62–63.
Sikorski W. 1997. Aspiracje życiowe młodzieży z małych miast na tle zmian społeczno-ekonomicznych w Polsce. Psych. Wychow.1,7
Skorny Z. 1980. Mechanizmy funkcjonowania aspiracji. Wrocław. Pr. Psychol. 13, 24, 35.
Sokołowska A. 1967. Stosunek młodzieży do jej perspektyw życiowych. PWN, Warszawa, 14,18.
Tyszkowa M. 1999. Aktywność i działalność dzieci i młodzieży. WSiP, Warszawa, 44.
Wołk M. 2006. Aspiracje edukacyjne uczniów szkół średnich a ich miejsce zamieszkania. Nowa
Szkoła 1, 46, 47.
Wróblewska W. 2001. Aspiracje edukacyjne studentów. Trans Humana, Białystok.
Wróblewska W. 2004. Dynamika aspiracji edukacyjnych studentów. Trans Humana, Białystok.
Ziejewski T. 1990. Uczniowie szkół rolniczych o swoich planach życiowych i zawodowych.
Służba Rol. 3, 24–28.
Ziejewski T. 2005. Słownik interdyscyplinarny (Ekonomia–Edukacja–Zawód–Praca). WAR, Szczecin, 11.
Ziejewski T. 2006. Rola społeczna szkoły w środowisku wiejskim [w: Rozwój lokalny. Tworzenie warunków sprzyjających racjonalnemu wykorzystaniu potencjału zasobu skarbu państwa
i jednostek samorządowych]. AR, Szczecin, 240–244.