Opinii COPA-COGECA o bioroznorodnosci

Komitet Rolniczych Organizacj Zawodowych
Główny Komitet Spółdzielczości Rolniczej
EN(08)1929:6- TR/IB
oryginał angielski
Opinia na temat bioróżnorodności
(26 maja 2008)
1. Wprowadzenie
2. Rola bioróżnorodności w rolnictwie, rybołóstwie i leśnictwie
3. Rola rolnictwa, rybołówstwa i leśnictwa w utrzymaniu bioróżnorodności
4. Implikacje praktyczne, powzięte wysiłki i wizje na przyszłośċ
5. Uwagi końcowe
Rue de Trèves, 61  B-1040 Bruxelles   32-2-287 27 11  Fax 32-2-287 27 00  E-mail : [email protected]  www.copacogeca.eu
2
1. Wprowadzenie
Przed planowaną Dziewiątą Konferencją Grup (COP9) Konwencji o Różnorodności
Biologicznej (CBD), która odbędzie się w Niemczech w maju 2008, Komitety COPA i
COGECA chciałyby wnieśċ swój udział prezentując opinie na temat bioróżnorodności.
Różnorodnośċ biologiczna – inaczej bioróżnorodnośċ – jest kluczowych pojęciem w
utrzymywaniu i ochronie bogactwa życia i różnorodności form.
Konwencja o Różnorodności Biologicznej (CBD), podpisana przez Unię Europejską na
Szczycie Ziemi w Rio w 1992 roku definiuje różnorodnośċ biologiczną jako:
„zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach
lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią;
dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności
ekosystemów” (art. 2),
oraz następująco precyzuje jej cele:
' […] zachowanie różnorodności biologicznej, zrównoważone zużycie jej zasobów oraz
sprawiedliwy podział zysków pochodzących z używania źródeł genetycznych…' (art.1).
Zachowanie bioróżnorodności na świecie jest, obok zmian klimatycznych i właściwej
gospodarki wodnej, jednym z głównych wyzwań XXI wieku i jest bardzo ważną kwestią dla
europejskich rolników, rybaków i leśników. Wszystkie te sektory wykorzystują różnorodnośċ
biologiczną do swojej produkcji i zależą od zdrowego ekosystemu.
Rolnictwo i leśnictwo mają tego świadomośċ i ustaliły jako swoje główne priorytety zarówno
utrzymanie pozytywnych wpływów zewnętrznych w produkcji rolniczej i drzewnej oraz
redukcję szkodliwego wpływu na środowisko. Rolnictwo i leśnictwo traktują swoją rolę w
zachowaniu bioróżnorodności bardzo poważnie i są zainteresowane współpracą z innymi
sektorami w celu zatrzymania strat w bioróżnorodności do roku 2010.
Rolnictwo, leśnictwo, rybołóstwo i bioróżnorodnośċ są ściśle ze sobą powiązane. Ta
wzajemna zależnośċ wyraża się w terminie “bioróżnorodnośċ rolnicza”. Zawiera on wszystkie
składniki różnorodności biologicznej w stosunku do żywności i produkcji rolniczej:
różnorodnośċ i zmiennośċ gatunków zwierzęcych, roślinnych i mikroorganizmów na
poziomach genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym, a także same specyficzne agroekosystemy.
Bioróżnorodnośċ rolnicza ma swój wkład w bezpieczeństwo żywności i inwentarza żywego
oraz wspiera rozwój całej produkcji żywności. Jest to pierwsze połączenie w łańcuchu
żywnościowym, rozwijane i chronione przez rolników.
Z kolei lasy są głównym czynnikiem tworzącym bioróżnorodnośċ, od wieków przyczyniały się
do jej utrzymania. Długośċ cyklów leśnych jest podstawowym warunkiem do istnienia
bioróżnorodności oraz funkcjonowania ekosystemów leśnych. Z drugiej strony, lasy
przyczyniają się do utrzymania społecznej i gospodarczej działalności społeczności
zamieszkujących te tereny.
2. Rola bioróżnorodności w rolnictwie, rybołóstwie i leśnictwie
Bioróżnorodnośċ i przyroda są podstawą działalności dla rolnictwa, rybołóstwa i leśnictwa.
Jednak często przeciwstawia się sobie ochronę środowiska i produkcję towarów
odnawialnych, takich jak żywnośċ, drewno czy pasze. Nie odzwierciedla to rzeczywistości,
czyli faktu, że przyroda zapewnia źródła, od których zależy życie i praca rolników i leśniików.
„Usługi ekosystemowe” świadczone przez przyrodę, a zwłaszcza przez bioróżnorodnośċ
obejmują zapewnianie produktów żywnościowych i nie-żywnościowych, a także funkcje
ochronne związane z powietrzem, wodą, obiegiem węgla w przyrodzie i klimatem.
3
Bioróżnorodnośċ wykorzystywana rolniczo ma ogromne znaczenie gospodarcze, w związku
ze swoją wartością rynkową. Co więcej, zapewnia ona zatrudnienie i dochody wielu
obywatelom Europy, pracującym bezpośrednio w sektorze rolniczym lub pośrednio – na
dwóch końcach łańcucha produkcyjnego. Maksymalizacja korzystnego wpływu usług
ekosystemowych od zawsze zapewniała wysoki poziom produkcji, a co za tym idzie –
żywnośċ dla ludzi. Od tysięcy lat ludzie uprawiają rośliny i udomawiają zwierzęta w oparciu o
rozsąde wybory spośród ogromnej różnorodności genetycznej przyrody.
Tylko dzięki bioróżnorodności genetycznej rośliny i zwierzęta mogą dostosowaċ się do
zmiennych warunków środowiskowych i klimatycznych, co kolejnych dekadach okaże się
jeszcze bardziej przydatne. A zatem utrzymanie bioróżnorodności jest konieczne, aby
zapewniċ stabilnośċ, długotrwałośċ i produktywnośċ rolnictwa, rybołówstwa i leśnictwa.
Należy podkreśliċ rolę lasów w spowalnianiu zmian klimatycznych.
Utrzymanie i wzmacnianie mechanizmów samoregulacyjnych, obiegu składników
odżywczych, odnowy gleb i rozkładu substancji organicznych, czystości wody oraz zapylania
redukuje koniecznośċ interwencji zewnętrznej. Można to osiągnąċ poprzez zwiększenie
dostępności składników odżywczych, polepszenie zużycia wody i struktury gleby oraz
naturalną kontrolę chorób w agroekosystemach. Jedynie w oparciu o znajomośċ
ekosystemów rolnictwo osiągnie swój pełen potencjał produkcyjności.
Podstawowa wartośċ bioróżnorodności, wyrażona nie tylko poprzez rozwój agroturystyki, z
której również rolnictwo czerpie zyski, powinna byċ wysoko ceniona. Europejskie pejzaże są
właśnie skutkiem zróżnicowania ekosystemów.
Wniosek jest oczywisty. Bioróżnorodnośċ jest jednym z fundamentów zarówno dla przyrody,
jak i dla zrównoważonej gospodarki w rolnictwie, rybołóstwie i leśnictwie.
3. Rola rolnictwa, rybołówstwa i leśnictwa w utrzymaniu bioróżnorodności
Pejzaże europejskie były i nadal są kształtowane przez interakcje pomiędzy rolniczym
użytkowaniem ziemi, leśnictwem i bioróżnorodnością. Europejski krajobraz wiejski – wysoko
ceniony przez Europejczyków i turystów z całego świata – jest najważniejszym elementem
naszego kontynentu. W krajach UE-27 dominują tereny wiejskie, stanowiące 91%
powierzchni i zamieszkane przez 56% populacji. W tym kontekście, skoro ogromna
większośċ powierzchni rolnych znajduje się na terenach wiejskich, oczywiste jest, że rolnicy i
leśnicy stają się głównymi zarządcami ziemi, a zatem mają największy udział w zarządzaniu
zasobami naturalnymi.
Wiele gatunków roślin i zwierząt zależy od istnienia rolnictwa. Poprzez wzajemne
użytkowanie, zwłaszcza w przypadku systemów rozległych, takich jak tereny podmokłe
wykorzystywane do wypasania owiec, poszczególne ekosystemy są zachowane i mogą się
rozwijać. Nawet jeśli zazwyczaj dominuje na polu produkcja jednej rośliny, struktury
sąsiadujące z ziemią uprawną pozostają bioróżnorodne. Wiele gatunków żyje na pograniczu
pomiędzy lasami a ziemią uprawną, włączając w to małe strumienie, bagna i mokradła.
Ponadto, wiele dziko żyjących gatunków potrzebnych rolnictwu, takich jak owady zapylające
i drapieżniki potrzebują ekosystemów rolniczych do przetrwania. Niektóre z nich są skutkiem
działalności rolniczej, na przykład pastwiska górskie.
Większość otwartych i półnaturalnych kryjówek zwierząt zależy od działalności rolniczej, a
liczba i jakość tych kryjówek przyczyniają się do różnorodności i struktury gatunków. Jeśli
jednak działalność rolnicza na tych cennych terenach zmienia się lub ustaje, wiele gatunków
może wyginąć, a więc zagrożona jest wtedy biologiczna różnorodność.
Akwakultura zależy od naturalnych zbiorników wodnych, a zatem daje powód, aby chronić
środowisko wodne przed negatywnym wpływem, takim jak zanieczyszczenia.
Lokalna wiedza jest integralną częścią zarządzania różnorodnością rolniczą. Dla upraw i
zwierząt hodowlanych różnorodność w obrębie gatunku jest co najmniej tak samo ważna, jak
4
różnorodność między gatunkami i jest coraz większa dzięki rolnictwu. Na przykład na świecie
istnieje około 5 000 odmian ziemniaka i ponad 10 000 odmian fasoli. Wiedza ekologiczna
rolników i rybaków oraz ich działania, a także banki genów oraz materiał hodowlany
zachowujące bioróżnorodność ex situ są bardzo ważne dla jej utrzymania, zwłaszcza w
rolnictwie.
Przez ostatnie lata poczyniono wielkie postępy w ochronie zagrożonych gatunków, dzięki
konkretnym działaniom, takim jak środków agrośrodowiskowe, projekty LIFE i poszczególne
programy ochrony przyrody (zarówno te finansowane z budżetów krajowych, jak i
współfinansowane z budżetu UE). Co więcej, ekosystemy wykorzystywane z rolnictwie,
leśnictwie i rybołóstwie, jeśli są zarządzane w odpowiedni sposób, mają korzystny wpływ na
pozostałe ekosystemy. Zależnośċ jest więc wzajemna.
4. Implikacje praktyczne, powzięte wysiłki i wizje na przyszłośċ
Samo rolnictwo nie jest w stanie zatrzymać strat w bioróżnorodności do 2010 roku.
Konieczne są działania również w innych sektorach. Jednak europejscy rolnicy podjęli już w
ciągu ostatnich lat wiele działań we właściwym kierunku.
Wspólna Polityka Rolna (WPR) ma bardzo ważną rolę. Obecna reforma jest odpowiedzią tej
polityki oraz rolników na potrzebę działania. Oddzielenie płatności bezpośrednich od
produkcji rolnej poprzez system Jednolitej Płatności na gospodarstwo jest ważne dla
zachowania bioróżnorodności. Wprowadzenie kontroli krzyżowej jeszcze bardziej przyczyniło
się do polepszenia standardów środowiskowych. Jednak pozytywne skutki nie nastąpią od
razu. Naprawianie ekosystemów nie jest procesem liniowym. Konieczny jest okres widocznej
stagnacji, zanim pojawią się pozytywne zmiany.
Komitety COPA-COGECA zdają sobie sprawę z wagi zachowania ekosystemów. Tak więc
Komitety COPA-COGECA wzywają instytucję unijne do przyznania niezbędnych środków
finansowych, aby wzmocnić pozytywny wpływ rolnictwa na środowisko oraz promować
zrównoważone wykorzystanie źródeł biologicznych. Rolnicy i spółdzielnie rolnicze już teraz
nie szczędzą wysiłków mających na celu poprawę ich wpływu na środowisko, ale potrzebują
oni stabilnych ram i odpowiedniego finansowania, które pozwolę na wypełnienie ich
zobowiązań wobec środowiska.
Komitety COPA-COGECA są zdania, że dobrowolne środki agrośrodowiskowe, które
kompensują bądź wyższe koszty produkcji, bądź niższe plony odgrywają główną rolę w
utrzymaniu i polepszaniu bioróżnorodności. Na przykład tereny nadbrzeżne i nisko położone
mogą być ważne dla ochrony przed powodziami i powinny również być cenione jako teren
ogromnej różnorodności biologicznej. Jednakże rolnicy muszą otrzymywać kompensatę za
każde wymagane od nich zmiany. Komitety COPA-COGECA nalegają na stworzenie
właściwego mechanizmu finansowania, który zapewni równowagę pomiędzy optymalną
produkcją i długotrwałym utrzymaniem ekosystemów. Wsparcie UE dla dywersyfikacji
gospodarstw daj też wiele innych możliwości: nowe rynki zbytu dla produktów niszowych,
agroturystyka i inicjatywy związane z dzikimi zwierzętami.
Komitety COPA-COGECA popierają stworzenie ogólnoeuropejskiej sieci NATURA 2000,
której celem jest zachowanie cennych ekosystemów oraz ochrona zagrożonych na ich
własnych terenach gatunków. NATURA 2000 ma szczególne znaczenie dla rolnictwa i
leśnictwa, jako że większośċ objętych programem terenów są to ziemie uprawne i lasy.
Najlepszym przykładem jest wprowadzenie sieci NATURA 2000 we Francji: 41% terenów
pokrywają ziemie wykorzystywane rolniczo, a 39% - lasy. Konieczne zatem jest zapewnienie
wystarczającego finansowania. Co więcej, Komitety COPA-COGECA podkreślają wagę
konstruktywnego dialogu pomiędzy decydentami, administracją rządową, rolnikami i
leśnikami, aby skutecznie wcielić w życie ten program. Państwa członkowskie powinny dać
5
rolnikom możliwość aktywnego uczestnictwa w politykach ochrony przyrody i opracowywaniu
planów działania, tak aby połączyć interesy oraz wiedzę sektora rolniczego.
Jak już podkreślano wyżej, niezbędna jest świadomość pozytywnych skutków, jakie wywołuje
zrównoważone rolnicze użytkowanie ziemi. Bioróżnorodność, a zwłaszcza bioróżnorodność
rolnicza zależy od rolników, ich praktyk i ich wiedzy ekologicznej. Rolnicy i rybacy
dostosowują swoje działania poprzez ciągłe wykorzystanie innowacji technologicznych,
zarówno w zarządzaniu i sprzęcie, jak i w zaspokajaniu potrzeb rynku. Aby mieċ pewnośċ,
że zmiany te są przyjazne dla środowiska, rolnicy i rybacy potrzebują wsparcia poprzez
szkolenia i doradztwo. Ponadto, wysiłki na polu badań (np. poprzez FP 7) są konieczne dla
uzyskania nowej wiedzy i dla jej wykorzystania w codziennym działaniu.
Zmiany klimatyczne mają duży wpływ na bioróżnorodnośċ. A więc nawet jeśli rolnictwo jest
przyjazne dla środowiska, bioróżnorodnośċ może byċ zagrożona. Komitety podkreślają w
tym kontekście wagę ochrony ex situ. Banki genów oraz materiał hodowlany zachowujące
różnorodnośċ ex situ są bardzo ważne dla bioróżnorodności, zwłaszcza dla bioróżnorodności
rolniczej.
Komietety COPA-COGECA obawiają się, że zmiany klimatu i globalizacja przyśpieszą
znacznie rozprzestrzenianie się inwayjnych gatunków obcych1, co będzie miało negatywny
wpływ na bioróżnorodnośċ, zwłaszcza rolniczą i wodną. W skrajnych przypadkach
pojawienie się – planowane lub nie – obcych gatunków może doprowadziċ pierwotne gatunki
i ekosystemy do wyginięcia, co przyniesie zmiany w pejzażu, ekosystemach wody słodkiej i
morskiej oraz w sektorze żywności. Komitety COPA-COGECA wzywają więc do podjęcia
konkretnych kroków w alce z inwazyjnymi gatunkami obcymi. Na razie istnieje bardzo mało
inicjatyw mających na celu ocenę wpływu tego zjawiska na rolnictwo. Powinno się
rozszerzyċ badania w tym zakresie.
Pejzaże rolne i bioróżnorodnośċ są też zagrożone przez urbanizację i konwersję ziemi rolnej,
ale również przez bioróżnorodne struktury graniczne. W miarę postępowania urbanizacji,
pejzaże rolne staną się w przyszłości jeszcze ważniejszymi miejscami schronienia dla
dzikich gatunków, a zatem dla bioróżnorodności. Jednocześnie nastąpi zwiększenie presji na
wyższe plony, aby wyżywiċ rosnącą populację światową oraz zaspokoiċ zwiększone
zapotrzebowanie na energie odnawialne. Komitety COPA-COGECA zwracają się do
wszystkich, aby pomogli rolnikom ukierunkowaċ ten proces korzystnie dla bioróżnorodności
bez stwarzania zagrożenia dla opłacalności, konkurencyjności i długotrwałości rolnictwa, a
co za tym idzie – dla przyszłości europejskich rolników.
Przez ostatnią dekadę rolnictwo ekologiczne stało się bardziej popularne w Europie. Ma ono
dużą rolę w ochronie i umacnianiu bioróżnorodności, nie tylko poprzez zmiany w podejściu
do zarządzania ekosystemami rolnymi, ale także poprzez zmniejszenie zużycia niektórych
substancji. Komitety COPA-COGECA wzywa Unię i państwa członkowskie do kontynuowania
promocji i zachęcania do przechodzenia na rolnictwo ekologiczne
1
Gatunki inwazyjne są to gatunki spoza danego terenu (np. rośliny i zwierzęta), które wywierają
wpływ ekonomiczny, środowiskowy i ekologiczny na zajęte przez siebie tereny.
6
Komitety COPA-COGECA popierają ostatnie zmiany w sektorze leśnym – zwłaszcza
ustanowienie różnych międzynarodowych polityk leśnych, opartych na trzech filarach
zrównoważonego zarządzania lasami. Lasy i inne grunty leśne zwiększyły swoją
powierzchnię o prawie 3% przez ostatnie 10 lat, co daje około 1,6 miliona kilometrów
kwadratowych w rozszerzonej Unii. Właściciele lasów robią wiele, aby skutecznie
produkowaċ w sposób opłacalny ekonomicznie, ekologicznie i społecznie. Roczny przyrost
masy leśnej przekroczył roczny ubytek o ponad jedną trzecią, co przyczyniło się do
zwiększenia udziału biomasy jako środka przeciwko zależności od paliw kopalnych. Lasy
europejskie są w dużej części objęte programami ochrony środowiska i zarządzane zgodnie
z zasadami, kryteriami i wskaźnikami zrównoważonego zarządzania, uznanymi przez
Ministerialny Proces Ochrony Lasów w Europie (MPOLE, ang. MCPFE) i Komisję
Europejską. Obecnie lasy europejskie stanowią największą rezerwę biomasy i będą ważnym
źródłem bioenergii na przyszłośċ.
Należy podkreśliċ rolę lasów w spowalnianiu zmian klimatycznych. Działania leśników muszą
więc być wspomagane w tym zakresie, a planowanie zagospodarowania przestrzennego
musi stawiaċ, ochronę lasów na pierwszym miejscu.
Komitety COPA-COGECA uważają, że pozytywny wpływ zbóż energetycznych na rotację
zbóż i bioróżnorodnośċ powinien byċ wzięty pod uwagę, tak samo jak możliwośċ produkcji
zbóż na cele pozażywieniowe. Zwiększone wykorzystanie rolnictwa do produkcji materiałów
dla przemysłu, takich jak polimery, smary, środki powierzchniowo czynne, rozpuszczalniki
oraz włókna może przynieśċ większe zróżnicowanie w agroprodukcji i agroekosystemach.
Podobnie dzieje się w przypadku użycia roślin do produkcji leków. Zyski z pozytywnych
zmian, jakie przyniosą żądania Komitetów COPA-COGECA przekonują do rozszerzenia
badań nad roślinami nieużywanymi jeszcze w produkcji rolniczej oraz nad ich uprawą.
Oprócz zwiększonego udziału w produkcji biomasy, pozwoli to na zmniejszenie zależności
UE od energii emitującej gazy cieplarniane.
GMO są objęte Międzynarodową Konwencją o Bezpieczeństwie Biologicznym (Protokołem z
Kartaginy), przyjętą przez strony CBD w 2002 roku. Komitety COPA-COGECA uznają
wielkie możliwości, jakie ma inżynieria genetyczna w rolnictwie, w celu zapewnienia
produkcji, ale podkreślają też wagę umożliwienia rolnikom wyboru. Należy prowadzić stałe
monitorowanie produkcji GMO, aby zapewnić zdrowie i ochronę środowiska. Komitety
COPA-COGECA popierają utworzenie wyraźnie oznaczonych i osłoniętych terenów do
badań nad technologią genetyczną.
5. Uwagi końcowe
Komitety COPA i COGECA chciałyby zwróciċ uwagę na fakt, że rolnictwo jest konieczne do
utrzymania bioróżnorodności. Aby zrównoważona produkcja i ochrona przyrody szły w parze,
konieczna jest współpraca sektora rolnego i społeczeństwa w osiąganiu celów ochrony
środowiska. Członkowie Komitetów COPA-COGECA traktują bardzo poważnie zagrożenie
bioróżnorodności i zainicjowały wiele krajowych rozwiązań, które wzmacniają pozytywny
wpływ rolnictwa na środowisko oraz promują trwałe wykorzystanie źródeł biologicznych.
Komitety
COPA-COGECA
mają
świadomośċ
konieczności
włączenia
kwestii
bioróżnorodności do wszystkich polityk UE, włącznie z polityką rolną, ale wzywają do
podejścia, które bierze pod uwagę potrzeby i obawy rolników oraz leśników, jako że ich
działalnośċ jest ściśle powiązana ze źródłami biologicznymi.
7
Komitety COPA-COGECA wzywają instytucje europejskie oraz państwa członkowskie, aby
rozbudziły społeczną świadomośċ ochrony bioróżnorodności w całym społeczeństwie
europejskim. Pozytywny wpływ rolnictwa, rybołówstwa i leśnictwa na osiągnięcie celu, jakim
jest zatrzymanie strat w bioróżnorodności do roku 2010 musi byċ jasno wyrażony. W tym
kontekście staje się oczywiste, że należy nagradzaċ rolników, którzy wnoszą wkład w
utrzymanie bioróżnorodności, wykraczający poza i tak już wysokie standardy, jakim muszą
się podporządkowaċ od czasu reformy w 2003 roku. Rolnictwo nie może chroniċ, ani tym
bardziej wzmacniaċ bioróżnorodności bez ponoszenia kosztów. A zatem, wsparcie dla
rolników (pokrywające dodatkowe koszty oraz straty w dochodach) jest konieczne wszędzie
tam, gdzie istnieje potrzeba adaptacji działań, które pomogą chroniċ przyrodę i
bioróżnorodnośċ naszego pejzażu.
_____________________________