Słowo na terytorium sztuki dla dziecka

ABSTRAKTY WYSTĄPIEŃ
19. BIENNALE SZTUKI DLA DZIECKA
Słowo na terytorium sztuki
dla dziecka
25 – 26 października 2012
Estrada Poznańska – Scena na Piętrze
Poznań, ul. Masztalarska 8
19
dr Dorota Chmielewska-Łuczak
Zakład Psychologii Rozwoju | Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego
Słowa osadzone w kulturze popularnej, słowa organizujące
kulturę popularną. Kultowe słowa w książkach, filmach
i grach komputerowych dla dzieci i dla młodzieży
Gry komputerowe, książki i filmy dla dzieci i młodzieży obfitują w odniesienia do kultury popularnej. W przypadku tych ostatnich jest to zabieg czynienia z nich rozrywki rodzinnej, rodzice i starsze rodzeństwo towarzyszący
dzieciom na projekcji filmu zyskiwało dodatkową przyjemność obcowania
z tekstem; mogli rozpoznawać i rekonstruować sens, ale również brać
udział w postmodernistycznym dekonstruowaniu i tworzeniu nowych sensów. Reakcje dorosłych niekiedy wywołują irytację odbiorców dziecięcych.
Drugi typ tekstów to te, które same stają się niepowtarzalne i kultowe,
rezonują z sensami obecnymi w relacjach, kanalizują emocje, zmieniają dystans. Ostatnim rodzajem słów są słowa-klucze małych wspólnot – integrują, strukturalizują, stanowią odniesienie do wspólnej narracji.
Dorota Chmielewska-Łuczak — zainteresowana psychologią Internetu, członek Polskiego
Towarzystwa Badania Gier. Analizuje zjawiska kultury popularnej, zajmuje się problemami
związanymi z rozwojem dzieci i młodzieży a także wpływem kulturowym, jakiemu podlegają.
Prywatnie matka dwóch synów (15 i 18 lat) przyglądająca się temu, w co grają, co czytają,
oglądają, często sama również daje się wciągnąć w porywający świat gier komputerowych,
książek i filmów.
sytuuje się powszechnie obecne w literaturze dziecięcej słowo karnawałowe (w rozumieniu Bachtinowskim). Obrazoburczo obnażając zazwyczaj
ukrytą podszewkę rzeczywistości, spełnia wobec światów przedstawionych
utworów Carrolla, Lindgren, Brzechwy i in. funkcję odradzającą, jednocześnie zaś stanowi element eksperymentów literackich spod znaku absurdu i nonsensu. Współcześni autorzy fantastyki dla młodego odbiorcy grają
z nakreśloną wyżej tradycją słowa fantastyczno-literackiego. W moim wystąpieniu postaram się pokazać, jak odbierając słowu moc stwórczą, celowo odsłaniają kulisy swego warsztatu literackiego, zmieniając tym samym
charakter czytelniczego odbioru.
Anna Maria Czernow — badaczka literatury dla dzieci i młodzieży, krytyk literacki, na stałe
współpracuje z miesięcznikiem „Nowe Książki”. Autorka wielu artykułów poświęconych literaturze dla dzieci i młodzieży publikowanych w tomach zbiorowych i czasopismach branżowych.
Członkini Polskiej Sekcji IBBY, jurorka w konkursie IBBY Książka Roku. Stypendystka International Youth Library w Monachium. Jej zainteresowania naukowe to między innymi: teoria
literatury dla młodego odbiorcy, klasyka anglosaskiej i skandynawskiej literatury dla dzieci
oraz fantastyka XIX, XX i XXI w. Przygotowuje pracę doktorską na temat strategii karnawalizacyjnych w literaturze dla dzieci i młodzieży.
prof. Elżbieta Dryll
Katedra Psychologii Wychowania | Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
Wpływ języka na duchowy rozwój dziecka
Za szczególną cechę klasycznej fantastyki należy uznać fakt, że eksponuje antropologiczną, nie zaś estetyczną funkcję słowa i języka. Magiczne formuły, sekretne imiona, tajemnicze nazwy czy pradawne i zarazem
prawdziwe języki, które tworzą zestaw motywów bazowych dla literatury
inspirowanej utworami J.R.R. Tolkiena, C.S. Lewisa czy Ursuli Le Guin, warto
analizować za pomocą narzędzi antropologicznych. Na poziomie narracji
słowo fantastycznoliterackie opisuje światy możliwe, a nie przedstawione, zatem wsparte aktywnością wyobraźni autora i odbiorcy nabiera mocy
stwórczej, stając się Logosem. Z kolei na pograniczu antropologii i estetyki
Spośród wielu funkcji języka ostatnio zwraca się uwagę na jego rolę organizującą interakcje społeczne oraz aktywność własną podmiotu według
znaczeń zawartych w tekście kultury (dotyczących rozumienia świata, życia emocjonalnego, moralności, estetyki). W procesie rozwoju indywidualnego człowieka szczególne znaczenie mają teksty narracyjne, w których
język rozumie się jako mythos (bardziej niż logos). W nich przechowywana
jest nie tylko wiedza „obiektywna”, ale przede wszystkim świat wartości,
są adresowane do emocji, wyobraźni, realizują się między innymi w sztuce.
We najwcześniejszym dzieciństwie słowo komentuje i wartościuje zdarzenia codzienne, umożliwiając ich interpretację. W okresie przedszkolnym
dziecko wkracza w świat schematów fabularnych (baśnie, literatura, teatr),
uczy się stosować je w opowiadaniu i myśleniu, co narzuca procesowi interpretacji zdarzeń społecznych określony kształt. W okresie szkolnym następuje intensywny rozwój logos i ograniczenie preferencji narracyjnej, dlatego tak ważne jest w tym czasie zachowanie kontaktu dziecka z literaturą.
Okres młodzieńczy charakteryzuje powrót do mythos, ponowne, większe
zainteresowanie sztuką oraz problemami egzystencjalnymi. Tworzy się
2
3
mgr Anna Maria Czernow
Pracownia Badań nad Literaturą Dziecięcą i Młodzieżową | Instytut Literatury Polskiej
Uniwersytetu Warszawskiego
Między antropologią a estetyką. Słowo w fantastyce
dla młodego odbiorcy
w tym czasie struktura narracji tożsamościowej, która rozwija się przez
resztę życia i w zasadniczym stopniu wyznacza jego sens. W całym okresie dzieciństwa i adolescencji kontakt ze słowem, jakim operuje literatura,
teatr i inne formy sztuki (zarówno w roli jego odbiorcy, jak i twórcy), jest
niezastąpionym czynnikiem rozwoju osoby.
Elżbieta Dryll — Profesor Uniwersytetu Warszawskiego, psycholog, prowadzi zajęcia dydaktyczne i badania w zakresie psychologii narracyjnej, rozwojowej oraz wychowania (szczególnie w środowisku rodzinnym), na temat transmisji międzypokoleniowej treści kultury, moralności, mechanizmów deformujących proces wychowania i związanych z tym oddziaływań
terapeutycznych.
prof. Grzegorz Godlewski
wych wymiarów ich funkcjonowania. Nawet sztuka słowa utrwalana i rozpowszechniana jako tekst zyskuje realność kulturową dopiero w sytuacjach
odbioru, poprzez właściwe im praktyki i generowane przez nie doświadczenia. Zastosowanie podejścia antropologicznego zmusza więc do weryfikacji
wielu utrwalonych przeświadczeń na temat sztuki słowa (i słowa w sztuce)
w różnych jej konkretyzacjach, i to w odniesieniu do tak podstawowych
kwestii, jak sposoby jej istnienia i funkcje kulturowe.
Grzegorz Godlewski — profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Zakładu Antropologii Słowa. Zajmuje się antropologiczną teorią kultury i antropologią słowa. Przez wiele lat
kierował specjalizacją animacja kultury prowadzoną na kierunku kulturoznawstwo – wiedza
o kulturze. Współautor tomu Animacja kultury. Doświadczenie i przyszłość (2002) oraz podręczników Antropologia kultury (2005) i Antropologia słowa (2003); ostatnio opublikował
książkę Słowo – pismo – sztuka słowa. Perspektywy antropologiczne (2009). Od 2011 roku
jest członkiem i sekretarzem naukowym Komitetu Nauk o Kulturze PAN.
Zakład Antropologii Słowa | Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego
Słowo i sztuka słowa w ujęciu antropologicznym: media,
praktyki, funkcje
prof. Marta Karasińska
Katedra Dramatu, Teatru i Widowisk | Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
W perspektywie antropologicznej słowo rysuje się przede wszystkim jako
zjawisko kulturowe, nie sprowadzające się do tego, co w nim czysto językowe, do znaczeń, które przechowuje i przekazuje. Życie słowa to jego
użycie – przez konkretny podmiot, w konkretnej sytuacji, w konkretnym
celu. Dlatego sposoby obecności słowa w kulturze i doświadczeniu kulturowym człowieka są różnorodne, a głównym czynnikiem je różnicującym są media słowa. Przywykliśmy za podstawowy sposób istnienia słowa
uznawać słowo pisane i drukowane: tekst – traktowany jako dyskurs autonomiczny i samodzielny. Tymczasem każde z mediów słowa – słowo żywe,
pismo ręczne, druk, słowo w mediach audiowizualnych, słowo cyfrowe i
sieciowe – powołuje do życia odrębne środowisko komunikacyjne i kulturowe, wraz z właściwymi im praktykami językowymi, różnymi sposobami
użycia słowa, które w znacznej części wykraczają poza zastosowania czysto komunikacyjne.
W szczególności dotyczy to sztuki słowa, którą w naszej kulturze zwykle
utożsamiamy z literaturą i ujmujemy w kategoriach tekstocentrycznych.
To „nachylenie piśmienne” często nie pozwala nam dostrzec, że wiele form
sztuki słowa, funkcjonując w przestrzeniach innych mediów, nie redukuje
się do postaci tekstowej, a ich odbiór – do biernej recepcji przekazu. Na
antypodach wobec tekstów literackich sytuuje się sztuka słowa żywego,
która urzeczywistnia się jako performance, swoiste połączenie zdarzenia
z działaniem. Jeśli spojrzeć na cały obszar sztuki słowa z perspektywy tej
jej źródłowej postaci, okaże się, że również inne jej formy wymagają redefinicji, opartej na rozpoznaniu medialnych, komunikacyjnych i kulturo-
Marta Karasińska — profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, polonistka, teatrolog.
Teoretyk literatury i teatru. Animator kultury. Przez wiele lat związana zawodowo z Teatrem
Nowym w Poznaniu, Poznańskim Teatrem Lalki i Aktora, Ogólnopolskim Ośrodkiem Sztuki dla
Dzieci i Młodzieży. Autorka książek i artykułów poświęconych literaturze i teatrowi dla młodego widza, dramaturgii współczesnej, teorii teatru, kulturze najnowszej. Redaktorka książek
zbiorowych podejmujących problematykę sztuki dla dziecka.
4
5
Słowo: obraz czy dźwięk?
Słowo jako teatralna partytura łączy w sobie kilka scenicznych języków, powoływanych mocą reżyserskiego przekładu. Inscenizowane sadowi się między obrazem i brzmieniem, między „widać” i „słychać”, konstytuując nową,
nieliteracką rzeczywistość. Teatralny byt słowa nabiera szczególnych znaczeń w twórczości dla najmłodszych, w której staje się ono częstokroć ledwie transparentnym tropem do wyimaginowanego sceno-świata. Pytanie
o sceniczną rolę słowa w spektaklu dla dzieci to pytanie o jego przekładalność na kształty, barwy i brzmienia. To także pytanie o jego pretekstualność,
szczególnie ważne w odniesieniu do widza najnajmłodszego, dla którego
relacja między namacalnym sensualizmem sceny i abstrakcją wypowiedzianego słowa, inaczej niż zwykle, wiedzie od zmysłów ku nierozpoznanej
jeszcze materii języka. To na koniec pytanie o jego synestezyjny charakter
i granice semantycznej autonomii, a nade wszystko o powoływaną przez
nie sceniczną metaforę.
dr Agnieszka Karpowicz
Zakład Antropologii Słowa | Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego
Świat liter. Typografia dla dzieci w perspektywie antropologii słowa
W literaturze dziecięcej szczególną funkcję pełni typograficzny kształt tekstu.
Wiąże się on przede wszystkim z typem językowości odbiorcy i jego potencjami percepcyjnymi. Warto prześledzić typografię projektowaną dla dzieci,
wpisującą się w nurt artystycznej, nowatorskiej czy nawet eksperymentalno-awangardowej twórczości, której autorzy mają pełną świadomość zarówno samego medium druku, jego funkcji, jak i specyfiki lekturowej odbiorcy.
W perspektywie historycznej widać ciągłość tego artystycznego nurtu literatury dziecięcej, a za jego prekursorów można uznać Stefana i Franciszkę Themersonów, tworzących w okresie międzywojennym. Ten rodzaj typograficznego projektowania zaczął nabierać znaczenia współcześnie. We współczesnej
literaturze, podobnie jak dawniej w twórczości Themersonów, na szczególną
uwagę zasługuje także problem wielomedialnego kontekstu tych książek,
a także funkcje i rodzaje wewnątrztekstowych odniesień typograficznego słowa do innych mediów. Wiąże się to ze zwracaniem uwagi na obraz słowa, którego dziecko dopiero się uczy, a także zespalaniem treści z obrazem, obrazem
słowa, kształtem litery i tekstu, doborem kroju czcionek, wielkości liter. W perspektywie antropologii słowa typograficzne zabiegi opierają się w tych pracach
zasadniczo na relacjach i odniesieniach między drukowanym słowem a rzeczą,
słowem a obrazem oraz słowem i dźwiękiem (mową) lub ruchem (gestem).
Agnieszka Karpowicz zajmuje się literaturą i sztuką XX wieku w perspektywie kulturoznawczej.
Autorka książki Kolaż. Awangardowy gest kreacji. Themerson, Buczkowski, Białoszewski. Publikowała w „Kulturze Współczesnej”, „Kontekstach”, „Pamiętniku Literackim”. Tłumaczka z języka
francuskiego (m. in.: Yves Winkin, Antropologia komunikacji, Raymond Boudon, Efekt odwrócenia, Nathalie Heinich, Socjologia sztuki, Alain Tourain, Samotworzenie się społeczeństwa).
współczesnej literatury dziecięcej i młodzieżowej, występując niejako we
własnej sprawie, niejednokrotnie wykorzystują motyw biblioteki, by pokazać jedyną w swoim rodzaju magię ksiąg. W rozmaitych literackich wizjach
biblioteka jawi się jako przestrzeń zagadek i sekretów, miejsce pobudzające
wyobraźnię i zapraszające do przeżycia przygody, czasem niebezpiecznej,
zawsze ekscytującej. Pokazywana jest jako naturalne środowisko człowieka,
którego cechuje głód poznawczy, chęć zdobywania nowych doświadczeń
i potrzeba niezwykłości; taki obraz pojawia się m.in. w powieściach Cornelii
Funke, Josteina Gaardera, Waltera Moersa czy Joanne Rowling. Magiczny
sposób oddziaływania biblioteki ma swoje źródło w atmosferze tajemniczości: każda książka stanowi zagadkę prowadzącą do coraz to nowych
niewiadomych, księgozbiór tworzy zaś uniwersum, niczym Borgesowska
Biblioteka Babel. Nasuwające się tutaj pytanie dotyczy rzeczywistości pozaliterackiej: czy możliwe jest odnalezienie podobieństw pomiędzy powieściową wizją a realną biblioteką XXI wieku? Druga część rozważań – po refleksji nad obrazami literackimi – będzie zatem dotyczyć tego, czy czytelnicy mają szansę, tak jak książkowi bohaterowie, doświadczyć prawdziwej
przyjemności czytania i odczuć magię bibliotecznego księgozbioru.
Weronika Kostecka — doktorantka, prowadzi zajęcia na Wydziale Polonistyki i na Uniwersytecie Otwartym Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Wyższej Szkole Pedagogicznej ZNP. Należy do Polskiej Sekcji IBBY; od 2011 r. jest jurorką w konkursie IBBY Książka Roku. Autorka
monografii naukowej Tajemnica księgi. Tropami współczesnej fantastyki dla dzieci i młodzieży
(Warszawa 2010) i artykułów poświęconych literaturze dziecięcej i młodzieżowej publikowanych w tomach zbiorowych. Jako recenzentka współpracuje z miesięcznikiem „Nowe Książki”.
dr Jadwiga Kwiek
Zakład Technologii Kształcenia | Wydział Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu
Rola słowa w budowaniu efektu perswazyjnego w reklamie
adresowanej do dzieci
mgr Weronika Kostecka
Czy w świecie nowoczesnych mediów elektronicznych i Internetu biblioteczny księgozbiór może jeszcze fascynować, kusić ukrytymi na zadrukowanych stronicach tajemnicami i rozbudzać przyjemność czytania? Autorzy
Podstawowym celem każdego komunikatu reklamowego jest zbudowanie
efektu perswazyjnego. Słowo stanowi jedno z narzędzi służących budowie tego efektu. Dla wykorzystania perswazyjnej siły słowa konieczne jest
skoncentrowanie się na jego wieloznaczności kosztem jego precyzji. Myślenie dziecka, aż do okresu dorastania, ma charakter konkretno-obrazowy.
Sposób użycia słowa w reklamie pozostaje w sprzeczności z aktualnymi
możliwościami intelektualnymi dziecka. Rozbieżność pomiędzy sposobem
użycia słowa a możliwościami poznawczymi dziecka może prowadzić do
zaburzeń w poznaniu rzeczywistości.
6
7
Pracownia Badań Literatury dla Dzieci i Młodzieży | Instytut Literatury Polskiej Uniwersytetu
Warszawskiego
O przyjemności czytania, przygodzie i tajemnicy. Magiczne
biblioteki
Jadwiga Kwiek wykłada psychologię i etykę mediów, psychologię perswazji i zasady autoprezentacji. W pracy naukowo-dydaktycznej i wieloletniej praktyce psychologicznej szczególnie
koncentruje się na problematyce narracji. Narracji religijnej, micie, baśni, narracji massmedialnej. Autorka licznych publikacji z tego zakresu, współautorka i uczestniczka projektów badawczych i edukacyjnych, realizowanych przy współpracy placówek naukowych, kulturalnych oraz
mediów krajowych i zagranicznych.
dr Jacek Ladorucki
Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej | Uniwersytet Łódzki
Audiobook – nowa przestrzeń słowa
Coraz bardziej powszechne audiobooki dla dzieci i młodzieży utrwalają dobre
nawyki obcowania z językiem, reklamują czytanie jako przyjemność i stwarzają
alternatywę dla telewizji i Internetu jako sposobu spędzania wolnego czasu.
Autor referatu rozważa problem uczestnictwa w kulturze poprzez literaturę
audio, porównuje tradycyjny i słuchowy kontakt czytelnika z tekstem, analizuje
wpływ audiolektur na przebieg inicjacji literackiej młodego człowieka. Audiobooki, szczególnie te czytane przez najlepszych aktorów, uczą dzieci i młodzież
szacunku do ojczystego języka, pokazują jego piękno i pośrednio wskazują, że
w języku nie chodzi tylko o komunikację, ale przede wszystkim o porozumiewanie się, myślenie i tworzenie, które określają sposób istnienia człowieka.
Jacek Ladorucki ukończył studia na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego w zakresie filologii polskiej (specjalność: bibliotekoznawstwo i informacja naukowa). W 2004 roku
obronił pracę doktorską w zakresie bibliologii na podstawie rozprawy Książka poetycka. Powstanie, rozwój i cechy w latach 1891-1939 (promotor prof. dr hab. Janusz Dunin-Horkawicz).
Główne dziedziny jego zainteresowań to: rozwój form książki na przestrzeni dziejów, czytelnictwo oraz rynek książki i mediów. Autor szeregu artykułów dotyczących form edytorskich,
estetyki druków, czasopiśmiennictwa i czytelnictwa. Członek zarządu Łódzkiego Towarzystwa
Przyjaciół Książki i Fundacji „Ocalić od zapomnienia”.
determinuje metamorfozę odbiorcy. Zjawisko przekształcania odbiorcy,
niekiedy dosłownie: kreowania go, ma szczególne znaczenie w przypadku
sztuki o charakterze paistycznym, czyli nasyconej elementami kulturowo
przypisywanymi dziecięcości. W niektórych utworach słowo wydobywa
pierwiastki dorosłości w odbiorcy dziecięcym, w konsekwencji przekształca
dziecko jako odbiorcę utworu w człowieka dysponującego właściwościami
lub przymiotami charakterystycznymi dla kulturowo rozumianej dojrzałości; w innych utworach rozwija, wzmacnia i potęguje te właściwości, które
są specyficznymi cechami dzieciństwa; w jeszcze innych – przekształca dorosłego odbiorcę w dziecko, „czyni” dziecko z dorosłego, na różne sposoby
infantylizuje go lub poprzez ewokowanie wspomnień i topikę dzieciństwa
powoduje „wyzwolenie” dziecka ukrytego za zasłoną dorosłości.
Grzegorz Leszczyński — kierownik Pracowni Badań Literatury dla Dzieci i Młodzieży, profesor
Uniwersytetu Warszawskiego, prodziekan Wydziału Polonistyki, w latach 1994 – 2000 zastępca dyrektora Redakcji Dziecięcej Telewizji Polskiej, 2002 – 2005 przewodniczący kapituły Nagrody Prezydenta RP Sztuka Młodym, 1992 – 1995 prezes Polskiej Sekcji International Board
on Books for Young People. Autor książek: Młodopolska lekcja fantazji (1990), Elementarz
literacki (2001), Literatura i książka dziecięca. Słowo – obiegi – konteksty (2003), Kulturowy
obraz dziecka i dzieciństwa w literaturze drugiej połowy XIX i w XX w. (2006), Magiczna biblioteka (2007), Bunt czytelników. Proza inicjacyjna netgeneracji (2010). Redaktor naukowy
Słownika literatury dziecięcej i młodzieżowej (2002) i kilkunastu tomów zbiorowych, m.in.
tomów będących owocem konferencji towarzyszących Biennale Sztuki dla Dziecka. Autor
kierowanych do młodych czytelników antologii, m.in. Po schodach wierszy (1992), Polskie
baśnie i legendy (2006), Baśnie świata (2007).
dr Joanna Maleszyńska
Zakład Poetyki Historycznej i Krytyki Literackiej | Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu
Piosenki, które śpiewała mi matka
Słowo rozumiane jako logos ma w sztuce funkcję performatywną; kreuje
rzeczywistość artystyczną i pozaartystyczną, w szczególnych wypadkach
A właściwie nie tylko matka, ale i dziadek, niania, piastun, starsza siostra,
wierna służąca... Piosenki, usłyszane w dzieciństwie, wielokrotnie powtarzane, są co prawda „nieprzefiltrowane” intelektualnie, ale za to wchłonięte i przyswojone sensualnie i bardzo emocjonalnie. Wyliczanki, rymowanki,
mruczanki, a przede wszystkim kołysanki; piosenki-ballady, opowiadające długie historie, jak i proste, zbudowane z powtórzeń semantycznych
i fonicznych – to najwcześniejsze utwory literackie (i zarazem muzyczne),
z którymi mamy styczność. Uspokajają, pocieszają, ale i zaciekawiają oraz
rozwijają małego odbiorcę; kształtują w niewidzialny sposób, pokazując
i objaśniając świat bez natrętnego balastu dydaktycznego. Te niedocenia-
8
9
prof. Grzegorz Leszczyński
Pracownia Badań Literatury dla Dzieci i Młodzieży | Instytut Literatury Polskiej Uniwersytetu
Warszawskiego
Słowo w sztuce: przestrzenie obcości, przestrzenie tożsamości
ne przez „dorosłą” kulturę dzieła (czasem arcydzieła) odgrywają istotną,
bo wprowadzającą w świat sztuki, rolę. Nie tłumią też bogatej, dziecięcej
wyobraźni, o której Alison Gopnik pisze jako o „wydziale do spraw rozwoju i badań całego gatunku ludzkiego”. Dziecko jest bowiem, jak twierdzi
amerykańska badaczka, filozofem; jest też – zaznaczmy to mocno – również artystą.Piosenki, które śpiewa nad kołyską matka, mówią o prawdzie,
miłości oraz sensie istnienia: inaczej (niż szkoła), prościej (niż nauczyciel),
przystępniej (niż książki); czasem śmiesznie, czasem absurdalnie, poważnie
i „terapeutyzująco”; edukują językowo i zapraszają do poznawania życia.
Najgłębiej zapadają w podświadomość i zostają z nami na zawsze.
Joanna Maleszyńska — prowadzi zajęcia z wiedzy o kulturze, z historii literatury europejskiej,
z poetyki i retoryki, ze związków literatury i muzyki oraz wykłady o historii musicalu. Doktorat
poświęciła formom obecności muzyki w literaturze dawnej i współczesnej. Liczne publikacje
pokonferencyjne dotyczą muzyczności literatury i specyfiki literacko-muzycznych gatunków.
Obecnie pracuje nad książką o piosence.
dr Maria Molicka
Instytut Nauk Edukacyjnych | Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie
Znaczenie różnych dziedzin sztuki w procesie rozwoju pojęć i nadawaniu im znaczeń przez dzieci
Tworzenie pojęć w umysłowości dzieci dokonuje się w kontekście społecznym; zaangażowane są tu procesy nie tylko poznawcze, także emocjonalne. Poszczególne dziedziny sztuki stymulują ten proces, wzbogacając go
o nowe elementy, sprzyjają również transformacji utworzonych wcześniej
pojęć. Pojęcia oraz ich kategoryzacje są tworzywem, z którego w procesie
rozwoju myślenia dziecka powstaje indywidualny język, pozwalający rozumieć otaczającą rzeczywistość i komunikować się z nią. Autorka omawia
rolę książeczek rysunkowych i muzyki w stymulacji kategoryzacji pojęć
u dziecka. Następnie przedstawia rolę narracji, czyli słuchania opowiadań
lub ich czytania, w konstruowaniu indywidualnego rozumienia i nadawania
znaczeń wydarzeniom, osobom, symbolom, a także wskazuje na rolę teatru
dla dzieci jako medium łączącego różne dziedziny sztuki, a w konsekwencji
istotnie wpływającego na proces dialogowego i narracyjnego myślenia.
i bajkoterapia. Rola literatury w procesie zmiany rozumienia świata społecznego i siebie. Jej
zainteresowania badawcze koncentrują się wokół roli narracji w konstruowaniu wiedzy i budowaniu tożsamości.
dr Jacek Nowakowski
Zakład Semiotyki Literatury, Pracownia Badań nad Literaturą i Kulturą Niezależną | Instytutu
Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Współczesny film dla młodego widza wobec różnorodnych
rodzajów i form literackich
Wystąpienie będzie refleksją na temat tego, w jaki sposób współczesny
film dla młodego odbiorcy adaptuje różnorakie rodzaje literackie – poezję,
dramat, epikę. Wiersz, opowiadanie, powieść, poemat, pamiętnik – obecnie (a chyba i dawniej) kino swobodnie przenosi różnorakie formy słowa
pisanego na ekran. Co zostaje z tej formy słownej, a co jest już specyficznie filmowe w końcowym efekcie ekranowym? Czy można powiedzieć, że
współczesny film potrafi wzbogacić znacząco literaturę, czy też bywa, że
ją trywializuje? A przede wszystkim – za pomocą jakich środków dochodzi
do transpozycji słowa na obraz filmowy? Na te uniwersalne pytania warto
odpowiedzieć poprzez odwołania do najnowszych filmów.
Jacek Nowakowski — filmoznawca i literaturoznawca. Współpracownik Wydziału Humanistycznego Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu. Autor Filmowej
twórczości Andrzeja Kondratiuka (Poznań 2000) oraz redaktor tomu (wspólnie z D. Skotarczak)
Kino wobec sztuk. Związki – inspiracje – przenikanie (Poznań 2007). W 2012 roku wydał książkę
W stronę raju. O literackiej i filmowej twórczości Lecha Majewskiego. Interesuje się kinem autorskim, związkami literatury z innymi sztukami, filmowym wizerunkiem Azji w kinie zachodnim,
kinem dla dzieci i młodzieży. Entuzjasta horroru. Admirator literackiej i filmowej fantastyki. Współpracownik Międzynarodowego Festiwalu Filmów Młodego Widza Ale Kino! w Poznaniu oraz Ogólnopolskiego Festiwalu Sztuki Filmowej Prowincjonalia we Wrześni. Tata Filipa.
dr Mariusz Pisarski
Korporacja Ha!art
Czar interaktówek. Być (z) dzieckiem w otoczeniu cyfrowym Maria Molicka — autorka książek i artykułów poświęconych roli bajek terapeutycznych (tekstów nacechowanych terapeutycznie) w budowaniu zasobów osobistych i w terapii. Opublikowała siedem książek, wśród nich m.in. dwa zbiory bajek terapeutycznych, Bajkoterapię
– adresowaną do wychowawców i rodziców, a ostatnio pozycję zatytułowaną Biblioterapia
Książki dla dzieci są interaktywne i multimedialne od dawna: najmłodsza publiczność jak żadna inna przyzwyczajana jest do lektury, której
towarzyszą: obraz, dźwięk, łamigłówki logiczne i zadania do wykonania
10
11
z użyciem dotyku i głosu. Technologie komputerowe, choć nie wprowadzają wielu nowości, potęgują te doznania (i umieszczają w kontekście
wirtualnej społeczności czytelników, którzy z różnych miejsc w tym samym czasie „czytają”, czy też „przebywają” w tym samym dziele, wiedząc
o swojej obecności). Poprzez zaprezentowanie modelu interaktywnego
dzieła, jego poszczególnych faz: od zaproszenia do wyboru kierunku na
rozgałęziających się ścieżkach hipertekstowej kompozycji po przygotowanie do współzawodnictwa w środowisku sieciowym, postaram się
pokazać, w jaki sposób dzieło interaktywne uczy i bawi młodego czytelnika, stawiając jednocześnie wysoko poprzeczkę dla rodziców, pedagogów i wydawców. Mariusz Pisarski — badacz, krytyk i wydawca literatury hipertekstowej. Twórca pisma „Techsty”, o literaturze i nowych mediach. Redaktor książek Michael Joyce. Polski pisarz (Kraków
2011) oraz wspólnie z Piotrem Mareckim Hiperteksty literackie. Literatura i nowe media
(Kraków 2011). Obronił pracę doktorską̨ o hipertekście i przemianach tekstu w sieci w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Nominowany do
nagrody Teda Nelsona przez amerykańskie stowarzyszenie informatyczne Association for
Computing Machinery (ACM Hypertext 2011). Prezentował wystąpienia na temat literatury
i nowych mediów na uniwersytetach w Finlandii (Jyväskylä), Norwegii (Bergen), Słowacji (Słowacka Akademia Nauk) i w Paryżu (Paris 8).
prof. Ewa Szczęsna
Zakład Komparatystyki | Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego
Słowo jako obraz i obraz jako słowo w sztuce dla dziecka
Analizie poddane zostaną zabiegi ikonizacji słowa i werbalizacji obrazu;
zacieranie granic między dotychczasowymi powinnościami słowa i obrazu
w procesie kreowania znaczeń, udział innych systemów znakowych w modelowaniu słowa i obrazu. Istotne dla prezentowanego tematu będą procesy interpretacyjne wpisane w warstwę semiotyczną tekstu i przez nią inicjowane, zabiegi sprzyjające kształtowaniu wrażliwości estetycznej dziecka
i oddziaływaniu na jego wyobraźnię. Przedmiotem refleksji będą przede
wszystkim kierowane do dzieci przekazy cyfrowe, jako te, w których jednolita materia znaku pozwala na eksperymenty, przesunięcia w sposobie istnienia słowa i obrazu; ale także jako te, które również dla najmłodszego pokolenia atrakcyjne, zajmują coraz ważniejsze miejsce wśród mediów sztuki.
Ewa Szczęsna — profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wykładowca na studiach podyplomowych w Polskiej Akademii Nauk, Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz na Wydziale
Teatrologii Akademii Teatralnej w Warszawie. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się
w szczególności na semiotyce i poetyce tekstów współczesnej kultury. Zajmuje się też zagadnieniem perswazji medialnej. Jest autorką między innymi książek: Poetyka reklamy (PWN
2001, 2003), Poetyka mediów. Polisemiotyczność, digitalizacja, reklama (WUW 2007) oraz
współautorką Słownika pojęć i tekstów kultury. Terytoria słowa (WSiP 2002, 2004).
dr Marta Rakoczy
Zakład Antropologii Słowa | Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego
Dziecięcy kreatywizm językowy
mgr Barbara Szymańska
Fundacja Audiodeskrypcja
Tematem mojego wystąpienia będą dziecięce wyliczanki ujmowane w perspektywie antropologii słowa. W wystąpieniu będę starała się przedstawić
wyliczanki jako gatunek twórczości słownej charakterystycznej dla kultury
dziecka, posiadającej swoiste kody zachowań i ekspresji. Szczególny nacisk położony zostanie na antropologiczną analizę funkcji wyliczanek jako
form działania słowem, „świętowania słowem”; „przechwytywania” języka
dorosłych – w tym języka regionalnego – w celu zbudowania karnawałowego świata na opak: świata zabawy posiadającego niejako własną ontologię
kulturową.
Słowo jako nośnik obrazu. Dziecko niewidome jako adresat
i odbiorca sztuk wizualnych
Marta Rakoczy — kulturoznawca, filozof kultury. Pracę magisterską na kierunku wiedza o kulturze poświęciła antropologicznej analizie dziecięcych praktyk językowych. Obecnie zajmuje
się teorią mediów, antropologią słowa oraz antropologią wiedzy ze szczególnym uwzględnieniem piśmiennych uwarunkowań nauki i filozofii. Autorka książki Słowo-kontekst-działanie.
O etnograficznej teorii języka Bronisława Malinowskiego (Warszawa 2012).
W historii sztuki obraz był jedyną uchwytną dla człowieka formą przekazywania dzieł artystycznych. Płótno stanowiło jedyne medium – tworzywo, za
pośrednictwem którego obraz mógł zostać przedstawiony. Pojawienie się
na scenie nowych technicznych mediów obrazowych, m.in. filmu, „ożywiło
obraz”, nasyciło go ruchem i dźwiękiem. Bodziec werbalny stał się impulsem do opracowania techniki audiodeskrypcji, za pośrednictwem której
treści wizualne udostępniane są odbiorcom niewidomym. Audiodeskrypcja
obejmuje „widzialność obrazu”, udział osób niewidomych w publicznych
seansach kinowych, spektaklach teatralnych, obcowanie przez nie z dziełami plastycznymi w przestrzeni muzealnej czy galerii. Audiodeskrypcja sprawia, że osoba niewidoma staje się odbiorcą sztuki.
12
13
Język audiodeskrypcji ma określone reguły, nie jest jednak czymś skodyfikowanym i raz na zawsze danym. Wykrycie w dziele określonych, uporządkowanych zespołów znaków (systemów semiotycznych) pozwala na
wybór i zestawienie słów ewokujących wyobraźnię wizualną. Dostosowywanie języka audiodeskrypcji do języka obrazu pociąga za sobą zmianę
usankcjonowanych schematów kompozycyjnych i stylistycznych, którymi
zwykliśmy się posługiwać. Wiąże się to ściśle z przemianą medium, którym
w bezwzrokowym przekazie obrazu stało się słowo. To ono kompensuje
nieuchwytne spostrzeżenia wzrokowe, niedostępne dotykowi, słuchowi
oraz smakowi.
Podstawowym problemem rozważań jest proces przekładu obrazu na słowo, które umożliwia jego umysłową rekonstrukcję, z uwzględnieniem formy przekazu tworzonej dla dzieci niewidomych.
Czy wykorzystując słownictwo posiadające desygnaty plastyczne oraz artykulacyjne nacechowanie dźwięki mowy (intonacja, siła, barwa głosu, tempo
mówienia), jesteśmy w stanie sprawić, by ruchomy obraz pojawił się tak, jak
gdyby był przez niewidomego widza oglądany? Odpowiedzi na to pytanie
zostaną zilustrowane kilkoma wybranymi przykładami audiodeskrypcji.
Barbara Szymańska — pedagog, wiceprezes zarządu Fundacji Audiodeskrypcja, specjalistka
ds. tworzenia i wdrażania audiodeskrypcji. Od roku 2002 aktywnie działa na rzecz osób niewidomych i słabowidzących, swe starania koncentrując szczególnie na inicjowaniu aktywności
twórczej dzieci z problemami wzroku oraz na kompleksowym i multisensorycznym udostępnianiu kultury i sztuki. Od 2006 roku konsultuje oraz współtworzy audiodeskrypcję do dzieł
filmowych, scenicznych, plastycznych i wydarzeń sportowych. Prowadzi szkolenia i wykłady
z zakresu tworzenia i wdrażania audiodeskrypcji. Jest współautorką pierwszych polskich standardów tworzenia audiodeskrypcji do produkcji audiowizualnych oraz dotykowej palety barw,
która powstała z myślą o nauczaniu barw dzieci niewidomych.
dziedzin nauki, że Sąd Najwyższy USA w latach 90. XX w. rozważał problem,
czy krzyż zapalony przez młodego rasistę pod domem czarnej rodziny
w Minnesocie jest performatywem (czyli wypowiedzią-czynem niosącym
za sobą poważne praktyczno-życiowe konsekwencje), czy wypowiedzią
w danej sprawie, którą powinny chronić przepisy gwarantujące wolność
słowa. Dyskusje nad tym problemem i nad wieloma podobnymi trwają do
dziś. Podsyca je rosnące w siłę przeświadczenie wielu humanistów, że na
progu XXI w. doświadczyliśmy „przełomu performatywnego” i że w związku z tym właściwie każda wypowiedź i każdy ludzki czyn mogą zostać uznane za „performatywy”.
Juliusz Tyszka — profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, teatrolog, kulturoznawca, performatyk. Autor książek m.in. Widowiska nowojorskie; Między prawdą a doktryną. ”System” Stanisławskiego w Polsce 1944-1956; Teatr Ósmego Dnia – pierwsze dziesięciolecie (1964-1973); redaktor naukowy (m.in. Teatr w miejscach nieteatralnych, Obywatelski
protest i karnawał uliczny. Serbia, 17 listopada 1996 - 20 marca 1997), autor ok. dwustu
artykułów, relacji, szkiców, felietonów i recenzji opublikowanych w Polsce, a także w wielu
krajach Europy i w USA; tłumacz z angielskiego i francuskiego. Ostatnio wydał książkę pt. Mistrzowie (2006) oraz napisane wspólnie z Joanną Ostrowską Szkice o teatrze alternatywnym
(2008) i przełożył z francuskiego książkę Serge’a Ouaknine’a „Książę Niezłomny”. Studium
i rekonstrukcja spektaklu Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium (2011).
Zainteresowania badawcze: społeczny i artystyczny kontekst funkcjonowania teatru alternatywnego, performatyka i teoria widowiska, teoria aktorstwa, teorie Konstantego Stanisławskiego, ich recepcja w Polsce oraz ich wpływ na współczesną kreację teatralną, dorobek Jerzego Grotowskiego w dziedzinie praktyki i teorii „działań typu widowiskowego”, historia teatru
studenckiego i alternatywnego w Polsce, teatr eksperymentalny w USA, teatr amerykański,
teatr dla dzieci i młodzieży, historia teatru polskiego w latach 1944-1956, zastosowanie
technik teatralnych w terapii, edukacji oraz w biznesie.
prof. Juliusz Tyszka
Zakład Performatyki | Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytetetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Performatywna moc słowa
John Austin, formułując w latach pięćdziesiątych XX wieku teorię performatywów, która później, po rozszerzeniu pola pojęciowego, stała się teorią
aktów mowy, nie przypuszczał chyba, że wywoła ona rewolucję w językoznawstwie i przyczyni się do głębokich przemian w wielu innych dziedzinach wiedzy humanistycznej i życia praktycznego. O tym ostatnim świadczy
na przykład słynny fakt, przytoczony przez Judith Butler w książce Walczące słowa i omawiany później wielokrotnie w gronie fachowców z różnych
14
15
Organizator:
Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu
ul. Św. Marcin 80/82, 61-809 Poznań
tel. 61/64 64 475, 64 65 301
e-mail [email protected]
www.csdpoznan.pl
16