Bóg Adama_K.R. - Centrum Myśli Jana Pawła II

Krzysztof Rutkowski – Sylabus planowanych zajęć seminaryjnych w Centrum Myśli Jana Pawła II w
Warszawie
Temat: BÓG ADAMA
„Kultura polska stale płynie szerokim nurtem natchnień mających swoje źródło w Ewangelii. To
przyczynia się zarazem do gruntownie humanistycznego charakteru tej kultury — to czyni ją tak
głęboko, tak autentycznie ludzką.” (Jan Paweł II, Gniezno, 3 czerwca 1979 r.)
Zajęcia nr 1
Zajęcia rozpoczynają się od rozważań o istocie myślenia. "Myślenie nie daje poznania. Poznanie
przynosi nauka. Myślenie nie jest źródłem praktycznych umiejętności. Myślenie nie rozwiązuje
zagadek świata. Myślenie nie sprawia, że działamy". Tak pisała Hannah Arendt w eseju "O myśleniu".
Co przynosi myślenie? Co daje doświadczenie? Na przykład doświadczenie wtajemniczające, jak to się
dzieje w wypadku misteriów? Czy żeby zobaczyć i doświadczyć, trzeba zamknąć oczy?
Zajęcia nr 2
Bycie i wiara. O przeżywaniu świata "człowieka pierwotnego" oraz o nierozdzielności myślenia i wiary
w społeczeństwach archaicznych. Przez czas bardzo długi ludzie nie rozróżniali wiary od bycia,
myślenia od wierzenia, rozumu od "czucia". Przez wiele wieków mądrość i wiara tworzyły jedność, a
przynajmniej wypływały z jednego źródła. Filozofia, czyli umiłowanie mądrości, nie jest tym samym co
mądrość, bo rozdziela myślenie, wiarę i bycie. Gdzie tkwi źródło mądrości? Czym umiłowanie
mądrości (filozofia) różni się od mądrości, a mądrość od mędrkowania?
Zajęcia nr 3
O przekładalności imion bogów w religiach politeistycznych oraz o narodzinach monoteizmów:
Echnaton – Mojżesz – Jezus – Mahomet. Czym był "kosmoteizm", czym politeizm, a czym
monoteizm? Co religie monoteistyczne wniosły nowego, cennego i "rewolucyjnego" do kultury
europejskiej i czym różnią się od politeizmów? Jaką cenę za monoteizm wypadło zapłacić?
Przemyślimy rolę mitów wyznaczających porządek ludzkiego życia i egzystencji społeczności.
Co to jest mistycyzm? Kim jest mistyk? O mistycyzmie żydowskim i chrześcijanskim oraz o ich
wzajemnym przenikaniu. Historia religii i filozofii pokazuje, że w ciągu wieków główne nurty
mistycyzmu żydowskiego i chrześcijańskiego, a nawet islamskiego pozostawały ze sobą w związkach
bliskich i w powinowactwach z wyboru. Niektórzy mistycy żydowscy przechodzili na katolicyzm, a
niektórzy mistycy chrześcijańscy na judaizm. Dlaczego tak się działo? Na czym polega siła
wzajemnego przyciągania różnych religii poprzez mistycyzm?
Zajęcia nr 4
Magia, alchemia, hermetyka, chrześcijaństwo i kabała. Będziemy mówić o narodzinach alchemii w
Egipcie i o jej rozwoju w Europie. O Magii i alchemii jako formach "totalnego doświadczenia
kosmicznego". O religii i alchemii. O alchemii jako tajemnej wiedzy o miłości. Co to jest mistycyzm?
Kim jest mistyk? O mistycyzmie żydowskim i chrześcijanskim oraz o ich wzajemnym przenikaniu.
Historia religii i filozofii pokazuje, że w ciągu wieków główne nurty mistycyzmu żydowskiego i
chrześcijańskiego, a nawet islamskiego pozostawały ze sobą w związkach bliskich i w
powinowactwach z wyboru. Niektórzy mistycy żydowscy przechodzili na katolicyzm, a niektórzy
mistycy chrześcijańscy na judaizm. Dlaczego tak się działo? Na czym polega siła wzajemnego
przyciągania różnych religii poprzez mistycyzm?
Magia, alchemia, hermetyka, chrześcijaństwo i kabała. Będziemy mówić o narodzinach alchemii w
Egipcie i o jej rozwoju w Europie. O Magii i alchemii jako formach "totalnego doświadczenia
kosmicznego". O religii i alchemii. O alchemii jako tajemnej wiedzy o miłości.
Zajęcia nr 5
Dlaczego Mickiewicz uznał Jakoba Böhmego za największego filozofa wszechczasów? Kim był Jakub
Bem (jak mawiał Mickiewicz) szewc ze Zgorzelca i kabalistyczno-alchemiczny mistyk chrześcijanski.
Będziemy mówić o rozprawie o filozofii Böhmego, którą podyktowal Mickiewicz pod koniec życia
swemu sekretarzowi Armandowi Lévy. Będziemy mówić o Mistrzach Mickiewicza: o Böhme,
Oleszkiewiczu, Towiańskim. Pisać coraz mniej: Mickiewiczowe "Zdania i uwagi" jako świadectwo
doświadczenia mistycznego. "Zdania i uwagi", których tylko część Mickiewicz zgodził się drukować,
stanowią punkt graniczny jego zmagań religijnych. Co zawierają, co zapowiadają?.
Hermentyzm, alchemia i kabała w dziełach Adama Mickiewicza. Elementy "nauk tajemnych" znajdują
się w utworach Mickiewicza od wierszy filomackich, poprzez "Dziady" i "Pana Tadeusza", aż do
liryków lozańskich i wykładów w Collège de France. Dlaczego owe motywy znalazły się w utworach
Mickiewicza i jaką w nich pełnią rolę?
Zajęcia nr 6
Co się zdarzyło w Collège de France? Mickiewicz jako poeta i prorok. Wykłady Mickiewicza stały się
skandalem i rewelacją. Co Mickiewicz chciał osiągnąć, wyczyniając dziwne rzeczy w paryskiej uczelni?
Dlaczego nie bał się skandalu i narażenia na śmieszność? Dlaczego tylko Słowacki, wielki przeciwnik
Adama, zrozumiał doniosłość tych szalonych prób?
Podsumowanie zajęć.
Ramy seminarium:
Osaczanie wielkiej tajemnicy polskiej kultury XIX wieku, którą jest reformatorstwo religijne
Mickiewicza, zdobycie wiedzy o teologicznych i kulturowych konsekwencjach towianizmu.
Głośniej niźli w rozmowach Bóg przemawia w ciszy, I kto w sercu ucichnie, zaraz go usłyszy. Ze "Zdań i
uwag".
W jakiego Boga wierzył Mickiewicz? Pytanie wydaje się absurdalne albo prowokacyjne, bo niby
wiadomo. Otóż nie wiadomo. Mickiewicz pozostawał w konflikcie ze sługami kościoła katolickiego
przez wiele lat. Księża zmartwychwstańcy uznali go za heretyka. Niektóre pisma Adama trafiły na
indeks. Po zasięgnięciu opinii u znanego teologa monachijskiego Görresa, ks. Kajsiewicz zanotował:
"Przecież to wszystko żydowszczyzna". Kajsiewicz we wszystkich wariantach swego pamiętnika
powtarzał, że Mickiewicz "chętnie przestawał zawsze z rozmaitego rodzaju marzycielami, nawet z
kabalistami żydowskimi, pomimo próśb i ostrzeżeń Witwickiego, Bohdana Zaleskiego i innych
przyjaciół; to pokazuje kierunek stały jego umysłu do rzeczy ciekawych i nowych".
Poezja i religia, wiara, nadzieja i miłość stały się dla Mickiewicza jednością. Nowa poezja czyniona
całym sobą i w zasadzie odrzucająca pisanie wyrażała sens niesamowitego eksperymentu religijnego,
którego głębi i ryzyka nikt, z wyjątkiem Słowackiego, nie potrafił ówcześnie pojąć.Nie potrafił, bo nie
mógł. Mickiewiczowska próba zamachu na "wszystkość" powiązana z krytyką, jak powiadał, "Kościoła
urzędowego" musiała się współczesnym jawić jako herezja, odszczepieństwo lub złowrogi pomruk
szaleństwa. Pytanie Adama powtarzane za Ewangelią św. Jana, (8, 43): "Dlaczego nie rozumiecie
mowy mojej?" budziło przerażenie, święte oburzenie, wzgardę, w najlepszym razie – zażenowanie.
Dopiero w pierwszej dekadzie naszego wieku, dzięki pontyfikatowi Jana Pawła II i papieskim
encyklikom, dziełom Gershoma Scholema, Stéphane'a Mosèsa, Charlesa Mopsika, Moshe Idela, Paula
Ricoeura, Jana Assmanna o dziejach żydowskiego mistycyzmu, chrześcijańskiego mesjanizmu oraz o
przenikaniu się różnych religii tworzących "zaczarowane ogniwa" (Moshe Idel), cel dążeń Mickiewicza
rysuje się wyraźniej.
Lektury: Hannah Arendt, "O myśleniu". Przeł. Hanna Buczyńska-Garewicz; Leszek Kolankiewicz,
"Eleusis. Oczy szeroko zamknięte", w: "Między teatrem a literaturą. Księga ofiarowana Profesorowi
Januszowi Deglerowi w 65 rocznicę urodzin". Wrocław 2004, s.31-91; Włodzimierz Lengauer,
"Eleusis", "Konteksty" 2005, nr 4, s. 75-92. Wiesław Juszczak, "Pani na żurawiach. Cz.I. Realność
bogów", Kraków 2002; Giorgio Colli, "Narodziny filozofii". Przeł. Stanisław Kasprzysiak, WarszawaKraków 2001; Arnold van Gennep, "Obrzędy przejścia", Warszawa 2006; Walter Burkert, "Starożytne
kulty misteryjne", Krakow 2007; Karl Kerényi, "Dionizos. Archetyp życia niezniszczalnego", Warszawa
1997. Jan Assmann. "Le prix du monothéisme", Paryż 2007; "Hymnes de la religion d'Aton", Paryż
1995; Werner Jaeger, "Wczesne chrześcijaństwo i grecka paidea", Bydgoszcz 2002. Gershom
Scholem, "Mistycyzm żydowski", Warszawa 1997; Charles Mopsik, "Kabała", Warszawa 2001. Warto
zajrzeć do: Serge Hutin, "Les alchimistes au Moyen Age", Paris 1995; Charles Mopsik, "Chemins de la
cabale. Vingt-cinq études sur la mystique juive", Paryż-Tel-Aviv 2004; Moshe Idel, "Chaînes
enchantées. Essai sur la mystique juive", Paryż 2006; Zdzisław Kępiński, Mickiewicz hermetyczny",
Warszawa 1980; Ireneusz Kania, "Opowieści Zoharu. O kabale i Zoharze", Kraków 2005. Jakob
Böhme, "Ponowne narodziny", Poznań 1993; Zdzisław Kępiński, "Mickiewicz hermetyczny",
Warszawa 1980; Alexandre Koyré, "La philosphie de Jacob Boehme", Paryż 1929. Stanisław Pigoń,
"Zdania i uwagi. Niektóre źródła", w: "Wśród twórców", Kraków 1947; Juliusz Kleiner, "Zdania i uwagi
i fragmenty liryki mistycznej", w: "Studia inedita", Lublin 1964; Czesław Zgorzelski, "Jak pracował
Mickiewicz nad tekstem “Zdań i uwag“? w: "O sztuce poetyckiej Mickiewicza. Próby zbliżeń i
uogólnień", Warszawa 1976. Zdzisław Kępiński, "Mickiewicz hermetyczny", Warszawa 1980; Stuart
Goldberg, "Konrad i Jakub. Hipotetyczny podtekst kabalistyczny w “Dziadach“ części III Adama
Mickiewicza", w: "Polonistyka po amerykańsku", Wrocław 2006. Halina Filipowicz, "Mickiewicz –
performer. Dramat jako problem w studiach performatywnych". Przeł. z ang. Grzegorz Ziółkowski,
w: "Pamiętnik Teatralny, 2001, nr 1-4. (poświęcony Grotowskiemu), s. 347-369. Pierwodruk: "Slavic
and Eas European Studies" vol. 43, 1999, nr 1, s.1-18. Krzysztof Rutkowski, "Stos dla Adama",
Warszawa 1994; Antoni Ostrowski, "Ten biedny Mickiewicz. Zapiski z początków towiańszczyzny".
Oprac. Elżbieta Wichrowska, Gdańsk 2006.