Czym jest polityka społeczna? - e-Uczelnia UEK

Wprowadzenie do polityki społecznej:
definicje, kluczowe pojęcia,
cele, wartości, zasady
Maciej Frączek
Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
[email protected]
Dualizm polityki społecznej
Politykę społeczną (PS) można rozpatrywać dwojako [3Ratyński]:
• jako pojęcie określające działalność określonych podmiotów
państwa i organizacji pozarządowych, których celem jest
rozwiązywanie kwestii społecznych [czyli jako działalność
praktyczną, w szczególności jako politykę publiczną - MF],
• jako kategorię naukową – system wiedzy o działaniach, których
celem szczegółowym jest wyrównywanie położenia życiowego
ludzi najsłabszych socjalnie, a celem ogólnym kształtowanie
humanistycznego rozwoju.
Polityka społeczna – kluczowe kategorie definicyjne
Definicje PS odwołują się do różnych
pojęć/kategorii. Są to m.in. [1-Scharfenberg]:
1. Dobrobyt (społeczny).
2. Potrzeby.
3. Bezpieczeństwo socjalne.
4. Struktura społeczna.
5. Integracja (spójność) społeczna.
6. Kwestia społeczna.
7. (Socjalne) prawa człowieka.
8. Sprawiedliwość społeczna.
9. Postęp i rozwój społeczny.
kluczowych
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji
PS to kolektywne działanie na rzecz dobrobytu społecznego
[Rogers].
PS jest rodzajem polityki publicznej i wiąże się z
instrumentalnym wykorzystaniem władzy w państwie do
osiągania wszechstronnego dobrobytu wszystkich obywateli, z
uwzględnieniem nierówności socjalno-ekonomicznych oraz
nierówności władzy między różnymi grupami obywateli [1Scharfenberg].
Dobrobyt społeczny to stan wysokiego zaspokojenia potrzeb
ludności: głównie bytowych (materialnych), ale i związanych ze
zdrowiem, wykształceniem, czasem wolnym, miejscem
zamieszkania [Chłoń-Domińczak, Góra].
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
PS obejmuje „wszystkie zakresy działania, których bezpośrednim
celem jest zaspokajanie ważnych potrzeb szerokich warstw
ludności” [Szubert].
PS „zmierza przede wszystkim do regulowania procesu rozwoju
potrzeb” [Szczepański].
Potrzeby to - wynikające ze stanu braku - pożądanie czegoś
niezbędnego
do
zapewnienia
warunków
rozwoju
i
funkcjonowania człowieka.
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
PS to celowa działalność państwa i innych organizacji w
dziedzinie kształtowania warunków życia i pracy ludności oraz
stosunków społecznych, mająca na celu między innymi
zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, zaspokojenie potrzeb
wyższego rzędu, zapewnienie ładu społecznego [9-SzaturJaworska, Firlit-Fesnak].
Bezpieczeństwo socjalne – stan wolności od braku lub
niedostatku środków utrzymania, to stan zaspokojenia potrzeb
socjalnych, a więc podstawowych potrzeb bytowych [10Księżopolski].
Ryzyko społeczne - zagrożenie zdarzeniem, którego zaistnienie
spowoduje stratę w posiadanych lub spodziewanych zasobach
gospodarstwa domowego (choroba, inwalidztwo, śmierć,
bezrobocie, starość) [Szumlicz].
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
PS oznacza celową działalność państwa i innych podmiotów
społecznych zmierzającą do wywołania pożądanych zmian
struktury społecznej [Krzeczkowski].
Struktura społeczna - układ dystansów i nierówności między
takimi kategoriami społecznymi, jak klasy, warstwy i grupy
zawodowe [Domański].
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
PS jest tym, co jest skupione w instytucjach tworzących integrację
i przeciwdziałających alienacji [Boulding].
Integracja (inkluzja) społeczna - proces, w ramach którego
jednostki zagrożone ubóstwem i wykluczeniem zyskują
możliwości (sposobności) i zasoby niezbędne do pełnego
uczestnictwa w życiu ekonomicznym, społecznym i kulturowym
oraz zachowania standardu życia na poziomie, który jest
uznawany za normalny w danym społeczeństwie [11].
Wykluczenie społeczne - proces wyłączania (marginalizowania)
pewnych jednostek, ze względu na ubóstwo, brak podstawowych
kompetencji i możliwości lub z powodu dyskryminacji, z
możliwości pełnego uczestnictwa w ważnych aspektach życia
społecznego [11].
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
PS to polityka państwa, której celem jest rozwiązywanie kwestii
społecznych [4-Scharfenberg].
Wiedza o kwestiach społecznych, o ich przyczynach i
konsekwencjach oraz o sposobach ich rozwiązywania jest (...)
rdzeniem nauki o polityce społecznej [Danecki].
Kwestie społeczne – konkretne problemy o szczególnie wysokim
stopniu dolegliwości dla życia i współdziałania członków danej
społeczności [12-Danecki]. Kwestie społeczne traktuje się
współcześnie jako wyodrębnioną grupę problemów społecznych
o szczególnej dotkliwości.
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
Współczesna polityka społeczna bazuje na – akceptowanym przez
społeczność międzynarodową – personalizmie, asekurowanym
poprzez prawa (socjalne) człowieka [Auleytner].
Socjalne prawa człowieka – to tzw. prawa pozytywne, stanowiące
podstawę domagania się przez ludzi spełnienia na ich rzecz
określonych świadczeń, m.in. prawo do zabezpieczenia
społecznego, ochrony zdrowia, nauki, wynagrodzenia.
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
PS w najbardziej ogólnym sensie jest procesem redystrybucji dóbr
i usług wedle pewnych normatywnych założeń (zwanych często
„sprawiedliwością społeczną”) [Wnuk-Lipiński].
PS rozumiana jako proces redystrybucji jest więc podejmowana w
celu „korekcji” tych procesów gospodarczych i społecznych,
które naruszają zespół wartości definiowanych jako
sprawiedliwość społeczna [Wnuk-Lipiński].
Sprawiedliwość społeczna - cecha stosunków społecznych
oznaczająca sposób traktowania określonych grup oraz jednostek
ze względu na ich przynależność do takich czy innych klas,
warstw, narodów, wspólnot religijnych, ras, płci itp. Tak
rozumiana sprawiedliwość społeczna odnosi się do:
równoprawności lub nierównoprawności grup społecznych i ich
członków, oceny słuszności i adekwatności zasad oraz kryteriów
podziału dóbr materialnych, wpływów i władzy, oraz wartości
duchowych (autorytetu, uznania, prestiżu) [Encyklopedia PWN].
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
Celem polityki społecznej i planowania społecznego jest
zapewnienie – w drodze bezpośredniego kształtowania i
pośredniego oddziaływania – wszechstronności postępu
społecznego [Secomski].
Postęp społeczny jest to taki ciąg zmian społecznych, któremu
przypisujemy pozytywne cechy; dzięki niemu przybywa
zrealizowanych wartości, a społeczeństwo zbliża się do wzorca
„dobrego społeczeństwa”. Natomiast terminy „wzrost” i
„rozwój” są pozbawione tego aksjologicznego wydźwięku
[Danecki].
Rozwój to sekwencja zmian społecznych, której można przypisać
określony kierunek (np. wzrost), a jeżeli ten kierunek zasadnie
ocenia się pozytywnie i ma on wewnętrzne źródła, to dynamikę
tego rodzaju nazywa się postępem [4-Scharfenberg].
Czym jest polityka społeczna? Przegląd definicji c.d.
Inne ujęcia:
PS to nieustanne, zorganizowane i świadome działanie
nakierowane na utrzymanie względnej równowagi między
dwiema wartościami: wolnością i równością [2- Wnuk-Lipiński].
PS to działalność państwa, samorządu i organizacji
pozarządowych, której celem jest wyrównywanie drastycznych
różnic socjalnych między obywatelami, dawanie im równych
szans i asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego [6Auleytner].
PS to sfera działalności państwa, innych ciał publicznych i sił
społecznych, która zajmuje się kształtowaniem warunków życia
ludności oraz stosunków międzyludzkich (zwłaszcza w
środowisku zamieszkania i pracy) [8-Rajkiewicz].
Ogólne sfery działania polityki społecznej
• praca,
• warunki bytu,
• kultura,
• ład społeczny [Chłoń-Domińczak, Góra].
Zakres przedmiotowy polityki społecznej
PS w szerokim rozumieniu obejmuje głównie sprawy [1]:
• pracy i zatrudnienia,
• zabezpieczenia społecznego,
• zdrowia,
• oświaty i wychowania,
• mieszkalnictwa,
• kultury.
Polityka socjalna jest rodzajem PS w sprawach zabezpieczenia
społecznego i transferów socjalnych [1]. Politykę socjalną określa
się często jako PS w wąskim rozumieniu.
Do innych obszarów/problemów obejmowanych przez PS zalicza
się m.in.: wsparcie rodziny, ubóstwo, dyskryminację i
równouprawnienie (w tym osób niepełnosprawnych), patologie
społeczne (przestępczość, alkoholizm, narkomanię, prostytucję),
kwestie demograficzne (w tym: migracyjne), ochronę środowiska.
Cele polityki społecznej
Do celów PS zalicza się [Więckowska]:
• kształtowanie odpowiednich, tj. na miarę możliwości
gospodarczych, warunków pracy i bytu ludności,
• kształtowanie prorozwojowych struktur społecznych,
• kształtowanie sprawiedliwych stosunków międzyludzkich
opartych na zasadzie sprawiedliwości społecznej i równych
szans na starcie życia zawodowego.
Jako ogólny cel PS często wskazuje się postęp społeczny.
Wartości polityki społecznej
Wartość – to, co się ceni. Cecha dóbr, idei, instytucji, struktury
społ., świata przyrody itd., ceniona przez kogoś: jednostkę, małą
grupę lub szerszą zbiorowość [5-Supińska]. Wartości są
„drogowskazem” dla PS.
Do uniwersalnych wartości, na których bazuje PS, zalicza się np.
[3-Ratyński]:
1. Bezpieczeństwo socjalne - zapewnienie dochodów i usług w
sytuacji wystąpienia ryzyka socjalnego: choroby, wypadku,
inwalidztwa, starości, śmierci, bezrobocia.
2. Inwestycje w człowieka - tworzenie równych szans rozwoju
ludzi, kształcenie młodego pokolenia.
3. Pokój społeczny - będący podstawą stabilizacji życiowej
ludzi, współpracy w osiąganiu celów dot. większych i
mniejszych zbiorowości, tolerancji dla różnic kulturowych i
religijnych miedzy ludźmi.
4. Życie rodzinne - warunkujące ilościowy i jakościowy rozwój
demograficzny społeczeństw.
Wartości polityki społecznej – szerszy katalog
Wskazuje się bardzo szeroki zestaw wartości powiązanych z PS
[5-Supińska]:
indywidualne wolności i prawa człowieka; emancypacja grup
zagrożonych wykluczeniem lub dyskryminacją; wartości
wspólnotowe (solidarność, odczuwanie więzi z innymi i
wzajemnego szacunku, prawo do samostanowienia rodziny,
narodu, cywilizacji i dalej, w skali globalnej); bezpieczeństwo i
ochrona przed szkodliwymi skutkami ryzyka; równość sytuacji i
szans na sukces w rozmaitych rodzajach aktywności życiowej;
dłuższe życie, lepsze zdrowie, rozwój ludzkiego gatunku i
ochrona przyrody; ciekawa i doceniana praca, twórczość, rozwój
wiedzy naukowej; różnorodność życia, która cieszy a nie
przeraża, satysfakcjonująca konsumpcja, dostępny czas wolny;
własność dziedziczona lub zdobyta własnym wysiłkiem, prywatna
lub grupowa; wiara religijna; patriotyzm; szczęście osobiste i
rodzinne.
Zasady polityki społecznej
Zasady PS to ogólne dyrektywy i reguły, wg których jest realizowana PS.
Zasady PS są powiązane z wartościami określającymi cele tej polityki, ze
stylem oraz modelem jej prowadzenia. Dobór zasad uwzględnia
podejście aksjologiczne (nauka o wartościach) i prakseologiczne (teoria
sprawnego działania) [5]. Najczęściej wskazuje się następujące zasady
PS [7]:
• przezorności – gwarantem bezpieczeństwa socjalnego nie powinno być
tylko państwo, ale obywatel powinien dbać o swoją przyszłość i
minimalizować w swoim życiu zachowania wywołujące zagrożenia;
• samopomocy – polega na rozwijaniu pomocy wzajemnej w ramach
niewielkich, nieformalnych grup osób z podobnymi problemami;
• solidarności społecznej (solidaryzmu) – przenoszenie konsekwencji
ryzyk społecznych z jednostek na społeczeństwo;
• pomocniczości (subsydiarności) – instytucje społeczne dostarczają
jednostce wsparcia wtedy, gdy samodzielnie nie jest ona w stanie
zaspokoić swoich potrzeb. Najpierw wspierać powinna rodzina, później
społeczność lokalna, dopiero na końcu – państwo;
Zasady polityki społecznej
• partycypacji (uczestnictwa) – prawo do bycia członkiem grup
społecznych i zbiorowości oraz aktywnego w nich działania;
• samorządności – jednostki i grupy mają prawo do aktywnego
udziału w istniejących instytucjach społecznych i tworzenia
nowych instytucji, aby skuteczniej realizować swoje interesy;
• dobra wspólnego – władze publiczne powinny uwzględniać
korzyści i interesy wszystkich obywateli oraz poszukiwać
kompromisów tam, gdzie te interesy są sprzeczne;
• wielosektorowości – polega na równoczesnym funkcjonowaniu
publicznych podmiotów PS, NGO’s i instytucji rynkowych,
dostarczających dóbr i usług służących zaspokajaniu potrzeb
społeczeństwa.
Polityka społeczna a polityka gospodarcza
Współczesne państwo jest odpowiedzialne za wszechstronny
dobrobyt wszystkich obywateli, dlatego w ramach polityki
publicznej realizuje cele gospodarcze (wzrost ogólnego poziomu
dobrobytu)
–
co
nazywamy
polityką
gospodarczą,
oraz cele społeczne (wszechstronność dobrobytu i jego
równomierny rozkład wśród obywateli i ich grup, wzmocnienie
pozycji grup zdominowanych) – co nazywamy polityką
społeczną.
Polityka społeczna a inne nauki
PS jako dyscyplina badawcza (naukowa) korzysta z dorobku
wielu innych dyscyplin wiedzy, m.in.:
• ekonomii,
• socjologii,
• politologii,
• prawa,
• historii,
• filozofii,
• nauki o polityce publicznej.
Wykorzystane źródła i polecane opracowania
[1] Scharfenberg R. (2013), Definicje, zakres i konteksty polityki społecznej, [w:]
G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna. Podręcznik
akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
[2] Wnuk-Lipiński E. (1996), Demokratyczna rekonstrukcja. Z socjologii
radykalnej zmiany społecznej, Warszawa.
[3] Ratyński W. (2003), Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, t. 1,
Difin, Warszawa.
[4] Scharfenberg R. (2009), Mapa pojęciowa polityki społecznej,
http://rszarf.ips.uw.edu.pl/tps/zaoczne/zaoczne02_w2.pdf.
[5] Supińska J. (2008), Wartości i zasady polityki społecznej, [w:] G.
Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna. Podręcznik
akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
[6] Auleytner J. (2000), Strategia polskiej polityki społecznej, [w:] Strategia
rozwoju Polski do roku 2020, tom II, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”.
[7] Rysz-Kowalczyk B. (red.) (2002), Leksykon polityki społecznej, Oficyna
Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa.
[8] Rajkiewicz J. (1998), Istota polityki społecznej wczoraj i dziś, w: Rajkiewicz
A., Supińska J., Księżopolski M. (red.), Polityka społeczna, „Śląsk”.
Wykorzystane źródła i polecane opracowania c.d.
[9] Szatur-Jaworska B., Firlit-Fesnak G. (1994), Leksykon pojęć socjalnych,
Instytut Polityki Społecznej UW, Warszawa.
[10] Księżopolski M. (1988), Systemy zabezpieczenia społecznego w krajach
nordyckich, IPiSS, Warszawa.
[11] Council of the European Union (2004), Joint report by the Commission and
the Council on social inclusion, Council (Employment, Social Policy, Health
and Consumer Affairs) to: European Council.
[12] Danecki J. (1998), Kwestia społeczna – istota, źródła, zarys diagnozy, [w:]
A. Rajkiewicz, J. Supińska, M. Księżopolski (red.), Polityka społeczna.
Materiały do studiowania, Wydawnictwo „Śląsk”.