Testament własnoręczny w świetle regulacji kodeksowej, poglądów

NR 80
ZESZYTY NAUKOWE
Seria: Administracja i Zarz dzanie
(7)2009
mgr Micha Krawczyk
Akademia Podlaska w Siedlcach
Testament w asnor!czny w "wietle regulacji
kodeksowej, pogl#dów doktryny i orzecznictwa
S#du Najwy$szego
An oligraphic testament in connection
with legal (code) regulations, doctrine views
and Supreme Court’s jurisdiction
Streszczenie: Testament w asnor!czny, zwany te" testamentem holograficznym, to
najprostsza forma testamentu przewidziana przez prawo. Spadkodawca mo"e sporz#dzi$ taki testament w ten sposób, "e napisze go w ca o%ci pismem r!cznym, podpisze i opatrzy dat#. Jednak te proste ustawowe wymagania dotycz#ce sporz#dzania
testamentów w asnor!cznych w praktyce rodz# wiele w#tpliwo%ci i problemów interpretacyjnych.
Abstract: An oligraphic testament, also called holographic will, is the simplest form of
law testaments. Such testament can be hand-written by a devisor, signed by him and
it should contain a date of its making. However, in practice these basic legal
requirements of making oligraphic testaments raise many doubts and interpretative
problems.
Testament nale y do czynno!ci prawnych o wysokim stopniu sformalizowania. Musi zosta" sporz#dzony w formie przewidzianej prawem i z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych 1. Zgodnie z art. 949 par. 1
Kodeksu cywilnego 2, spadkobierca mo e sporz#dzi" taki testament w ten
sposób, e napisze go w ca$o!ci pismem r%cznym, podpisze i opatrzy dat#.
Zgodnie z par. 2 przywo$anego artyku$u, brak daty nie poci#ga za sob# niewa no!ci testamentu w$asnor%cznego, je!li nie wywo$uje w#tpliwo!ci co do
zdolno!ci spadkodawcy do sporz#dzenia testamentu, co do tre!ci testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Zgodnie z art. 958 Kodeksu cywilnego, testament sporz#dzony z naruszeniem art. 949 par. 1 Kodeksu cywilnego jest niewa ny, chyba e prze1
2
E. Skowro&ska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 1997, s.79.
Kodeks Cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93, z pó'. zm.).
M. Krawczyk
pisy te stanowi# inaczej. Jak zauwa y$ S#d Najwy szy w uchwale z dnia
28 kwietnia 1973 r. (III CZP 78/72) 3, ten szczególny rygoryzm w zakresie
formy rozrz#dze& na wypadek !mierci wi# e si%, z jednej strony, z ich donios$o!ci# w zakresie praw maj#tkowych, z drugiej za! strony z faktem, e o ich
wa no!ci i t$umaczeniu decyduje si% dopiero po !mierci testatora. Dalej S#d
Najwy szy stwierdza, i zgodnie z utrwalonym pogl#dem zachowanie
szczególnej formy testamentów ma na celu, po pierwsze, sk$onienie spadkodawcy do dojrza$ego rozwa enia donios$o!ci kroku, który chce przedsi%wzi#", i tre!ci testamentu, który zamierza sporz#dzi". Po drugie, u$atwienie
zbadania, czy spadkodawca mia$ rzeczywi!cie wol% testowania, tzn. !wiadomo!", e podj%te przez niego zachowanie si% stanowi akt sporz#dzenia
testamentu, i to o danej tre!ci. Po trzecie, u$atwienie dowodu sporz#dzenia,
autentyczno!ci i tre!ci testamentu, a zarazem utrudnienie pos$u enia si% testamentem sfa$szowanym lub uchylonym.
Testament holograficzny, przede wszystkim musi wi%c zosta" w ca$o!ci spisany pismem r%cznym. Niedopuszczalne jest spisanie testamentu np.
na maszynie do pisania, na komputerze itp., a nast%pnie podpisanie go pismem r%cznym. Taki testament b%dzie niewa ny. Dzi%ki temu, i testament
powinien zosta" w ca$o!ci spisany w$asnor%cznie przez spadkodawc%, istnie" b%dzie pewno!", i wyra a on rzeczywist# wol% zadysponowania maj#tkiem na wypadek !mierci. Oczywiste jest, i $atwiej sfa$szowa" jest jedynie
podpis spadkodawcy, ni ca$e pismo. Ponadto w razie w#tpliwo!ci co do autentyczno!ci testamentu, s#d dysponowa$ b%dzie obszerniejszym materia$em pozwalaj#cym na przeprowadzenie badania grafologicznego potwierdzaj#cego b#d' zaprzeczaj#cego autorstwo testatora.
Z powy szych wymaga& wynika, e ta forma testamentu dost%pna
jest dla osób umiej#cych i mog#cych czyta" i pisa". Wymaganie umiej%tno!ci i mo liwo!ci czytania jest uzasadnione, gdy spadkodawca musi nie tylko
w$asnor%cznie sporz#dzi" pismo zawieraj#ce rozrz#dzenia, ale musi tak e
mie" mo liwo!" dokonania weryfikacji tego, co napisa$. Testament holograficzny nie wymaga dla swej wa no!ci obecno!ci !wiadków. Spadkodawca
mo e tak e zachowa" w tajemnicy zarówno fakt sporz#dzenia testamentu,
jak i jego tre!". 4 Z uwagi na to, e cechy indywidualne pisma nie s# przywi#zane jedynie do pisania r%k#, spadkodawca, je!li jest kalek# (np. nie ma r%ki
lub r#k), a umie pisa" pos$uguj#c si% protez#, czy nawet nog#, to tak sporz#dzone pismo odpowiada zawartemu w ustawie wymaganiu spisania woli
przez testatora pismem r%cznym 5.
Warto równie podkre!li", i niezamieszczenie w tre!ci testamentu
wzmianki, i jest to rozporz#dzenie na wypadek !mierci, nie ma znaczenia
przy ocenie jego wa no!ci (postanowienie S#du Najwy szego z dnia
28.09.1989 r.; III CRN 292/89 6). Sam testament nie mo e by" uznany za
3
OSNC 1973/12/207.
E. Skowro&ska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi!ga czwarta. Spadki, Warszawa
2005, tezy nr 8,9 do art. 949 KC.
5
Tam e, teza 13 do art. 949.
6
LEX nr 8988.
4
124
Testament w!asnor"czny w #wietle regulacji kodeksowej…
rzecz znalezion# w rozumieniu art. 183 par. 1 w zwi#zku z art. 45 kodeksu
cywilnego, uzasadniaj#c# – na podstawie art. 186 kc – #danie znale'nego,
odpowiadaj#cego dziesi#tej cz%!ci warto!ci spadku (wyrok S#du Najwy szego z dnia 27.06.2007 r., II CSK 121/07 7).
Tylko orygina$ testamentu jest testamentem w rozumieniu kodeksu
cywilnego. Odpis testamentu, chocia by sporz#dzony w$asnor%cznie przez
spadkodawc%, nie jest testamentem (postanowienie S#du Najwy szego
z dnia 30.06.1972 r., I CR 403/72 8). Tak samo jak odpis testamentu w$asnor%cznego, równie odbitka tego testamentu, sporz#dzona przez kalk%, nie
jest testamentem z tej przyczyny, e pozostaje ona poza unormowaniem
przez art. 941 i nast%pne kodeksu cywilnego. Ponadto inaczej ni odpis testamentu, jego odbitka przez kalk% nie spe$nia wymagania art. 949 par. 1 kc
co do napisania tekstu przez spadkodawc% (postanowienie S#du Najwy szego z dnia 23.12.1974 r., II CR 906/74 9).
Nie ma natomiast znaczenia, na jakim materiale zosta$o utrwalone pismo spadkodawcy ani te , jakie narz%dzie zosta$o do tego u yte. Wa ny jest
zatem testament napisany o$ówkiem, tuszem czy piórem na papierze, kred#
na murze czy diamentem na szybie. Mo e by" napisany na jednej lub na kilku kartkach. Testament napisany na kilku kartkach mo e zawiera" tylko jedn# dat% i podpis. Pomi%dzy kartkami powinna jednak istnie" wi%' materialna
(ci#g$a numeracja lub odpowiednia wzmianka, identyczno!" materia$u) oraz
wi%' intelektualna (kontynuowana my!l, dalszy ci#g zdania). Testament moe by" zacz%ty na kartce, a sko&czony na kopercie, mo e by" te napisany
pod lub na odwrocie innego pisma (np. na odwrocie rachunku) 10.
Zgodnie z uchwa$# S#du Najwy szego z dnia 23.04.1960 r. (III CO
8/60) 11, testament holograficzny mo e by" zawarty w li!cie do spadkodawcy, przy czym o!wiadczenie testatora nie musi by" wyodr%bnione z pozosta$ej cz%!ci listu. Podobnie stanowisko wypowiedzia$ S#d Najwy szy w uchwale z dnia 28 kwietnia 1973 r. (III CZP 78/72) 12.
Nieodzownym sk$adnikiem testamentu holograficznego jest podpis
spadkodawcy. Kodeks cywilny nie definiuje jednak poj%cia podpisu, jak te
nie okre!la jego formy. Jak zauwa y$ S#d Najwy szy w uchwale z dnia
5 czerwca 1992 r. (III CZP 41/92) 13, podpis jest jednym z warunków formalnych testamentu holograficznego, poza obowi#zkiem w$asnor%cznego sporz#dzenia i postawienia daty. S#d Najwy szy stwierdza dalej, i podpis
w akcie rozrz#dzaj#cym na wypadek !mierci pe$ni nast%puj#ce funkcje.
Z jednej strony zabezpiecza pismo przed zmianami, szczególnie przez dopisanie czegokolwiek. Z drugiej za! wskazuje, e o!wiadczenie woli zosta$o
z$o one i jest zupe$ne, e jego zewn%trzny wyraz jest zgodny z wol# rzeczywist# i jest autentyczny. Wreszcie podpis jest uroczystym znakiem powagi
7
OSNC-ZD 2008/2/41.
OSNC 1973/3/49).
9
LEX nr 7634.
10
E. Skowro&ska-Bocian; Komentarz…, teza 19 do art.949.
11
OSN 1961, z.1, poz. 27.
12
OSNC 1973/12/207.
13
OSNC 1992/9/147.
8
125
M. Krawczyk
i dojrza$o!ci wyra onego rozrz#dzenia. Jak zauwa y$ S#d Najwy szy,
w przywo$anej ju uchwale z dnia 28 kwietnia 1973 r., przepisy prawa cywilnego nie wskazuj# jednak, z jakich elementów musi sk$ada" si% podpis. S#d
Najwy szy konkluduje wi%c, i brak jest podstaw do przyj%cia, e kodeks
cywilny u ywaj#c okre!lenia „podpisze”, ma na my!li jak#! ustawowo okre!lon#, jednoznaczn# form% podpisu, obejmuj#c# co najmniej nazwisko.
Stwierdza dalej, i obecnie w utrwalonej praktyce obrotu za wa ny podpis
uwa a si% nie tylko podpis imieniem i nazwiskiem lub podpis samym nazwiskiem. Lecz tak e – i najcz%!ciej – skrót podpisu („podpis nieczytelny”), którego wystawca zwykle u ywa przy podpisywaniu dokumentów i który jest
„god$em” jego podpisu. Ka da wi%c z tych postaci podpisu mo e by" uznana
za podpis w rozumieniu art. 959 par. 1 kodeksu cywilnego. Co wi%cej, SN
w tej e uchwale stwierdza, i wa ny jest równie testament w$asnor%czny
zawarty w li!cie spadkodawcy skierowanym do spadkobiercy (o czym by$a
ju mowa powy ej) podpisany w sposób okre!laj#cy jedynie stosunek rodzinny spadkodawcy do spadkobiercy (np. „Twój Wujek”), je eli okoliczno!ci
nie nasuwaj# w#tpliwo!ci co do powagi i zamiaru takiego rozrz#dzenia.
W cytowanej ju uchwale z dnia 24 kwietnia 1960 r., SN stwierdza za!, i list
taki mo e by" podpisany samym imieniem, je eli stosunek osobisty spadkodawcy i adresata uzasadnia tego rodzaju podpis. Ciekawe uzasadnienie co
do mo liwo!ci podpisu testamentu zawartego w li!cie jedynie imieniem lub
zwrotem okre!laj#cym stosunek rodzinny spadkodawcy i spadkobiercy („wujek”) zawiera uzasadnienie uchwa$y SN z dnia 28 kwietnia 1973 r. S#d Najwy szy stwierdza mianowicie, i w$a!nie w testamencie holograficznym, sporz#dzonym w formie listu, spadkodawca zamieszcza niejednokrotnie szereg
zda& i zwrotów, które niew#tpliwie do tre!ci testamentu nie nale #, ale dla
spadkodawcy z tre!ci# testamentu !ci!le si% $#cz#. Chodzi o takie zwroty,
jak po egnania z rodzin#, podzi%kowania dla cz$onków rodziny, przeproszenia ich czy pro!by o przebaczenie, wskazanie opiekuna dla dzieci, rady dla
nich co do wyboru zawodu, wskazania pod adresem dzieci itd. Zrozumia$e
jest, e tego rodzaju dramatycznego w swej powadze listu-po egnania skierowanego do najbli szych, nikt na ogó$ nie podpisuje nazwiskiem. SN
stwierdza dalej, i w testamencie-li!cie skierowanym do przyjaciela lub innej
osoby bliskiej, zw$aszcza w mniej wi%cej tym samym co testator wieku, u ycie w podpisie samego imienia wystarczaj#ce b%dzie dla formy pisma i stosunku zachodz#cego mi%dzy pisz#cym i adresatem. Tam za! gdzie istnieje
ró nica pokole&, gdzie w stosunkach mi%dzy tymi osobami zachowuje si%
pewien dystans wynikaj#cy z szacunku dla wieku, stanowiska w rodzinie czy
pozycji spo$ecznej, bardziej odpowiednie mo e okaza" si% okre!lenie wskazuj#ce np. na stosunek rodzinny testatora (spadkodawcy) i adresata (spadkobiercy). W obu wypadkach umieszczenie takiego podpisu pozwoli na
stwierdzenie zarówno tego, e pismo zosta$o sko&czone, jak i tego, e pochodzi ono od osoby, której identyczno!" zosta$a oznaczona u ytym w podpisie okre!leniem. Je eli w niektórych wypadkach samo to okre!lenie nie
pozwoli na zidentyfikowanie w sposób pewny osoby testatora, to wówczas
nale y przeprowadzi" przewidziane przepisami post%powania cywilnego
126
Testament w!asnor"czny w #wietle regulacji kodeksowej…
dowody w celu stwierdzenia to samo!ci osoby, od której pismo pochodzi,
podobnie jak mia$oby to miejsce w wypadku u ycia przez testatora skrótu
podpisu („podpisu nieczytelnego”). S#d Najwy szy, podsumowuj#c swoje
rozwa ania dotycz#ce zarówno zamieszczenia tre!ci testamentu w li!cie, jak
równie podpisania go samym imieniem lub zwrotem np. „Twój Wujek”, ciekawie konstatuje, i w$a!nie taka wyk$adania art. 949 par. 1 kc jest równie
wyrazem postawy humanistycznej wobec grozy !mierci. Przemiana obyczajów zmierza ku uwolnieniu tego nieuniknionego faktu biologicznego od ró nych obrz%dów, uroczystych i okrutnych, u!wiadamiaj#cych zbli anie si%
zgonu. Skoro prawo polskie pozwala na sporz#dzenie testamentu w$asnor%cznego, a wi%c bez zachowania „ceremonia$u” towarzysz#cego testamentowi notarialnemu czy nawet zaznanemu wobec !wiadków, to nale y testatorowi pozwoli" i na to, by t% swoj# ostatni# wol% móg$ wyrazi" – co do formy –
w sposób nie odbiegaj#cy od formy listu.
W praktyce w#tpliwo!ci powsta" mog# równie , je!li chodzi o miejsce
umieszczenia podpisu. W cytowanej ju uchwale z dnia 5 czerwca 1992 r.
S#d Najwy szy stwierdzi$, i podpis spadkodawcy w testamencie w$asnor%cznym powinien by" pod rygorem niewa no!ci z$o ony pod pismem zawieraj#cym rozrz#dzenie na wypadek !mierci. W razie zamieszczenia podpisu
w innym miejscu testament jest wa ny tylko wówczas, gdy zwi#zek podpisu
z tre!ci# jest oczywisty. W uzasadnieniu swojego stanowiska SN wskaza$, i ,
potwierdzaj#c podpisem tre!" swojego testamentu, spadkodawca dzia$a
w ramach jednego aktu woli i w naturalny sposób umieszcza swój podpis tak
blisko zako&czenia tekstu, jak pozwalaj# na to jego cechy osobiste (dynamika pisma) oraz cechy fizyczne narz%dzia pisarskiego i pod$o a. Dok$adne
parametryczne okre!lenie miejsca podpisu nie jest jednak mo liwe. Zasada
sk$adania go pod pismem zawieraj#cym rozrz#dzenie mo e w wyj#tkowych
wypadkach doznawa" wyj#tków, skoro podpis b%d#cy znakiem testatora odzwierciedla te jego indywidualno!" z ca$ym jej zró nicowaniem na wybór
miejsca mog# te wp$ywa" inne szczególne okoliczno!ci. Okoliczno!ci te
rzutuj# na ocen% wa no!ci testamentu w ramach art. 958 kc. S#d Najwy szy
w uzasadnieniu uchwa$y przypomnia$, i w dotychczasowym orzecznictwie
dopuszczono z$o enie podpisu na zako&czenie listu, którego tre!" zawiera
testament, a wi%c nie bezpo!rednio pod tekstem tego rozrz#dzenia. Nie ma
jednak mo liwo!ci wyliczenia wszystkich hipotetycznych wariantów umieszczenia podpisu w innym miejscu ni pod tekstem testamentu. Przyk$adowo
mo na wskaza" podpisanie si% obok zako&czenia pisma, przeniesienie podpisu na drug# stron% karty lub podpis w znacznej odleg$o!ci od pisma bez
przekre!lenia wolnego miejsca. We wszystkich takich wypadkach do s#du
nale y ocena przedk$adanego dokumentu i wyprowadzenie wniosku, czy
zwi#zek mi%dzy podpisem a pismem zawieraj#cym tre!" testamentu jest tak
!cis$y, aby bez w#tpliwo!ci stwierdzi", e podpis wyra a animus signandi
spisanego przez testatora rozrz#dzenia. Zarówno zerwanie wi%zi przestrzennej, np. przez z$o enie podpisu na innej karcie albo tylko na kopercie,
w której mie!ci si% testament, jak i podwa enie zwi#zku intelektualnego, np.
przez taki sposób podpisania, e znak ten móg$by pe$ni" inn# rol% np. adre-
127
M. Krawczyk
su albo okre!la" tylko, do kogo nale y dokument, stanowi$oby przeszkod%
do uznania, e oceniany testament spe$nia wymagania formalne okre!lone
w art. 949 par. 1 kc. Uzupe$nieniem powy szego stanowiska judykatury jest
uchwa$a S#du Najwy szego z dnia 9 maja 1995 r. (III CZP 56/95) 14, w której
S#d Najwy szy stwierdzi$, i osoba sporz#dzaj#ca testament w$asnor%czny,
która w jego tre!ci wymienia swoje imi% i nazwisko przed rozrz#dzeniem maj#tkiem, nie dope$nia tym samym obowi#zku podpisania testamentu w rozumieniu art. 949 par. 1 kc. Natomiast, w wypadku gdyby tre!" rozrz#dzenia
znajdowa$a si% zarówno przed podpisem testatora jak równie po nim, naley uzna", i tylko ta cz%!" testamentu jest niewa na, która znajduje si% poni ej podpisu testatora i nie jest przez niego (drugi raz) podpisana.
Artyku$ 949 kodeksu cywilnego nakazuje równie opatrzy" testament
dat#. Umieszczenie daty s$u y do osi#gni%cia dwóch celów: ustalenia, czy
testator w chwili sporz#dzania testamentu mia$ zdolno!" testowania oraz
ustalenia kolejno!ci nast%puj#cych po sobie testamentów. Data musi by"
prawdziwa. Testament z dat# nieprawdziw#, tzn. nieodpowiadaj#c# tej,
w której testament zosta$ rzeczywi!cie sporz#dzony, nale y traktowa" jako
niedatowany. Regu$a ta nie dotyczy sytuacji, gdy w podaniu daty nast#pi$a
oczywista pomy$ka, np. zamiast roku 1994 podano rok 1094 15.
Zgodnie z pogl#dem wyra onym w uzasadnieniu uchwa$y S#du Najwy szego z dnia 30 wrze!nia 1971 r. (III CZP 56/71) 16, nale y przyj#", e
testament jest opatrzony dat# w rozumieniu art. 949 par. 1 Kodeksu cywilnego, je eli zawiera dzie&, miesi#c i rok jego sporz#dzenia. Normalnie bowiem przez dat% rozumie si% termin kalendarzowy jakiego! zdarzenia, oznaczenie dnia, miesi#ca i roku jakiego! wypadku, wyrobienia dokumentu,
napisania listu itp. Ustawodawca bowiem, u ywaj#c terminu „data”, nie
wskaza$, co nale y rozumie" przez ten termin. Niemniej jednak, nawet przy
tak precyzyjnym oznaczeniu daty sporz#dzenia testamentu, mo e pojawi"
si% problem w przypadku sporz#dzenia kilku testamentów w tym samym
dniu, a wi%c w okre!leniu, który z nich zosta$ sporz#dzony ostatni i jako taki
pozostaje wa ny. W takim przypadku, oznaczenie godziny i minuty sporz#dzanych testamentów mia$oby o tyle istotne znaczenie, e pozwala$oby na
ustalenie, który z testamentów jest ostatni. Jednak e w przyt$aczaj#cej wi%kszo!ci wypadków brak oznaczenia godziny i minuty sporz#dzenia testamentu pozostaje bez znaczenia.
Warto jednak zasygnalizowa", i sporz#dzenie kilku testamentów, czy
to jednego dnia, czy w d$u szych odst%pach czasu, bez opatrzenia ich dat#,
nie powoduje automatycznej niewa no!ci wszystkich testamentów. S#d
Najwy szy w postanowieniu z dnia 11.02.1975 (I CR 860/74) 17 stwierdzi$
„w my!l art. 949 kodeksu cywilnego, nieopatrzenie testamentu w$asnor%cznego dat#, nie poci#ga za sob# jego niewa no!ci. W wyniku post%powania
dowodowego data sporz#dzenia testamentu w$asnor%cznego mo e by"
14
OSNC 1995/9/127.
E. Skowro&ska-Bocian, Komentarz…, teza nr 36 do art. 949 KC.
OSNC 1972/3/47.
17
LEX nr 7659.
15
16
128
Testament w!asnor"czny w #wietle regulacji kodeksowej…
ustalona tak e w przybli eniu, a nawet – pozosta" nieustalona, byleby tylko
ten stan rzeczy nie wywo$ywa$ w#tpliwo!ci m.in. co do wzajemnego stosunku
kilku testamentów. Dopiero w razie wywo$ania tej w#tpliwo!ci, testament staje si% niewa ny”. Podobnie w uchwale z dnia 23 pa'dziernika 1992 r.
(III CZP 90/92) 18, SN stwierdzi$, i „brak daty w testamencie w$asnor%cznym
poci#ga za sob# jego niewa no!" tylko wtedy, gdy post%powanie s#dowe
nie doprowadzi$o do usuni%cia w#tpliwo!ci, o których mowa w art. 949 par. 2
kodeksu cywilnego. Przy ich wyja!nianiu s#d bierze pod uwag% tak e dowody wskazuj#ce dat% sporz#dzenia testamentu”. Dalej S#d Najwy szy zauwa a, e „ je eli dla przyk$adu w testamencie opisane zostanie zdarzenie,
którego data jest pewna, w powi#zaniu z samym rozporz#dzeniem maj#tkiem na wypadek !mierci, i gdy na tej podstawie mo na wyci#gn#" wniosek,
e w tym wypadku brak daty nie wywo$uje w#tpliwo!ci co do okoliczno!ci
wymienionych w art. 949 par. 2, to nie b%dzie przeszkód do uznania testamentu za wa ny z formalnego punktu widzenia, mimo i nie zawiera on daty
(…) O zakresie post%powania i rodzaju dowodów musi decydowa" charakter
wyst%puj#cych w#tpliwo!ci. W ka dym wypadku post%powanie dowodowe
musi zmierza" do wyja!nienia wyst%puj#cych w#tpliwo!ci, a nie do ustalenia
konkretnej daty sporz#dzenia testamentu. Gdyby zachodzi$a sytuacja, e
tylko i wy$#cznie od ustalenia dok$adnej daty sporz#dzenia testamentu w$asnor%cznego zale a$aby mo liwo!" ustalenia jego wa no!ci czy te niewa no!ci, to dokonanie takiego ustalenia za pomoc# innych dowodów ni tre!"
testamentu nie by$yby dopuszczalne. Ustalona w post%powaniu s#dowym
data sporz#dzenia testamentu mo e by" natomiast uznana za jeden z faktów pozwalaj#cych na wyci#gni%cie wniosku co do niewyst%powania w#tpliwo!ci, o których mowa w art. 949 par. 2 KC”. W powo$anej ju powy ej
uchwale z dnia 30 wrze!nia 1971 r. S#d Najwy szy wskaza$, i samo
„o!wiadczenie spadkodawcy nie maj#ce cech testamentu i nie odpowiadaj#ce formie odwo$ania testamentu, a wskazuj#ce, który z kilku sporz#dzonych
testamentów stanowi testament ostatni, mo e by" uznane za wystarczaj#ce
do usuni%cia w#tpliwo!ci co do ich kolejno!ci”.
Data mo e by" podana w sposób opisowy, np. „w dniu !mierci mojej
matki”, „dzie& przed operacj#”, „w moje siedemdziesi#te urodziny”. Okre!lenia takie z regu$y pozwalaj# dok$adnie ustali", kiedy testament zosta$ sporz#dzony. Nale y je zatem traktowa" na równi z dat# okre!laj#c# dzie&, miesi#c i rok sporz#dzenia testamentu. Je eli wskazanie daty w sposób
opisowy nie pozwala precyzyjnie okre!li", kiedy testament zosta$ sporz#dzony (np. spadkobierca by$ kilkakrotnie poddawany operacjom), nale y
traktowa" go jako niedatowany 19. Podobne stanowisko wyrazi$ S#d Najwy szy w cytowanej ju uchwale z dnia 23 pa'dziernika 1992 r., stwierdzaj#c, i
„nie b%dzie te mo na przyj#" niewa no!ci testamentu z tego powodu, je eli
z jego tre!ci wynika" b%dzie w sposób pewny, e zosta$ on sporz#dzony
w czasie pobytu spadkodawcy w szpitalu, wojsku, sanatorium itp., a b%dzie
18
OSNC 1993/1-2/4.
E. Skowro&ska-Bocian, Komentarz…, teza 39 do art. 949.
19
129
M. Krawczyk
niesporne, i w miejscu tym przebywa$ on tylko jeden raz, chyba e dla usuni%cia w#tpliwo!ci zachodzi$aby konieczno!" ustalenia dok$adnej daty”.
W !wietle art. 949 par. 1 kodeksu cywilnego nie mo e budzi" w#tpliwo!ci, i data powinna by" równie naniesiona r%k# spadkodawcy. Taki pogl#d podzieli$ S#d Najwy szy w powo$anej powy ej uchwale z dnia 23 pa'dziernika 1992 r., stwierdzaj#c, i data, podobnie jak ca$y testament,
powinna by" naniesiona pismem r%cznym. Niemniej jednak, S#d Najwy szy
w postanowieniu z dnia 26.11.2004 r. (I CK 306/04) 20 stwierdzi$, i „skutkiem
wpisania daty pismem maszynowym nie jest niewa no!" testamentu”. Wydaje si%, i w !wietle jednoznacznego brzmienia art. 949 KC, drugiego orzeczenia tego nie mo na uzna" za trafne.
Zgodnie z przewa aj#cym pogl#dem doktryny, nie ma znaczenie
miejsce umieszczenia daty. Mo e si% ona znajdowa" na pocz#tku testamentu, na jego ko&cu (nawet poni ej podpisu), mo e by" te umieszczona w tre!ci testamentu 21. Testament opatrzony dat# nieprawdziw# nale y traktowa"
tak, jak testament niedatowany. Nie jest przy tym istotne, czy spadkodawca
poda$ fa$szyw# dat% umy!lnie, czy te na skutek pomy$ki, która jednak nie
ma charakteru oczywistego. W zakresie poj%cia „data nieprawdziwa” nie
mie!ci si% jednak sytuacja, kiedy spadkodawca spisa$ swoje rozrz#dzenia,
ale ich nie podpisa$ i nie opatrzy$ dat#, nast%pnie jaki! czas zastanawia$ si%
nad swoimi dyspozycjami, po czym istniej#ce pismo podpisa$ i opatrzy$ dat#.
Taki sposób sporz#dzenia testamentu („na raty”) nie ma wp$ywu na jego
wa no!". Chwil# sporz#dzania testamentu jest podpisanie go i opatrzenie
dat# 22.
Na zako&czenie wypada doda", i zagini%cie testamentu w$asnor%cznego niekoniecznie musi skutkowa" dziedziczeniem ustawowym. S#d Najwy szy chocia by w uzasadnieniu postanowienia z dnia 20 lipca 2005 r.,
w sprawie II CK 2/05 23, stwierdzi$, i co do zasady fakt sporz#dzenia testamentu w$asnor%cznego oraz jego tre!" mo na ustala" na podstawie zezna&
!wiadków. Zeznania !wiadków nale y jednak ocenia" ze szczególn# wnikliwo!ci# i ostro no!ci#, zw$aszcza w sytuacjach, kiedy nie ma !ladu pisemnych dowodów potwierdzaj#cych fakt sporz#dzenia testamentu, co mo e
u$atwia" ewentualne manipulacje i pope$nianie nadu y". Podobne stanowisko zosta$o wyra one mi%dzy innymi w uchwale sk$adu siedmiu s%dziów
z dnia 31 listopada 1992 r., w sprawie III CZP 120/92 24 oraz w postanowieniu S#du Najwy szego z dnia 16 kwietnia 1999 r., w sprawie II CKN
255/98 25. S#d Najwy szy, w uzasadnieniu pierwszego z zacytowanych orzecze& stwierdzi$, i powy sze stanowisko prawne znalaz$o aprobat% doktryny,
w której podkre!lano, z jednej strony, donios$o!" prawn# dokumentu testamentowego dla odczytania i ustalenia rzeczywistej woli testatora, a z drugiej
20
Monitor Prawniczy 2005/1/11.
E. Skowro&ska-Bocian, Komentarz…, teza 41 do art. 949.
22
Tam e, teza 44, 45 do art. 949.
23
Monitor Prawniczy 2005/16/779.
24
OSNC 1993, nr 3, poz. 26.
25
OSNC 19999, nr 11, poz. 194.
21
130
Testament w!asnor"czny w #wietle regulacji kodeksowej…
strony stwierdzano, e nie mo na mu przypisywa" cech papieru warto!ciowego, w którym zosta$o inkorporowane prawo, którego nie mo na realizowa" bez przedstawienia tego dokumentu.
Akty prawne
Ustawa-Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93 z pó'n. zm).
Literatura
E. Skowro&ska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi!ga czwarta.
Spadki, Warszawa 2005.
E. Skowro&ska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 1997.
Inne %ród a
Biuletyn „Orzecznictwo S#du Najwy szego” (OSNC).
Internetowa Baza Informacji Prawniczej „LEX”.
Biuletyn „Monitor Prawniczy”.
131
M. Krawczyk
132