Dżuma

Albert Camus
D uma
Jest rzecz równie rozs dn ukaza
jaki rodzaj uwi zienia przez inny, jak
ukaza co , co istnieje rzeczywi cie,
przez co innego, co nie istnieje.
Daniel Defoe
2
I
Ciekawe wypadki, które s tematem tej kroniki, zasz y w 194. r. w Oranie. Wed ug
powszechnego mniemania nie by y one tu na swoim miejscu, wykracza y bowiem nieco
poza zwyczajno%&. W istocie, na pierwszy rzut oka Oran jest zwyk ym miastem i niczym
wi'cej jak prefektur francusk na wybrze(u algierskim.
Miasto, trzeba przyzna&, jest brzydkie. Wygl da spokojnie i dopiero po pewnym
czasie mo(na zauwa(y&, co je odró(nia od tylu innych miast handlowych pod wszystkimi
szeroko%ciami. Jak(e wyobrazi& sobie na przyk ad miasto bez go 'bi, bez drzew i
ogrodów, gdzie nie uderzaj skrzyd a i nie szeleszcz li%cie, miejsce nijakie, je%li ju(
wyzna& ca
prawd'? Zmiany pór roku czyta si' tylko w niebie. Wiosn' oznajmia jedynie
jako%& powietrza lub koszyki kwiatów, które drobni sprzedawcy przywo( z okolicy:
wiosn' sprzedaje si' na targach. W lecie s o.ce zapala zbyt suche domy i pokrywa mury
szarym popio em; wówczas mo(na (y& tylko w cieniu zamkni'tych okiennic. Jesieni
natomiast potop b ota. Pi'knie bywa tylko zim .
Najdogodniej mo(na pozna& miasto, staraj c si' dociec, jak si' w nim pracuje, jak
kocha i jak umiera. W naszym ma ym mie%cie, mo(e za przyczyn klimatu, wszystko to
robi si' razem, z min jednako szale.cz i nieobecn . To znaczy, (e ludzie tu si' nudz i
staraj si' nabra& przyzwyczaje.. Nasi wspó obywatele du(o pracuj , ale zawsze po to,
by si' wzbogaci&. Interesuj si' przede wszystkim handlem i zajmuj si' g ównie, jak to
sami nazywaj , robieniem interesów. Oczywi%cie maj równie( upodobania do prostych
rado%ci, lubi kobiety, kino i k piele morskie. Bardzo jednak rozs dnie zachowuj sobie
te przyjemno%ci na sobot' wieczór i na niedziel', usi uj c w inne dni tygodnia zarobi&
du(o pieni'dzy. Wieczorem, po wyj%ciu z biur, spotykaj si' o umówionej godzinie w
kawiarniach, przechadzaj po tym samym bulwarze albo siadaj na swych balkonach.
Pragnienia m odszych s gwa towne i krótkie, a grzechy starszych nie wykraczaj poza
zwi zki amatorów kr'gli, bankiety stowarzysze. i zebrania, gdzie gra si' grubo w karty.
Mo(na zapewne powiedzie&, (e nie s to osobliwo%ci naszego miasta i (e, razem
wzi wszy, wszyscy nasi wspó cze%ni s tacy. Bez w tpienia, nic dzi% bardziej naturalnego
ni( ludzie pracuj cy od rana do wieczora, którzy potem przy kartach, w kawiarni i na
gadaniu trac czas, jaki pozosta im do (ycia. Ale s miasta i kraje, gdzie ludzie od czasu
do czasu podejrzewaj istnienie czego% innego. Na ogó nie zmienia to ich (ycia. Ale
3
zaznali podejrze., a to zawsze jest wygrana. Natomiast Oran jest wyra6nie miastem bez
podejrze., to znaczy miastem ca kowicie nowoczesnym, a zatem nie jest rzecz
konieczn okre%la& dok adnie, w jaki sposób kochaj si' u nas. M'(czy6ni i kobiety albo
cz si' pospiesznie w tym, co nazywa si' aktem mi osnym, albo powoli przyzwyczajaj
si' do siebie. Mi'dzy tymi kra.cami cz'sto nie ma %rodka. To tak(e nie jest oryginalne.
W Oranie, jak gdzie indziej, z braku czasu i zastanowienia trzeba kocha&, nie wiedz c o
tym.
Bardziej oryginalna w naszym mie%cie jest trudno%&, z jak przychodzi tu umiera&.
Trudno%& nie jest zreszt w a%ciwym s owem i raczej nale(a oby mówi& o niewygodzie.
Nigdy nie jest przyjemnie chorowa&, ale s miasta i kraje, które podtrzymuj nas w
chorobie, miasta i kraje, gdzie mo(na w pewien sposób popu%ci& sobie cugli. Choremu
trzeba agodno%ci, pragnie znale6& jakie% oparcie, to naturalne. W Oranie jednak klimat,
waga za atwianych interesów, b aha dekoracja, szybki zmierzch i jako%& rozrywek —
wszystko wymaga dobrego zdrowia. Chory czuje si' tu bardzo samotny. Pomy%lcie wi'c o
kim%, kto ma umrze& w pu apce, oddzielony od innych setkami %cian trzeszcz cych od
(aru, gdy w tej samej chwili ca a ludno%& rozmawia przez telefon lub w kawiarniach o
wekslach, frachtach morskich i dyskontach. Zrozumiecie, jak niewygodna jest %mier&,
nawet nowoczesna, je%li zjawi si' niespodzianie w skwarnym mie%cie.
Tych kilka uwag daje mo(e wystarczaj ce poj'cie o Oranie. Zreszt nie nale(y w
niczym przesadza&. Trzeba tylko podkre%li& banalny wygl d miasta i (ycia. Czas jednak
mija tu atwo, skoro tylko nabierze si' przyzwyczaje.. Z chwil gdy nasze miasto zacznie
sprzyja& przyzwyczajeniom, mo(na powiedzie&, (e ju( wszystko jest dobrze. Pod tym
wzgl'dem (ycie na pewno nie jest zbyt pasjonuj ce. Ale przynajmniej nie ma u nas
nieporz dku. Tote( nasza ludno%&, szczera, sympatyczna i aktywna, zawsze budzi a w
podró(nych rozs dny szacunek. To miasto, pozbawione malowniczo%ci, ro%linno%ci i
duszy, w ko.cu staje si' odpoczynkiem i cz owiek zapada tu wreszcie w sen. Nale(y
jednak doda&, (e zaszczepiono je w niezrównanym pejza(u, po%rodku nagiego
p askowzgórza otoczonego %wietlistymi dolinami nad zatok o doskona ym rysunku.
Mo(na tylko (a owa&, (e miasto zbudowano ty em do tej zatoki, niepodobna wi'c
dostrzec morza, którego zawsze trzeba szuka&.
Wiedz c ju( to wszystko, przyznacie bez trudu, (e nasi wspó obywatele nie mogli
spodziewa& si' wypadków, które zasz y na wiosn' owego roku; jak zrozumiemy pó6niej,
by y one niejako pierwszymi oznakami w serii powa(nych wydarze., których kronik'
4
zamierzamy tu spisa&. Te fakty wydadz
si' jednym naturalne, innym, na odwrót,
nieprawdopodobne. Ale kronikarz nie mo(e si' liczy& z tymi sprzeczno%ciami. Jego
zadaniem jest stwierdzi&: “To si' zdarzy o", kiedy wie, (e rzecz zdarzy a si' naprawd', (e
wype ni a (ycie wszystkich i (e s tysi ce %wiadków, którzy zwa( w swym sercu prawd'
tego, co on mówi.
Zreszt
narrator, którego czytelnik pozna we w a%ciwej chwili, nie mia by
najmniejszego prawa zabiera& si' do przedsi'wzi'cia tego rodzaju, gdyby przypadek nie
pozwoli mu zgromadzi& pewnej liczby zezna. i gdyby si
rzeczy nie by wmieszany w to
wszystko, co opowiedzie& zamierza. To w a%nie upowa(nia go do dokonania pracy
historyka. Rzecz jasna, (e historyk, nawet amator, ma zawsze dokumenty. Narrator tej
opowie%ci ma wi'c swoje: przede wszystkim w asne %wiadectwo, nast'pnie %wiadectwa
innych, skoro dzi'ki swej roli musia zebra& zwierzenia wszystkich osób tej kroniki, na
koniec teksty, które wpad y mu w r'ce. Zamierza czerpa& z nich, gdy uzna to za
stosowne, i u(y& ich, jak mu si' spodoba. Zamierza równie(... Ale mo(e ju( czas porzuci&
komentarze i przezorne omówienia, i przej%& do samego opowiadania. Opis pierwszych
dni wymaga pewnej drobiazgowo%ci.
Rankiem 16 kwietnia doktor Bernard Rieux wyszed ze swego gabinetu i po%rodku
podestu zawadzi nog o martwego szczura. Na razie odsun
zwierz', nie zwracaj c na
nie uwagi i zszed ze schodów. Ale gdy znalaz si' na ulicy, przysz o mu na my%l, (e ten
szczur nie powinien by tam si' znale6&, i zawróci , by zawiadomi& dozorc'. Widz c
reakcj' starego Michela, zrozumia , jak bardzo jego odkrycie by o niezwyk e. Obecno%&
tego martwego szczura wyda a mu si' tylko dziwna, gdy dla dozorcy oznacza a skandal.
Postawa dozorcy by a zreszt stanowcza: nie ma szczurów w domu. Na pró(no doktor
zapewnia , (e widzia szczura na pode%cie pierwszego pi'tra, nic nie mog o zachwia&
przekonania Michela. Nie ma szczurów w domu, kto% musia wi'c przynie%& zwierz' z
zewn trz. Krótko mówi c, to jaki% kawa .
Tego samego wieczoru, gdy Bernard Rieux stoj c na korytarzu szuka kluczy,
zanim wszed na schody, ujrza , jak z ciemnej jego g 'bi wynurza si' wielki szczur o
wilgotnej sier%ci, poruszaj cy si' niepewnym krokiem. Szczur zatrzyma si', jak gdyby
szuka równowagi, skierowa ku doktorowi, zatrzyma znowu, zakr'ci w miejscu z
nik ym piskiem i upad wreszcie, wyrzucaj c krew na wpó otwartymi wargami. Doktor
przypatrywa mu si' przez chwil' i poszed do siebie.
5
Nie my%la o szczurze. Ta wyrzucona krew skierowa a go na powrót ku jego trosce.
?ona doktora, chora od roku, mia a wyjecha& nazajutrz do uzdrowiska w górach. Zasta
j le( c w ich pokoju, jak j o to prosi . W ten sposób przygotowywa a si' do trudów
podró(y. U%miechn' a si'.
— Czuj' si' bardzo dobrze — powiedzia a.
Doktor patrzy na twarz zwrócon ku niemu w %wietle lampy przy wezg owiu. Dla
Rieux ta twarz trzydziestoletnia, mimo %ladów choroby, by a wci ( twarz m odo%ci,
mo(e dzi'ki owemu u%miechowi, który górowa nad reszt .
— Apij, je%li mo(esz — powiedzia . — Piel'gniarka przyjdzie o jedenastej i zawioz'
was na poci g po udniowy.
Uca owa lekko wilgotne czo o. U%miech odprowadzi go do drzwi.
Nazajutrz, 17 kwietnia, o godzinie ósmej, dozorca zatrzyma doktora w przej%ciu,
narzekaj c na kiepskich dowcipnisiów, którzy po o(yli trzy martwe szczury po%rodku
korytarza. Pochwycono je widocznie w prymitywnie sklecone pu apki, by y bowiem ca e
zakrwawione. Dozorca pozosta pewien czas na progu drzwi wej%ciowych, trzymaj c
szczury za apy i spodziewaj c si', (e winowajcy zdradz si' jakim% nowym kawa em. Ale
nic takiego si' nie sta o.
— O — powiedzia Michel — ju( ja ich przychwyc'!
Rieux, zaintrygowany, postanowi rozpocz & obchód od dzielnic znajduj cych si'
na kra.cach miasta, gdzie mieszkali jego najbiedniejsi pacjenci. Amieci wywo(ono st d
znacznie pó6niej i auto, jad c wzd u( prostych i zakurzonych uliczek, ociera o si' o kub y
na odpadki pozostawione na skraju chodnika. Przeje(d(aj c tak jedn z ulic, naliczy
tuzin szczurów le( cych na resztkach jarzyn i brudnych szmatach.
Pierwszego chorego zasta w ó(ku, w pokoju wychodz cym na ulic', który s u(y
zarazem za sypialni' i jadalni'. By to stary Hiszpan o twarzy twardej i porytej. Mia
przed sob , na ko drze, dwa garnki nape nione grochem. W chwili gdy doktor wchodzi ,
chory, na wpó wyprostowany w ó(ku, opad do ty u, usi uj c chwyci& chropowaty,
astmatyczny oddech. Jego (ona przynios a misk'.
— Có(, doktorze — powiedzia podczas zastrzyku — wychodz , widzia pan?
— Tak — powiedzia a kobieta — s siad znalaz trzy.
Stary zaciera r'ce.
— Wychodz , wida& je we wszystkich kub ach na %miecie, to g ód!
6
Rieux stwierdzi
potem bez trudu, (e ca a dzielnica mówi o szczurach.
Sko.czywszy wizyty, wróci do domu.
— Na górze jest telegram do pana — powiedzia Michel.
Doktor zapyta go, czy widzia nowe szczury.
— Ach, nie — rzek dozorca — stoj' na czatach, pan rozumie. I te %winie nie maj
%mia o%ci.
Telegram oznajmia przyjazd matki doktora nazajutrz. Mia a zaj & si' domem
syna pod nieobecno%& chorej. Kiedy doktor wszed do mieszkania, piel'gniarka ju( tam
by a. Rieux ujrza swoj (on' stoj c w kostiumie, twarz mia a uró(owan . U%miechn
si' do niej.
— Dobrze — powiedzia — bardzo dobrze.
W chwil' potem na dworcu umieszcza j
w wagonie sypialnym. Ogl da a
przedzia .
— Za kosztowne to dla nas, prawda?
— Tak trzeba — powiedzia Rieux.
— Co to za historia ze szczurami?
— Nie wiem. To dziwne, ale minie.
Potem powiedzia bardzo szybko, (e j przeprasza, (e powinien by czuwa& nad
ni i bardzo j zaniedba . Potrz sn' a g ow , jakby daj c mu znak, by przesta . Ale on
doda :
— Wszystko pójdzie lepiej, kiedy wrócisz. Zaczniemy na nowo.
— Tak — powiedzia a z b yszcz cymi oczami — zaczniemy na nowo.
W chwil' potem odwróci a si' do niego plecami i patrzy a przez okno. Na peronie
ludzie t oczyli si' i potr cali. Syczenie lokomotywy dochodzi o a( do nich. Zawo a (on'
po imieniu i kiedy si' odwróci a, zobaczy , (e jej twarz jest zalana zami.
— Nie — powiedzia agodnie.
U%miech wróci pod zami, nieco skrzywiony. Odetchn' a g 'boko:
— Id6, wszystko b'dzie dobrze. Przycisn
j
do siebie. I teraz na peronie, z
drugiej strony szyby, widzia tylko jej u%miech.
— Prosz' ci' — powiedzia — uwa(aj na siebie.
Ale ona nie mog a go s ysze&.
7
Blisko wyj%cia, na peronie dworca, Rieux potr ci pana Othona, s'dziego
%ledczego, który trzyma swego synka za r'k'. Doktor zapyta go, czy wybiera si' w
podró(. D ugi i czarny pan Othon, którego wygl d przywodzi na pami'& sylwetk'
%wiatowca, jak to mawia o si' dawniej, i karawaniarza zarazem, odpar
g osem
uprzejmym, ale lakonicznie:
— Oczekuj' ma (onki, która pojecha a z o(y& wyrazy szacunku mojej rodzinie.
Lokomotywa gwizdn' a.
— Szczury... — powiedzia s'dzia.
Rieux pchn' o w stron' poci gu, ale zawróci ku wyj%ciu.
— Tak — rzek — to g upstwo.
Z ca ej tej sceny zapami'ta tylko przechodz cego m'(czyzn', który niós pod
pach skrzynk' pe n martwych szczurów.
Po po udniu tego samego dnia, gdy Rieux rozpoczyna przyj'cia, zjawi si' m ody
cz owiek, o którym powiedziano mu, (e jest dziennikarzem i (e by ju( rano. Nazywa si'
Raymond Rambert. Niski, w sportowym ubraniu, o szerokich ramionach, twarzy
zdecydowanej, oczach jasnych i inteligentnych, robi wra(enie cz owieka, któremu (ycie
s u(y. Przyst pi od razu do sprawy. Przeprowadza ankiet' dla wielkiego dziennika
paryskiego o warunkach (ycia Arabów i chcia si' poinformowa& o ich stanie sanitarnym.
Rieux powiedzia mu, (e nie jest z tym dobrze. Ale zanim przyst pi do tematu, chcia by
wiedzie&, czy dziennikarz mo(e napisa& ca
prawd'.
— Zapewne — rzek tamten.
— Chodzi mi o to, czy mo(e pan powiedzie& najgorsze?
— Niezupe nie, musz' to przyzna&. Ale przypuszczam, (e taka ocena by aby
nieuzasadniona.
Rieux powiedzia spokojnie, (e w istocie taka ocena by aby nieuzasadniona, ale
zadaj c pytanie chcia tylko wiedzie&, czy Rambert mo(e napisa& wszystko, bez (adnych
ogranicze..
— Tylko takie wypowiedzi uznaj'. Nie b'd' wi'c panu pomaga wiadomo%ciami,
które posiadam.
— To j'zyk Saint-Justa — powiedzia dziennikarz z u%miechem.
Rieux odpar nie podnosz c g osu, (e nic mu o tym nie wiadomo, ale (e jest to
j'zyk cz owieka zm'czonego %wiatem, który czuje jednak sympati' dla bli6nich i ze swej
strony jest zdecydowany nie przysta& na niesprawiedliwo%& i ust'pstwa.
8
Rambert z szyj wci%ni't w ramiona patrzy na doktora.
— Zdaje si', (e pana rozumiem — rzek wreszcie wstaj c.
Doktor odprowadzi go do drzwi.
— Dzi'kuj' panu, (e patrzy pan na to w ten sposób.
Rambert by troch' zniecierpliwiony.
— Tak — powiedzia — rozumiem, przepraszam, (e panu przeszkodzi em.
Doktor u%cisn
mu r'k' i powiedzia , (e mo(na by napisa& ciekawy reporta( o
ilo%ci martwych szczurów, jakie znajduj si' teraz w mie%cie.
— O — zawo a Rambert — to mnie interesuje!
O siedemnastej, kiedy doktor znów szed do pacjentów, spotka na schodach
m'(czyzn' m odego jeszcze, o ci'(kiej sylwetce, o twarzy masywnej i porytej, zamkni'tej
szerokimi brwiami. Widywa go niekiedy u hiszpa.skich tancerzy, którzy mieszkali na
ostatnim pi'trze w jego kamienicy. Jean Tarrou pilnie pali papierosa, przygl daj c si'
ostatnim konwulsjom szczura, który zdycha u jego stóp na stopniu schodów. Spojrza na
doktora spokojnie i przenikliwie szarymi oczami, przywita go i doda , (e pojawienie si'
szczurów to rzecz ciekawa.
— Tak — rzek Rieux — ale to w ko.cu dra(ni.
— W pewnym sensie, doktorze, tylko w pewnym sensie. Nigdy nie widzieli%my nic
podobnego, ot i wszystko. Ale uwa(am, (e to ciekawe, tak, na pewno ciekawe.
Tarrou przeci gn
r'k po w osach, by odrzuci& je do ty u, spojrza znów na
szczura, nieruchomego teraz, potem u%miechn
si' do Rieux.
— Tak czy inaczej, doktorze, to przede wszystkim sprawa dozorcy.
Doktor napotka w a%nie dozorc' przed domem; sta wsparty o %cian' obok
wej%cia, z wyrazem zm'czenia na czerwonej zazwyczaj twarzy.
— Tak, wiem — rzek stary Michel do Rieux, który oznajmi mu o nowym
odkryciu. — Teraz znajduje si' je po dwa lub trzy. Ale to samo jest w innych domach.
Wydawa si' przygn'biony i zatroskany. Machinalnym ruchem pociera sobie
szyj'. Rieux zapyta go, jak si' miewa. Dozorca nie mo(e oczywi%cie powiedzie&, (e 6le.
Tylko (e czuje si' nieswój. Jego zdaniem nie jest to cierpienie fizyczne. Te szczury mu
dogodzi y i wszystko pójdzie lepiej, gdy znikn .
Ale nast'pnego dnia rano, 18 kwietnia, doktor, który przywióz swoj matk' z
dworca, zasta Michela z min jeszcze bardziej zgn'bion ; na schodach, od piwnicy po
9
strych, znalaz z dziesi'& szczurów. W s siednich domach kub y na %miecie by y ich
pe ne. Matka doktora przyj' a wiadomo%& bez zdziwienia.
— Takie rzeczy si' zdarzaj .
By a to ma a kobieta o w osach przyprószonych srebrem, o oczach czarnych i
agodnych.
— Jestem szcz'%liwa, (e ci' widz', Bernard — mówi a. — Szczury s tu bezsilne.
Rieux przyzna jej racj'; to prawda, z ni wszystko wydawa o si' atwe.
Zatelefonowa jednak do znajomego dyrektora miejskiej s u(by odszczurzania.
Czy dyrektor s ysza o szczurach, które wychodz w wielkich ilo%ciach, by umiera& na
wolnym powietrzu? Mercier, dyrektor, s ysza o tym, a nawet w jego urz'dzie,
znajduj cym si' niedaleko od bulwarów, znaleziono jakie pi'&dziesi t. Zadaje sobie
jednak pytanie, czy to sprawa powa(na. Rieux nie wie, ale my%li, (e s u(ba odszczurzania
powinna si' tym zaj &.
— Tak — rzek Mercier — je%li otrzyma odpowiednie rozporz dzenie. Je%li s dzisz,
(e to warte zachodu, spróbuj' si' o nie postara&.
— Zawsze to warte zachodu — powiedzia Rieux.
Pos ugaczka doktora powiedzia a mu, (e w wielkiej fabryce, gdzie pracuje jej m (,
zebrano kilkaset szczurów.
W ka(dym razie mniej wi'cej w tym w a%nie czasie nasi wspó obywatele zacz'li si'
niepokoi&. Pocz wszy bowiem od osiemnastego, fabryki i sk ady wyrzuca y setki trupów
szczurzych. W pewnych wypadkach musiano dobija& zwierz'ta, których agonia trwa a
zbyt d ugo. Ale od peryferii a( do centrum miasta, wsz'dzie, któr'dy tylko przechodzi
doktor Rieux, wsz'dzie, gdzie gromadzili si' nasi wspó obywatele, szczury le(a y stosami
w kub ach na %miecie albo d ugimi szeregami w rynsztokach. Od tego dnia spraw zaj' a
si' prasa wieczorna; zapytywa a, czy zarz d miejski zamierza dzia a& i jakie pilne %rodki
ma na uwadze, by uchroni& obywateli od tego odra(aj cego najazdu. Zarz d miejski nic
nie zamierzy i nic nie mia na uwadze, ale zacz
od tego, (e zebra si' na posiedzenie,
aby si' zastanowi&. Polecono s u(bie odszczurzania zbiera& martwe szczury co dzie. o
%wicie. Potem dwa wozy s u(bowe mia y odwozi& zwierz'ta do zak adu oczyszczania
miasta, by je spali&.
Jednak(e w nast'pnych dniach sytuacja si' pogorszy a. Liczba znalezionych
gryzoni wci ( ros a i ka(dego ranka plon stawa si' bardziej obfity. Czwartego dnia
szczury zacz' y wychodzi&, by umiera& gromadnie. Wynurza y si' d ugimi chwiejnymi
10
szeregami, by zako ysa& si' w %wietle, zakr'ci& w miejscu i skona& w pobli(u ludzi. Noc
na korytarzach i uliczkach s ycha& by o wyra6nie ich nik y pisk agonii. Rankiem na
przedmie%ciach znajdowano je le( ce w rynsztokach, z plamk krwi na spiczastym ryjku,
jedne wzd'te i gnij ce, inne sztywne, z wyprostowanymi jeszcze w sami. Nawet w
mie%cie, na podestach schodów i podwórzach, trafia o si' ich po kilka. Przychodzi y te(
umiera& samotnie do sal administracji, na dziedzi.ce szkolne, niekiedy na tarasy
kawiar.. Nasi zdumieni wspó obywatele natykali si' na nie w najbardziej ucz'szczanych
miejscach miasta. Trafia y si' na placu d'Armes, na bulwarach, na promenadzie Frontde-Mer. Miasto oczyszczano o %wicie z martwych zwierz t, lecz w ci gu dnia pojawia y
si' nowe, i to coraz liczniejsze. Zdarza o si' równie(, (e niejeden nocny przechodzie.
nagle wyczuwa pod stop elastyczne cia o %wie(ego jeszcze trupa. Rzek by%, (e nawet
ziemia, na której znajdowa y si' nasze domy, oczyszcza a swe soki, wyrzuca a na
powierzchni' czyraki i rop', dotychczas z(eraj ce j od wewn trz. Wyobra6cie sobie
tylko zdumienie naszego ma ego miasta, tak spokojnego dot d: w kilka dni dozna o
wstrz su, niby zdrowy cz owiek, w którym kr ( ca powoli krew nagle si' wzburzy!
Sprawy posuwa y si' tak daleko, (e agencja Infdok (informacje, dokumentacja,
wszelkie informacje na ka(dy temat) og osi a w swoim komunikacie radiowym
(bezp atne informacje), i( samego tylko 25 kwietnia zebrano i spalono 6231 szczurów. Ta
cyfra, która nadawa a jasny sens codziennemu widowisku, jakie miasto mia o przed
oczami, wzmog a zam't. Dotychczas narzekano jedynie na zjawisko nieco odra(aj ce.
Teraz zauwa(ono, (e to zjawisko, którego rozleg o%ci nie mo(na by o okre%li& ani
pochodzenia wykry&, mia o w sobie co% gro6nego. Tylko stary astmatyczny Hiszpan
zaciera nadal r'ce i powtarza ze starcz rado%ci : “Wychodz , wychodz ".
Tymczasem 28 kwietnia Infdok og osi a, (e zebrano 8000 szczurów, i l'k w
mie%cie dosi'gn
szczytu. ? dano radykalnych %rodków, oskar(ono w adze, a ci, co mieli
domy nad brzegiem morza, mówili ju( o tym, by si' tam schroni&. Ale nazajutrz agencja
donios a, (e zjawisko usta o gwa townie i (e s u(ba odszczurzania zebra a nieznaczn
tylko ilo%& martwych szczurów. Miasto odetchn' o.
Jednak(e tego samego dnia, w po udnie, doktor Rieux, zatrzymuj c swoje auto
przed domem, ujrza na ko.cu ulicy dozorc', który z pochylon
g ow , z r'kami
odsuni'tymi od cia a, na rozkraczonych nogach posuwa si' z trudem ruchami
marionetki. Stary cz owiek trzyma za rami' ksi'dza, którego doktor rozpozna . By to
ojciec Paneloux, uczony i wojuj cy jezuita, którego widywa niekiedy i który by bardzo
11
powa(any w naszym mie%cie, nawet przez tych, co s
oboj'tni w sprawach religii.
Poczeka na nich. Staremu Michelowi b yszcza y oczy, oddech mia %wiszcz cy. Nie czu
si' zbyt dobrze i wyszed z domu zaczerpn & powietrza. Ale mocne bóle szyi, pod
pachami i w pachwinach zmusi y go do powrotu i szukania pomocy u ojca Paneloux.
— To obrz'ki — powiedzia . — Musia em si' przemóc.
Wysun wszy r'k' zza drzwiczek auta, doktor przeci gn
palcem po nasadzie szyi,
któr Michel ku niemu pochyli , co% na kszta t s'ka uformowa o si' na niej.
— Niech si' pan po o(y i zmierzy temperatur', przyjd' po po udniu.
Gdy dozorca odszed , Rieux zapyta ojca Paneloux, co my%li o tej historii ze
szczurami.
— Och — rzek ojciec — to zapewne epidemia.
I jego oczy u%miechn' y si' za okr g ymi okularami.
Po obiedzie, gdy Rieux odczytywa telegram z sanatorium, który zawiadamia go o
przyje6dzie (ony, zadzwoni telefon. Wzywa go jeden z dawnych pacjentów, urz'dnik
merostwa. D ugo cierpia na zw'(enie aorty, a poniewa( by biedny, Rieux leczy go
darmo.
— Tak — mówi — pan mnie pami'ta. Ale chodzi o kogo% innego. Niech pan
przyjdzie szybko, co% si' zdarzy o u mojego s siada.
Mówi zadyszanym g osem. Rieux pomy%la o dozorcy i postanowi zobaczy& go
pó6niej. Po kilku minutach wchodzi do niskiego domu przy ulicy Faidherbe, na
przedmie%ciu. Po%rodku ch odnawych, cuchn cych schodów napotka
urz'dnika,
Josepha Granda, który szed mu naprzeciw. By to m'(czyzna pi'&dziesi'cioletni, o
(ó tym, d ugim i zagi'tym w sie, o w skich ramionach i chudych cz onkach.
— Jest lepiej — rzek podchodz c do Rieux — ale my%la em, (e nie przetrzyma.
Wyciera nos. Na drugim i ostatnim pi'trze, na drzwiach z lewej strony, Rieux
przeczyta wypisane czerwon kred : “Wejd6cie, powiesi em si'".
Weszli. Sznur zwisa z góry nad przewróconym krzes em, stó by odsuni'ty w k t.
Ale sznur zwisa w pró(ni.
— Odczepi em go w por' — powiedzia Grand, który wci ( jakby szuka s ów, cho&
mówi
najprostszym j'zykiem. — W a%nie wychodzi em i us ysza em ha as. Gdy
zobaczy em napis, jak to panu wyt umaczy&, pomy%la em, (e to (art. Ale on j'kn
dziwnie, mo(na nawet powiedzie&, z owrogo.
Podrapa si' w g ow'.
12
— My%l', (e to bolesny zabieg. Wszed em, rzecz prosta.
Pchn'li drzwi i znale6li si' na progu jasnego, ale ubogo umeblowanego pokoju.
Niewielki, korpulentny m'(czyzna le(a na mosi'(nym ó(ku. Oddycha mocno i patrzy
na nich nabieg ymi krwi oczami. Doktor przystan . Zdawa o mu si', (e w przerwach
mi'dzy oddechami s yszy nik e piski szczurów. Ale nic nie porusza o si' w k tach. Rieux
podszed do ó(ka. M'(czyzna najwidoczniej nie spad z bardzo wysoka ani zbyt
gwa townie, kr'gi wytrzyma y. Oczywi%cie, troch' by przyduszony. Nale(a oby go
prze%wietli&. Doktor zrobi zastrzyk z oleju kamforowego i powiedzia , (e za kilka dni
wszystko b'dzie w porz dku. — Dzi'kuj', doktorze — rzek m'(czyzna st umionym
g osem.
Rieux zapyta Granda, czy zawiadomi komisariat; urz'dnik powiedzia ze
strapion min :
— Nie, o nie! My%la em, (e rzecz najpilniejsza...
— Oczywi%cie — przerwa Rieux — wi'c ja to zrobi'.
Ale w tej chwili chory poruszy si' i wyprostowa na ó(ku, zapewniaj c, (e ma si'
dobrze i (e nie warto si' trudzi&.
— Niech si' pan uspokoi — powiedzia Rieux. — To g upstwo, prosz' mi wierzy&, a
ja musz' z o(y& meldunek.
— Och! — j'kn
tamten.
Opad do ty u i zap aka krótkimi szlochami. Grand, który od paru chwil szarpa
w sa, zbli(y si' do niego.
— No, panie Cottard — powiedzia — niech pan spróbuje zrozumie&. Mo(na
powiedzie&, (e doktor jest odpowiedzialny. Je%li na przyk ad przysz aby panu ochota
zacz & na nowo.
Ale Cottard powiedzia p acz c, (e nie zacznie, (e by a to chwila szale.stwa, i
pragnie jedynie, by zostawiono go w spokoju. Rieux pisa recept'.
— Zgoda — rzek . — Zostawmy to, przyjd' za dwa lub trzy dni. Ale niech pan nie
robi g upstw.
Na pode%cie schodów powiedzia do Granda, (e musi z o(y& meldunek, ale
poprosi komisarza, by przeprowadzi dochodzenie za dwa dni.
— Trzeba nad nim czuwa& tej nocy. Czy ma rodzin'?
— Nie znam jej. Ale sam mog' czuwa&.
Potrz sn
g ow .
13
— Widzi pan, o nim te( nie mog' powiedzie&, (e go znam. Ale trzeba sobie wzajem
pomaga&.
Na korytarzach Rieux machinalnie patrzy w k ty i zapyta Granda, czy szczury
ca kiem znikn' y z jego dzielnicy. Urz'dnik nic o tym nie wiedzia . Mówiono mu co
prawda o tej historii, ale nie zwraca wiele uwagi na to, co gadaj w dzielnicy.
— Mam inne zmartwienia — powiedzia .
Rieux %ciska mu ju( r'k'. Spieszy si' zobaczy& dozorc' przed napisaniem listu
do (ony.
Sprzedawcy wieczornych gazet krzyczeli, (e najazd szczurów usta . Ale Rieux
zasta swego chorego na wpó wychylonego z ó(ka, z jedn r'k na brzuchu, a drug
wokó szyi; wydziera z siebie z trudem ró(owaw (ó & do blaszanki na %miecie. Po
d ugich wysi kach, bez tchu, po o(y si' z powrotem. Mia trzydzie%ci dziewi'& i pi'&,
gruczo y szyi i ko.czyny nabrzmia y, dwie czarniawe plamy wyst pi y na boku. Dozorca
skar(y si' teraz na ból wewn trz.
— To pali — mówi — to %wi.stwo mnie pali.
Prze(uwa s owa ustami koloru sadzy i zwraca ku doktorowi wytrzeszczone oczy,
które ból g owy nape ni zami. Jego (ona patrzy a z trwog na milcz cego Rieux.
— Doktorze — powiedzia a — co to jest?
— To mo(e by& cokolwiek b d6. Ale na razie nie ma nic pewnego. Do wieczora
dieta i %rodek oczyszczaj cy krew. Niech pije du(o.
Dozorc' pali o w a%nie pragnienie.
Wróciwszy do domu, Rieux zatelefonowa do swego kolegi Richarda, jednego z
wybitniejszych lekarzy w mie%cie.
— Nie — powiedzia Richard — nie zauwa(y em nic nadzwyczajnego.
— Ani gor czki z miejscowymi objawami zapalnymi?
— Ach tak, dwa wypadki z gruczo ami w stanie zapalnym.
— Nienormalne?
— Hm — rzek Richard — normalno%&, pan wie...
W ka(dym razie dozorca majaczy wieczorem i przy czterdziestu stopniach
przeklina
szczury. Rieux zatamponowa
ropie. fiksacyjny. Podczas przypalania
terpentyn dozorca wy : “Ach, %winie!"
Gruczo y powi'kszy y si' jeszcze, by y twarde i drzewiaste w dotyku. ?ona dozorcy
by a w rozpaczy.
14
— Niech pani czuwa — rzek doktor — i zawo a mnie w razie potrzeby.
Nazajutrz, 30 kwietnia, ciep y ju( wiatr wia po niebieskim i wilgotnym niebie.
Przynosi zapach kwiatów, który szed z najdalszych podmiejskich okolic. Poranny ha as
na ulicach wydawa si' (ywszy i weselszy ni( zazwyczaj. W ca ym naszym mie%cie,
uwolnionym od skrytego l'ku, w jakim (y o przez tydzie., ten dzie. by dniem powrotu
wiosny. Nawet Rieux, uspokojony listem od (ony, zbieg lekko do dozorcy. Rzeczywi%cie,
temperatura spad a rano do trzydziestu o%miu stopni. Os abiony pacjent u%miecha si' w
ó(ku.
— Jest lepiej, prawda, doktorze? — powiedzia a jego (ona.
— Poczekajmy jeszcze.
Ale w po udnie gor czka podnios a si' nagle do czterdziestu stopni, chory
majaczy nieustannie, wróci y wymioty. Gruczo y na szyi bola y przy dotkni'ciu i
zdawa o si', (e dozorca chce trzyma& g ow' mo(liwie najdalej od cia a. Jego (ona
siedzia a u stóp ó(ka, z r'kami na ko drze, trzymaj c delikatnie nogi chorego. Patrzy a
na Rieux.
— Niech pani pos ucha — rzek Rieux — trzeba go izolowa& i zastosowa& specjalne
leczenie. Zatelefonuj' do szpitala i przewieziemy go karetk .
W dwie godziny potem w karetce doktor i (ona pochylali si' nad chorym. Z jego
ust us anych grzybowatymi wyro%lami wychodzi y strz'py s ów: “Szczury!" — mówi .
Zielonkawy, o woskowych ustach, powiekach barwy o owiu, oddechu urywanym i
krótkim, rozkrzy(owany przez gruczo y, wci%ni'ty w swoje legowisko, jakby chcia
przywrze& do niego na zawsze albo jak gdyby co% wychodz cego z dna ziemi wo a o go
bez wytchnienia, dozorca dusi si' pod niewidocznym ci'(arem. ?ona p aka a.
— Nie ma wi'c nadziei, doktorze?
— Umar — powiedzia Rieux.
Mo(na powiedzie&, (e %mier& dozorcy zamyka a ów okres pe en myl cych oznak i
rozpoczyna a inny, stosunkowo bardziej trudny, kiedy zdumienie pierwszych dni
zamienia o si' stopniowo w panik'. Nasi wspó obywatele — odt d zdawali sobie z tego
spraw' — nie my%leli nigdy, (e nasze ma e miasto mo(e by& miejscem szczególnie
wybranym, by szczury umiera y tu w s o.cu i dozorcy gin'li od dziwacznych chorób.
S owem, z tego punktu widzenia byli w b 'dzie i ich pogl dy domaga y si' rewizji. Gdyby
wszystko sko.czy o si' na tym, przyzwyczajenia wzi' yby niew tpliwie gór'. Ale i inni
spo%ród naszych wspó obywateli, nie zawsze dozorcy i biedacy, mieli pój%& drog , na
15
któr Michel wst pi pierwszy. Od tej chwili zacz
si' strach, a wraz z nim przysz o
zastanowienie.
Jednak(e, zanim narrator przejdzie do szczegó ów tych nowych wydarze., uwa(a
si' za rzecz po(yteczn przytoczy& opini' innego %wiadka o opisanym okresie. Jean
Tarrou, którego czytelnik spotka ju( na pocz tku tego opowiadania, sprowadzi si' do
Oranu na kilka tygodni wcze%niej i zamieszka w wielkim hotelu w centrum miasta.
Widocznie by do%& zamo(ny, by (y& ze swych dochodów. Ale cho& miasto przyzwyczai o
si' powoli do niego, nikt nie potrafi powiedzie&, sk d przyby ani dlaczego jest tutaj.
Spotykano go we wszystkich miejscach publicznych. Od pocz tku wiosny zjawia si'
cz'sto na pla(ach, p ywaj c du(o i z widoczn przyjemno%ci . Dobroduszny, zawsze
u%miechni'ty, wygl da na przyjaciela wszystkich normalnych rozrywek, nie b'd c ich
niewolnikiem. W istocie, znano tylko jedno jego przyzwyczajenie, a mianowicie sta e
wizyty u tancerzy i muzyków hiszpa.skich, do%& licznych w naszym mie%cie.
W ka(dym razie jego notatki stanowi
równie( rodzaj kroniki tego trudnego
okresu. Ale chodzi o kronik' bardzo szczególn , która, zdawa oby si', zak ada
pos usze.stwo wobec b aho%ci. Na pierwszy rzut oka mo(na by pomy%le&, (e Tarrou
skupi ca y swój wysi ek na tym, by patrze& na rzeczy i ludzi przez pomniejszaj ce szk o.
S owem, w powszechnym zam'cie stara si' by& historykiem tego, co nie ma historii. Na
pewno mo(na uwa(a& tak postaw' za op akan i dopatrywa& si' w niej osch o%ci serca.
Niemniej jednak te notatki mog dostarczy& mnóstwa szczegó ów drugorz'dnych, które
maj wszak(e swoj wag' i których dziwactwo nawet nie pozwala os dzi& zbyt szybko tej
ciekawej postaci.
Pierwsze notatki Jeana Tarrou rozpoczynaj si' z chwil jego przyjazdu do Oranu.
Od pocz tku wida& w nich osobliw
satysfakcj' ze znalezienia si' w mie%cie tak
brzydkim ze swej natury. Jest tu dok adny opis dwóch br zowych lwów zdobi cych
merostwo, przychylne rozwa(ania o braku drzew, o domach bez wdzi'ku i absurdalnym
planie miasta. Tarrou wtr ca jeszcze dialogi zas yszane w tramwajach i na ulicach, nie
uzupe niaj c ich komentarzami, wyj wszy jedn rozmow', nieco pó6niejsz , dotycz c
niejakiego
Campsa.
Tarrou
by
obecny
przy
rozmowie
dwóch
konduktorów
tramwajowych:
— Zna e% chyba Campsa? — spyta jeden.
— Camps? Wielki, z czarnym w sem?
— W a%nie. By zwrotniczym.
16
— Tak, oczywi%cie.
— Wi'c Camps umar .
— Ach! Kiedy?
— Po tej historii ze szczurami.
— Prosz'! I co mu by o?
— Nie wiem, gor czka. Nie by zreszt
mocny. Mia wrzód pod pach . Nie
wytrzyma .
— Wygl da jednak jak wszyscy.
— Nie, mia s abe p uca i gra w “Orfeonie". D & wiecznie w piston to niszczy
cz owieka.
— Och — sko.czy drugi — nie trzeba d & w piston, kiedy si' jest chorym.
Po tych kilku informacjach Tarrou zadawa sobie pytanie, dlaczego Camps gra w
“Orfeonie" wbrew swym najoczywistszym interesom i jakie g 'bokie przyczyny
doprowadzi y go do ryzykowania (ycia dla procesji niedzielnych.
Nast'pnie Tarrou (yczliwie usposobi a scena, jaka rozgrywa a si' cz'sto na
balkonie naprzeciw jego okna. Pokój wychodzi na ma
poprzeczn ulic', gdzie koty
spa y w cieniu murów. Ale co dzie. po obiedzie, w godzinach, gdy ca e miasto drzema o
w upale, na balkonie z drugiej strony ulicy zjawia si' ma y staruszek. Wyprostowany i
srogi w swym ubraniu o wojskowym kroju, z w osami bia ymi i zaczesanymi starannie,
wo a na koty: “Kici, kici", w sposób pow%ci gliwy i zarazem agodny. Koty podnosi y
oczy blade ze snu, nie ruszaj c si' jeszcze. Staruszek dar papier na ma e kawa ki nad
ulic i zwierz'ta, zn'cone tym deszczem bia ych motyli, zbli(a y si' ku %rodkowi jezdni,
wyci gaj c z wahaniem apy ku ostatnim skrawkom papieru. Ma y staruszek plu
wówczas na koty z si
i precyzj . Gdy plwocina osi ga a swój cel, %mia si'.
Wreszcie, jak si' zdaje, Tarrou ostatecznie oczarowa kupiecki charakter miasta,
którego wygl d, o(ywienie, a nawet rozrywki dyktowa y konieczno%ci handlu. Ta
osobliwo%& (okre%lenie u(yte w notatkach) zjednywa a sobie aprobat' Tarrou i jedna z
jego pochwalnych uwag ko.czy a si' nawet okrzykiem: “Nareszcie!" S
to jedyne
miejsca, gdzie w tym okresie notatki przybysza nabieraj charakteru osobistego. Trudno
jest tylko oceni& ich znaczenie i powag'. Tarrou opisuje, (e znalezienie martwego szczura
doprowadzi o kasjera hotelu do pomy ki w rachunkach, i dodaje pismem mniej
wyra6nym ni( zazwyczaj: “Pytanie: co robi&, by nie traci& czasu? Odpowied6:
do%wiadcza& go w ca ej jego rozci g o%ci. Arodki: sp'dza& dni w przedpokoju u dentysty
17
na niewygodnym krze%le; przesiadywa& na balkonie w niedzielne popo udnie; s ucha&
wyk adu w j'zyku, którego si' nie rozumie; wybiera& najd u(sze i najmniej wygodne
marszruty kolejowe i jecha& oczywi%cie na stoj co; sta& w kolejce do okienka, gdzie
sprzedaj
bilety do teatru, i nie wykupi& swego biletu itd., itd.". Ale zaraz po tych
odskokach j'zyka i my%li rozpoczyna si' szczegó owy opis tramwajów naszego miasta,
ich ódkowatego kszta tu, nieokre%lonego koloru, niezmiennego brudu — i rozwa(ania
ko.cz si' s owami: “To godne uwagi", co nic nie t umaczy.
Oto w ka(dym razie notatki Tarrou o historii ze szczurami:
“Ma y staruszek z przeciwka jest dzi% zbity z tropu. Nie ma kotów. Znik y
rzeczywi%cie, podniecone przez martwe szczury, które w wielkich ilo%ciach znajduje si'
na ulicach. Moim zdaniem nie chodzi tu o to, (e koty zjadaj martwe szczury. Pami'tam,
(e moje nie znosi y tego. Nie zmienia to faktu, (e musz biega& po piwnicach i (e ma y
staruszek jest zbity z tropu. Jest uczesany mniej starannie i nie tak (wawy. Czuje si' w
nim niepokój. Po chwili wróci do mieszkania. Ale splun
raz w pró(ni'.
W mie%cie zatrzymano tramwaj, poniewa( natrafiono na martwego szczura, który
znalaz si' tam nie wiadomo sk d. Kilka kobiet wysiad o. Szczura wyrzucono. Tramwaj
ruszy dalej.
Nocny stró( w hotelu, który jest cz owiekiem zas uguj cym na wiar', powiedzia
mi, (e spodziewa si' nieszcz'%cia z powodu tych szczurów. Odpowiedzia em mu, (e to
prawda, je%li idzie o statki, ale (e nigdy nie sprawdzono tego, je%li idzie o miasta.
Jednak(e jego przekonanie jest niezachwiane. Zapyta em, jakiego nieszcz'%cia nale(y
jego zdaniem oczekiwa&. Nie wie, nieszcz'%cia nie sposób przewidzie&. Ale nie by by
zdumiony, gdyby zdarzy o si' trz'sienie ziemi. Przyzna em, (e to mo(liwe; zapyta , czy
mnie to niepokoi.
— Jedyna rzecz, która mnie interesuje — odpar em — to znale6& spokój
wewn'trzny.
Zrozumia mnie doskonale.
Do hotelowej restauracji przychodzi bardzo interesuj ca rodzina. Ojciec jest
wysokim, chudym m'(czyzn ubranym na czarno, w sztywnym ko nierzyku. Arodek
czaszki ma ysy, a z prawej i lewej strony dwie k'pki siwych w osów. Ma e, okr g e i ostre
oczy, cienki nos i w skie usta nadaj mu wygl d dobrze wychowanej sowy. Zjawia si'
zawsze pierwszy w drzwiach restauracji, odsuwa si' na bok, przepuszcza swoj (on',
drobn jak czarna mysz, po czym wchodzi sam, a tu( za nim ch opczyk i dziewczynka,
18
ubrani jak tresowane psy. Przy stole czeka, a( (ona zajmie miejsce, siada i dwa pudle
mog si' wreszcie usadowi& na swych krzes ach. Nie mówi do (ony i dzieci, recytuje
uprzejme z o%liwo%ci pod adresem swej po owicy i wyg asza zdania o charakterze
ostatecznym do swych potomków.
— Nicole, Nicole jest w najwy(szym stopniu antypatyczna!
Dziewczynka jest bliska p aczu. O to w a%nie chodzi o.
Dzi% ch opiec by poruszony histori ze szczurami. Chcia co% o tym powiedzie&
przy stole.
— Nie mówi si' o szczurach przy stole, Filipie. Prosz' na przysz o%& nie wymawia&
tego s owa.
— Wasz ojciec ma racj' — powiedzia a czarna mysz.
Dwa pudle utkwi y nosy w kluskach i sowa podzi'kowa a nic nie mówi cym
skinieniem g owy.
Mimo tego pi'knego przyk adu w mie%cie mówi si' du(o o tej historii ze
szczurami. Wmiesza a si' do tego gazeta. Kronika miejscowa, zazwyczaj bardzo
ró(norodna, jest teraz ca a po%wi'cona kampanii przeciw zarz dowi miejskiemu:
Dyrektor hotelu nie mo(e mówi& o niczym innym. Jest zdenerwowany. Szczury w
windzie dystyngowanego hotelu — to wydaje mu si' niepoj'te. ?eby go pocieszy&,
powiedzia em: «Ale to samo jest wsz'dzie».
— W a%nie — odpar . — Teraz u nas jest jak wsz'dzie.
To on mówi mi o pierwszych wypadkach tej zdumiewaj cej gor czki, któr ludzie
zaczynaj si' niepokoi&. Zachorowa a na ni jedna z hotelowych pokojówek.
— Ale to na pewno nie jest zara6liwe — upewni z po%piechem. Powiedzia em mu,
(e jest mi to oboj'tne.
— Ach, pan jest fatalist jak ja.
Nie twierdzi em nigdy nic podobnego, zreszt nie jestem fatalist . Powiedzia em
mu to..."
Pocz wszy od tej chwili, notatki Tarrou zaczynaj napomyka&, podaj c pewne
szczegó y, o tej nieznanej gor czce, któr
zaniepokoi si' ju( ogó . Notuj c, (e ze
znikni'ciem szczurów ma y staruszek odnalaz wreszcie swoje koty i cierpliwie &wiczy
si' w strza ach, Tarrou dodaje, i( mo(na przytoczy& ze dwana%cie wypadków gor czki, z
których wi'kszo%& jest %miertelna.
19
Jako materia dowodowy mo(e tu wreszcie pos u(y& portret doktora Rieux
skre%lony przez Tarrou. O ile narrator potrafi oceni&, jest on do%& wierny:
“Wygl da na trzydzie%ci pi'& lat. Aredniego wzrostu. Mocne ramiona. Twarz
niemal kwadratowa. Oczy ciemne i lojalne, ale szcz'ki wystaj ce. Du(y i regularny nos.
Czarne w osy obci'te bardzo krótko. Usta ukowate, wargi pe ne i niemal zawsze
zaci%ni'te. Wygl da troch' na sycylijskiego ch opa ze swoj opalon skór , czarnym
w osem i ubraniami zawsze w ciemnych kolorach, w których jest mu jednak dobrze.
Chodzi szybko. Zst'puje z chodnika nie zmieniaj c kroku, ale najcz'%ciej na
przeciwleg y chodnik lekko wskakuje. Jest roztargniony przy kierownicy swego auta i
cz'sto zostawia strza ki kierunkowe uniesione, nawet ju( po zakr'cie. Zawsze z go
g ow . Wygl da na cz owieka zorientowanego w sytuacji."
Dane Tarrou by y dok adne. Doktor Rieux co% wiedzia . Gdy trupa dozorcy
odizolowano, zatelefonowa do Richarda, by zapyta& go o te gor czki pachwinowe.
— Nic nie rozumiem — powiedzia Richard. — Dwóch zmar ych, jeden w
czterdzie%ci osiem godzin, drugi w trzy dni. Tego ostatniego zostawi em rano ze
wszelkimi oznakami rekonwalescencji.
— Niech mnie pan uprzedzi, je%li b'd inne wypadki — rzek Rieux.
Zatelefonowa jeszcze do kilku lekarzy. Przeprowadzony w ten sposób wywiad da
dwadzie%cia podobnych wypadków w ci gu kilku dni. Niemal wszystkie by y %miertelne.
Poprosi wówczas Richarda, sekretarza syndykatu lekarzy w Oranie, o izolacj' nowych
chorych.
— Nic nie poradz' — rzek Richard. — Trzeba by zarz dze. prefektury. A zreszt ,
z czego pan wnosi, (e istnieje niebezpiecze.stwo zara(enia?
— Nie wnosz' z niczego, ale objawy s niepokoj ce.
Richard uzna jednak, (e “nie jest upowa(niony". Wszystko, co móg zrobi&, to
porozmawia& z prefektem.
Ale przez ten czas, kiedy prowadzono rozmowy, pogoda si' popsu a. Nazajutrz po
%mierci dozorcy wielkie mg y pokry y niebo. Krótkie i gwa towne deszcze spad y na
miasto; ciep o nios ce burz' nast pi o po tych nag ych ulewach. Nawet morze straci o
swój g 'boki b 'kit i pod mglistym niebem nabiera o po ysku srebra czy (elaza rani cego
oko. Skwar lata wydawa si' l(ejszy od wilgotnego ciep a tej wiosny. W mie%cie,
zbudowanym na kszta t %limaka na p askowzgórzu i ledwo otwartym na morze,
panowa o ponure odr'twienie. W%ród d ugich, otynkowanych %cian, pomi'dzy ulicami o
20
zakurzonych szybach wystawowych, w tramwajach o brudno(ó tym kolorze cz owiek
czu si' wi'6niem nieba. Tylko stary pacjent doktora Rieux tryumfowa nad sw astm i
cieszy si' t pogod .
— Przypieka — mówi — to zdrowo dla oskrzeli.
Przypieka o rzeczywi%cie, ale w tym cieple dojrzewa a gor czka. Ca e miasto mia o
gor czk', przynajmniej takie wra(enie prze%ladowa o Rieux owego ranka, kiedy udawa
si' na ulic' Faidherbe, gdzie mia by& obecny przy dochodzeniu w sprawie samobójczego
zamachu Cottarda. Ale to wra(enie wyda o mu si' nierozs dne. Przypisywa
je
zdenerwowaniu i troskom, które go osacza y, i uzna , (e uporz dkowanie my%li jest
rzecz nie cierpi c zw oki.
Gdy przyszed , komisarza jeszcze nie by o. Grand czeka na pode%cie; postanowili
pój%& wpierw do jego mieszkania, zostawiaj c drzwi otwarte. Urz'dnik merostwa
mieszka w dwóch pokoikach umeblowanych bardzo sk po. By a tam pó ka z bia ego
drewna z dwoma czy trzema s ownikami i czarna tablica, na której mo(na by o jeszcze
odczyta& na wpó starte s owa: “Kwitn ce aleje". Zdaniem Granda Cottard dobrze sp'dzi
noc. Ale obudzi si' rano z bólem g owy i nie reagowa na nic. Wydawa o si', (e Grand
jest zm'czony i zdenerwowany, gdy przemierza pokój wzd u( i wszerz, otwieraj c i
zamykaj c wielki skoroszyt le( cy na stole, pe en zapisanych arkuszy.
Tymczasem opowiada doktorowi, (e nie zna dobrze Cottarda, ale przypuszcza, (e
ma on troch' pieni'dzy. Cottard jest dziwnym cz owiekiem. Ich stosunki ogranicza y si'
d ugo do kilku uk onów na schodach.
— Rozmawia em z nim tylko dwa razy. Przed kilku dniami nios em do domu
pude ko z kred , które wypad o mi z r'ki na pode%cie. By a tam czerwona i niebieska
kreda. W tej chwili Cottard wyszed na podest i pomóg pozbiera& mi wszystko. Zapyta ,
po co mi kreda ró(nych kolorów.
Grand wyja%ni mu wówczas, (e chce przypomnie& sobie troch' acin'. Jego
wiadomo%ci zatar y si' od czasów licealnych.
— Tak — powiedzia do doktora — zapewniano mnie, (e to po(yteczne dla
lepszego poznania sensu francuskich s ów.
Wypisywa
aci.skie s owa na tablicy. Niebiesk
kred
t' cz'%& s owa, która
zmienia si' wed ug deklinacji i koniugacji, a czerwon t' cz'%&, która si' nie zmienia.
21
— Nie wiem, czy Cottard dobrze zrozumia , w ka(dym razie okaza
zainteresowanie i poprosi mnie o czerwon
kred'. By em nieco zaskoczony, ale w
ko.cu... Nie mog em oczywi%cie odgadn &, (e pos u(y si' ni dla swych celów.
Rieux zapyta , jaki by
temat drugiej rozmowy, ale wszed
komisarz w
towarzystwie sekretarza; chcia wpierw przes ucha& Granda. Doktor zauwa(y , (e Grand
mówi c o Cottardzie nazywa go stale “desperatem". W pewnej chwili u(y nawet
okre%lenia “fatalna decyzja". Rozmawiali o przyczynach samobójstwa i Grand okaza
pewn drobiazgowo%& w wyborze terminu. Zgodzono si' w ko.cu na “k opoty natury
osobistej". Komisarz zapyta , czy nic w zachowaniu Cottarda nie pozwala o przewidzie&
tego, co nazywa “jego decyzj ".
— Zapuka do mnie wczoraj — rzek Grand — i poprosi o zapa ki. Da em mu
pude ko. T umaczy si' mówi c, (e mi'dzy s siadami... Potem zapewni , (e zwróci mi
pude ko. Powiedzia em, (e mo(e je zatrzyma&.
Komisarz zapyta urz'dnika, czy Cottard nie wyda mu si' dziwny.
— Wyda o mi si' dziwne, (e chcia jakby zacz & rozmow'. Ale ja w a%nie
pracowa em.
Grand odwróci si' w stron' Rieux i doda z zak opotan min :
— Praca osobista.
Tymczasem komisarz chcia zobaczy& chorego. Ale Rieux uwa(a , (e nale(y
wpierw przygotowa& Cottarda do tej wizyty. Gdy wszed do pokoju, Cottard, ubrany tylko
w szaraw pi(am', siedzia wyprostowany na ó(ku i spogl da ku drzwiom z wyrazem
l'ku.
— To policja, co?
— Tak — rzek Rieux — ale niech pan si' tym nie przejmuje. Kilka formalno%ci i
b'dzie pan mia spokój.
Cottard odpar jednak, (e to nie zda si' na nic i (e nie lubi policji. Rieux okaza
zniecierpliwienie.
— Ja tak(e za ni nie przepadam. Chodzi o to, by odpowiedzie& szybko i jak nale(y
na ich pytania, i sko.czy& z tym na dobre.
Cottard zamilk i doktor zwróci si' ku drzwiom. Ale chory zawo a go znowu i gdy
Rieux znalaz si' przy ó(ku, wzi
go za r'ce:
— Nie mo(na tkn & chorego cz owieka, który si' powiesi , prawda, doktorze?
22
Rieux patrzy na niego przez chwil', po czym zapewni go, (e rzeczy tego rodzaju
nie wchodz nigdy w rachub', a poza tym on jest tu po to, by opiekowa& si' swoim
pacjentem. Tamten jak gdyby dozna ulgi i Rieux poprosi komisarza.
Przeczytano Cottardowi zeznania Granda i zapytano go, czy mo(e poda& motywy
swego czynu. Nie patrz c na komisarza, odpar tylko, (e “k opoty natury osobistej to
bardzo dobrze". Komisarz nalega na Cottarda, by powiedzia , czy ma zamiar ponowi&
prób' samobójstwa. Cottard o(ywiaj c si' odrzek , (e nie i (e pragnie jedynie, by go
zostawiono w spokoju.
— Zwracam panu uwag' — rzek komisarz zirytowanym tonem — (e na razie pan
zak óca spokój innych.
Ale na znak Rieux poprzesta na tym.
— Mo(e pan by& pewien — westchn
komisarz wychodz c — mamy co innego na
g owie, odk d mówi si' o tej gor czce...
Zapyta doktora, czy to sprawa powa(na, i Rieux odpar , (e nie wie.
— To pogoda, i tyle — orzek komisarz.
Tak, to na pewno by a pogoda. Wszystko klei o si' coraz bardziej do r k, w miar'
jak up ywa dzie., i Rieux czu , jak jego l'k ro%nie z ka(d
wizyt . Wieczorem na
przedmie%ciu s siad starego pacjenta przyciska r'ce do pachwin i wymiotowa w%ród
majacze.. Gruczo y mia znacznie wi'ksze ni( dozorca. Jeden z nich zacz
ropie& i
wkrótce otworzy si' jak zgni y owoc. Wróciwszy do domu, Rieux zatelefonowa do
sk adu produktów farmaceutycznych departamentu. W jego notatkach zawodowych pod
t dat znajduje si' tylko uwaga: “Odpowied6 odmowna". A ju( wzywano go gdzie indziej
do takich samych wypadków. Nale(a o otwiera& wrzody, to jasne. Dwa ci'cia no(ykiem
chirurgicznym na krzy( i gruczo y wyrzuca y papk' zmieszan z krwi . Chorzy krwawili
rozkrzy(owani. Plamy zjawia y si' na brzuchu i na nogach, gruczo przestawa ropie&,
potem nabrzmiewa znowu. Najcz'%ciej chory umiera w straszliwym smrodzie.
Prasa, tak gadatliwa podczas historii ze szczurami, nie mówi a teraz ani s owa.
Szczury umieraj bowiem na ulicy, a ludzie w domu. Dzienniki za% zajmuj si' tylko
ulic . Prefektura i zarz d miejski zacz' y jednak zadawa& sobie pytania. Dopóki ka(dy
lekarz zna tylko dwa albo trzy wypadki, nikt nie drgn . Ale komu% przysz o na my%l
zrobi& rachunek. Rachunek by niepokoj cy. W ci gu kilku zaledwie dni wypadki
%miertelne rozmno(y y si', i dla tych, którzy zajmowali si' t szczególn chorob , sta o
23
si' jasne, (e chodzi o prawdziw epidemi'. T' chwil' wybra Castel, znacznie starszy
kolega doktora Rieux, by uda& si' do niego.
— Pan wie oczywi%cie, co to jest? — spyta .
— Czekam na wynik analiz.
— Ja wiem. I nie trzeba mi analiz. Cz'%& (ycia sp'dzi em w Chinach i przed
dwudziestu laty widzia em kilka wypadków w Pary(u. Tylko (e wówczas nikt nie wa(y
si' nazywa& ich po imieniu. Opinia publiczna jest %wi'ta: (adnej paniki... przede
wszystkim (adnej paniki. A poza tym, jak mawia pewien kolega: “To niemo(liwe,
wszyscy wiedz , (e znik a z Zachodu". Tak, wszyscy wiedzieli prócz zmar ych. Có(,
kolego, pan wie równie dobrze jak ja, co to jest.
Rieux zastanawia si'. Przez okno gabinetu patrzy na kamienne rami' ska y
zamykaj ce si' daleko nad zatok . Niebo, cho& b 'kitne, mia o pos'pny blask, który
agodnia w miar' zbli(ania si' popo udnia.
— Tak — powiedzia — to niemal niewiarygodne. Ale zdaje si', (e to d(uma.
Castel wsta i skierowa si' ku drzwiom.
— Pan wie, co nam odpowiedz — rzek stary doktor. — D(uma znikn' a od lat z
krajów o umiarkowanej temperaturze.
— Có( to znaczy znikn &? — odpar Rieux, wzruszaj c ramionami.
— Tak. I niech pan nie zapomina: jeszcze w Pary(u, przed dwudziestu blisko laty.
— Dobrze. Miejmy nadziej', (e tym razem nie b'dzie to powa(niejsze ni(
wówczas. Ale to doprawdy niewiarygodne.
S owo “d(uma" zosta o wypowiedziane po raz pierwszy. W tym punkcie
opowiadania, które pozostawia Bernarda Rieux za oknem jego gabinetu, niech wolno
b'dzie narratorowi usprawiedliwi& niepewno%& i zdumienie doktora, skoro jego reakcja,
z pewnymi odchyleniami, by a reakcj wi'kszo%ci naszych wspó obywateli. Zarazy s w
istocie spraw zwyczajn , ale z trudem si' w nie wierzy, kiedy si' na nas wal . Na %wiecie
by o tyle d(um co wojen. Mimo to d(umy i wojny zastaj
ludzi zawsze tak samo
zaskoczonych. Doktor Rieux by zaskoczony podobnie jak nasi wspó obywatele i tak
nale(y rozumie& jego wahania. Tak te( nale(y rozumie& jego rozdwojenie pomi'dzy
niepokojem i ufno%ci . Kiedy wybucha wojna, ludzie powiadaj : “To nie potrwa d ugo, to
zbyt g upie". I oczywi%cie, wojna jest na pewno zbyt g upia, ale to nie przeszkadza jej
trwa&. G upota upiera si' zawsze, zauwa(ono by to, gdyby cz owiek nie my%la stale o
sobie. Nasi wspó obywatele byli pod tym wzgl'dem tacy sami jak wszyscy, my%leli o
24
sobie, inaczej mówi c, byli humanistami: nie wierzyli w zarazy. Zaraza nie jest na miar'
cz owieka, wiec powiada si' sobie, (e zaraza jest nierzeczywista, to z y sen, który minie.
Ale nie zawsze ów sen mija i, od z ego snu do z ego snu, to ludzie mijaj , a humani%ci
przede wszystkim, poniewa( nie byli do%& ostro(ni. Nasi wspó obywatele nie ponosili
wi'kszej winy ni( inni; zapominali o skromno%ci, tylko tyle, i my%leli, (e wszystko jest
jeszcze dla nich mo(liwe, co zak ada, (e zarazy s niemo(liwe. Nadal robili interesy,
planowali podró(e i mieli pogl dy. Jak mogli my%le& o d(umie, która przekre%la a
przysz o%&, przenoszenie si' z miejsca na miejsce i dyskusje? Uwa(ali si' za wolnych, a
nikt nie b'dzie wolny, jak d ugo b'd istnia y zarazy.
I nawet po tym, gdy doktor Rieux przyzna w obecno%ci swego przyjaciela, (e
garstka rozproszonych chorych umar a bez uprzedzenia na d(um', niebezpiecze.stwo
by o dla niego wci ( nierzeczywiste. Po prostu, kiedy cz owiek jest lekarzem, ma poj'cie
o cierpieniu i nieco wi'cej wyobra6ni. Patrz c przez okno na miasto, które si' nie
zmieni o, doktor ledwie czu , jak rodzi si' w nim ów lekki wstr't do przysz o%ci, który
nazywa si' niepokojem. Próbowa zebra& w my%li wszystko, co wiedzia o tej chorobie.
Cyfry skaka y w pami'ci i powiada sobie, (e trzydzie%ci wielkich d(um, które zna a
historia, da o blisko sto milionów zmar ych. Ale co to znaczy sto milionów zmar ych?
Cz owiek, który by na wojnie, ledwo wie, co to jest jeden zmar y. A poniewa( martwy
cz owiek nie liczy si', chyba (e widziano go martwym, sto milionów trupów rozsianych
na przestrzeni historii to tylko dym w wyobra6ni. Doktor przypomina sobie d(um' w
Konstantynopolu, która wed ug Prokopa zabra a dziesi'& tysi'cy ofiar jednego dnia.
Dziesi'& tysi'cy zmar ych to pi'& razy tyle co publiczno%& wielkiego kina. Oto co
nale(a oby zrobi&: zebra& ludzi przy wyj%ciu z pi'ciu kin, zaprowadzi& ich na plac miejski
i zabi& na kupie — (eby co nieco zrozumie&. Przynajmniej mo(na by umie%ci& znane
twarze w tym anonimowym stosie. Ale, rzecz prosta, tego niepodobna zrobi&, a poza
tym, kto zna dziesi'& tysi'cy twarzy? Zreszt wiadomo, (e ludzie tacy jak Prokop nie
umieli liczy&. W Kantonie, przed siedemdziesi'ciu laty, czterdzie%ci tysi'cy szczurów
zgin' o od d(umy, zanim zaraza zainteresowa a si' lud6mi. Ale w 1871 roku nie sposób
by o zliczy& szczury. Rachowano w przybli(eniu, hurtem, z oczywistymi mo(liwo%ciami
b 'du. Jednak(e je%li szczur ma trzydzie%ci centymetrów d ugo%ci, czterdzie%ci tysi'cy
szczurów u o(onych jeden na drugim to by oby...
Ale doktor si' niecierpliwi . Popuszcza cugli fantazji, a nie nale(a o tego robi&.
Kilka wypadków to jeszcze nie epidemia i wystarczy przedsi'wzi & %rodki ostro(no%ci.
25
Trzeba trzyma& si' tego, co si' wie; odr'twienie i wyczerpanie, czerwone oczy, brudne
usta, bóle g owy, dymienice, straszliwe pragnienie, majaczenia, plamy na ciele,
wewn'trzne roz&wiartowanie i po tym wszystkim... Po tym wszystkim pewne zdanie
wraca o doktorowi Rieux na pami'&, zdanie, które w jego podr'czniku ko.czy o w a%nie
wyliczenie objawów: “Puls staje si' nitkowaty, nieznaczny ruch chorego poprzedza
%mier&". Tak, po tym wszystkim by o si' zawieszonym na nitce, i ludzie w trzech
czwartych, liczba by a dok adna, okazywali si' do%& niecierpliwi, by zrobi& ten
niedostrzegalny ruch, który przyspiesza wszystko.
Doktor wci ( spogl da w okno. Z jednej strony szyby %wie(e niebo wiosenne, z
drugiej s owo, które rozbrzmiewa o jeszcze w pokoju: d(uma. S owo nie zawiera o tylko
tego, co nauka chcia a w nim zamkn &, ale d ugi ci g niezwyk ych obrazów, które nie
zgadza y si' z tym (ó tym i szarym miastem, w miar' o(ywionym o tej godzinie,
brz'cz cym raczej ni( ha a%liwym, krótko mówi c, miastem szcz'%liwym, je%li mo(na
by& szcz'%liwym i pos'pnym zarazem. Ów spokój, tak agodny i tak oboj'tny, niemal bez
wysi ku przekre%la stare wizerunki zarazy, Ateny zad(umione i opuszczone przez ptaki,
miasta chi.skie pe ne konaj cych w milczeniu, galerników marsylskich uk adaj cych
stosami w do ach ociekaj ce cia a, budow' wielkiego muru w Prowansji, który mia
zatrzyma& w%ciek y wiatr d(umy, Jaf' i jej ohydnych (ebraków, wilgotne i gnij ce ó(ka
przyklejone do ubitej ziemi w konstantynopolskim szpitalu, chorych wyci ganych
hakami, karnawa lekarzy w maskach podczas Czarnej D(umy, spó kowanie (ywych na
cmentarzach Mediolanu, wózki z trupami w przera(onym Londynie i noce, i dnie
wype nione wsz'dzie i zawsze nie ko.cz cym si' krzykiem ludzi. Nie, to wszystko nie
mia o jeszcze do%& si y, by zabi& spokój tego dnia. Z drugiej strony szyby dzwonek
niewidzialnego tramwaju zabrzmia nagle i odepchn
w jednej chwili okrucie.stwo i
ból. Tylko morze u ko.ca zamglonej szachownicy domów potwierdza o to wszystko, co
niepokoj ce i co nigdy nie zna na %wiecie spoczynku. I doktor Rieux, patrz c na zatok',
my%la o tych stosach, o których mówi Lukrecjusz i które Ate.czycy dotkni'ci chorob
zbudowali na brzegu morza. Noc znosili tam zmar ych, ale brak o miejsca i (ywi bili si'
pochodniami, by z o(y& tych, których kochali, woleli bowiem walczy& krwawo ni(
porzuci& swe trupy. Mo(na by o sobie wyobrazi& stosy zabarwione czerwieni nad wod
spokojn i ciemn , bitw' pochodni w nocy trzeszcz cej od iskier i szerokie zatrute opary
unosz ce si' ku czujnemu niebu. Mo(na by o si' obawia&...
26
Ale to szale.stwo nie ostawa o si' wobec rozs dku. To prawda, (e s owo “d(uma"
zosta o wypowiedziane, to prawda, (e w tej samej chwili zaraza ciska a i obala a swe
ofiary na ziemi'. Ale có(, mog a si' przecie( zatrzyma&. Nale(a o wi'c jasno rozpozna&
to, co powinno by& rozpoznane, wygna& wreszcie bezu(yteczne cienie i przedsi'wzi &
odpowiednie %rodki. Poza tym d(uma si' zatrzyma, poniewa( d(umy nie mo(na sobie
wyobrazi& albo wyobra(a si' j sobie fa szywie. Je%li si' zatrzyma, a to jest najbardziej
prawdopodobne, wszystko pójdzie dobrze. W przeciwnym razie stanie si' wiadome, co
to jest d(uma i czy nie ma sposobu przygotowa& si' wpierw, by pokona& j pó6niej.
Doktor otworzy okno i ha as miasta wtargn
tu nagle. Z s siedniego warsztatu
dochodzi krótki i powtarzaj cy si' %wist mechanicznej pi y. Rieux otrz sn
si'. Oto
pewno%&: w codziennej pracy. Reszta wisi na w osku, zale(y od nieznacznych ruchów, nie
mo(na zatrzymywa& si' nad tym. Najwa(niejsze to dobrze wykonywa& swój zawód.
Doktor Rieux rozmy%la o tym w a%nie, kiedy oznajmiono mu, (e przyszed Joseph
Grand. Cho& Grand by urz'dnikiem merostwa i mia tam najrozmaitsze zaj'cia, od
czasu do czasu zatrudniano go w biurze statystycznym jako kontraktowego pracownika.
Tak wi'c polecono mu zrobi& rachunek zgonów. Uprzejmy z natury, zgodzi si' zanie%&
doktorowi Rieux kopi' wyników.
Doktor zobaczy , (e Grand wchodzi ze swym s siadem Cottardem. Urz'dnik
wymachiwa arkuszem papieru.
— Cyfry id w gór', doktorze — oznajmi . — Jedenastu zmar ych w czterdzie%ci
osiem godzin.
Rieux przywita si' z Cottardem i zapyta go, jak si' miewa. Grand wyja%ni , (e
Cottard pragn
podzi'kowa& doktorowi i przeprosi& go za k opoty, jakich sta si'
przyczyn . Ale Rieux patrzy na arkusz statystyczny.
— Có( — rzek — mo(e trzeba zdecydowa& si' i nazwa& t' chorob' po imieniu.
Dotychczas dreptali%my w miejscu. Ale chod6my, panowie, musz' i%& do laboratorium.
— Tak, tak — mówi Grand, id c za doktorem po schodach — nale(y nazywa&
rzeczy po imieniu. Ale jakie jest to imi'?
— Nie mog' panu powiedzie&, zreszt to panu niepotrzebne.
— Widzi pan — u%miechn
si' urz'dnik — to nie takie proste.
Skierowali si' w stron' placu d'Armes. Cottard wci ( milcza . Ulice zaczyna y
zape nia& si' lud6mi. Nasz ulotny zmierzch cofa si' ju( przed noc i pierwsze gwiazdy
27
ukaza y si' na jasnym jeszcze horyzoncie. W kilka sekund potem lampy, zapalaj c si'
nad ulicami, zaciemnia y ca e niebo i ha as rozmów jak gdyby podniós si' o ton.
— Przepraszam pana — rzek Grand na rogu placu d'Armes — ale musz' wsi %& do
tramwaju. Moje wieczory s %wi'te. Jak powiadaj w moich stronach: “Nie trzeba nigdy
odk ada& do jutra..."
Rieux zauwa(y ju(, (e Grand, urodzony w Montelimar, mia mani' przytaczania
powiedze. ze swych stron rodzinnych, po czym dorzuca banalne zwroty pochodz ce
znik d, jak “czarodziejska pogoda" czy “feeryczne o%wietlenie".
— Ach — rzek Cottard — to prawda. Nie mo(na go wyci gn & z mieszkania po
kolacji.
Rieux zapyta Granda, czy pracuje dla merostwa. Grand odpar , (e nie; pracuje dla
siebie.
— O — powiedzia Rieux, (eby co% powiedzie& — i praca posuwa si' naprzód?
— Si
rzeczy, pracuj' bowiem od lat. Cho& w pewnym sensie nie wida& wielkich
post'pów.
— Ale o co chodzi? — rzek doktor, zatrzymuj c si'.
Grand wyj ka co%, wsadzaj c okr g y kapelusz na wielkie uszy. Rieux zrozumia
niejasno, (e chodzi o co% osobistego. Ale urz'dnik ju( ich zostawi i szed drobnym,
szybkim krokiem bulwarem de la Marne w gór', pod fikusami. U wej%cia do
laboratorium Cottard powiedzia doktorowi, (e chcia by si' z nim zobaczy&, (eby
poprosi& go o rad'. Rieux, który obmacywa
w kieszeni arkusz statystyczny,
zaproponowa Cottardowi, by przyszed w godzinach przyj'&, ale rozmy%li si' i
powiedzia , (e b'dzie w jego dzielnicy pojutrze i zajdzie do niego pó6nym popo udniem.
Po(egnawszy si' z Cottardem, doktor spostrzeg si', (e my%li o Grandzie.
Wyobra(a go sobie podczas d(umy, nie tej jednak, która na pewno nie b'dzie powa(na,
ale jednej z wielkich d(um historycznych. “To ten rodzaj cz owieka, który w takich
razach zostaje oszcz'dzony". Pami'ta z lektury, (e d(uma oszcz'dza ludzi o s abej
konstytucji i zabija przede wszystkim ludzi mocnych. Wci ( my%l c o tym, doktor
doszed do wniosku, (e urz'dnik ma min' nieco tajemnicz .
Na pierwszy rzut oka Joseph Grand by
rzeczywi%cie tylko skromnym
urz'dnikiem merostwa, na jakiego wygl da . D ugi i chudy, p ywa w ubraniach, które
kupowa zawsze zbyt wielkie, w z udzeniu, (e b'd si' nosi& d u(ej. Zachowa jeszcze
wi'kszo%& z'bów w dolnych dzi s ach, ale za to straci z'by górnej szcz'ki. Dzi'ki temu
28
u%miech, który unosi przede wszystkim górn warg', pogr (a jego usta w cieniu. Je%li
doda& do tego portretu krok seminarzysty, sztuk' przemykania si' pod %cianami i
prze%lizgiwania przez drzwi, zapach piwnicy i dymu oraz skromn
min', trzeba
przyzna&, (e nie mo(na go by o wyobrazi& sobie gdzie indziej ni( przy biurku, gdy pilnie
sprawdza op aty za natryski miejskie czy zbiera dla m odego sekretarza dane do raportu
dotycz cego nowego podatku za wywóz %mieci. Nawet dla nieuprzedzonego umys u
zdawa si' cz owiekiem urodzonym do wype niania skromnych, ale koniecznych funkcji
urz'dnika miejskiego bez etatu za sze%&dziesi t dwa franki trzydzie%ci su dziennie.
Tak te( poleci napisa& na arkuszach zatrudnienia w rubryce “kwalifikacje". Kiedy
przed dwudziestu laty, po uzyskaniu magisterium, nie mog c kontynuowa& studiów z
braku pieni'dzy zgodzi si' na t' posad', robiono mu, jak powiada , nadziej' na szybkie
uzyskanie “tytu u". Chodzi o tylko o to, by przez pewien czas dawa dowody swych
kompetencji w delikatnych sprawach, jakie nastr'cza
zarz d naszym miastem.
Zapewniano, (e potem nie ominie go posada sekretarza, co pozwoli oby mu (y&
swobodnie. Na pewno nie ambicja kierowa a post'powaniem Josepha Granda, jak
upewnia z melancholijnym u%miechem. Perspektywa (ycia zabezpieczonego uczciwym
sposobem, a wi'c i mo(no%& oddania si' bez wyrzutów ulubionym zaj'ciom, bardzo mu
si' u%miecha a. Je%li przyj
ofert', to dla godziwych powodów, i je%li mo(na tak
powiedzie&, z wierno%ci wobec idea u.
Przez d ugie lata trwa ten prowizoryczny stan rzeczy, (ycie podro(a o niezmiernie
i pensja Granda, mimo pewnych podwy(ek, by a wci ( %miesznie ma a. Uskar(a si' na
to doktorowi Rieux, zdawa o si' jednak, (e nikomu nie przysz o to na my%l. W tym
w a%nie jest oryginalno%& Granda lub przynajmniej jedna z jej oznak. Móg w istocie
dochodzi& swych praw, a je%li nie by ich pewien, to przynajmniej skorzysta& z
przyrzeczenia, jakie mu dano. Ale po pierwsze, szef biura, który go przyj , zmar dawno,
zreszt
urz'dnik nie przypomina
sobie dok adnie, jak brzmia a poczyniona mu
obietnica. Wreszcie, co najwa(niejsze, Joseph Grand nie znajdowa odpowiednich s ów.
Ta osobliwo%& okre%la a najlepiej naszego wspó obywatela, jak móg to zauwa(y&
Rieux. Ona to stawa a wci ( na przeszkodzie napisaniu za(alenia, które obmy%la , lub
poczynieniu kroków, jakich wymaga y okoliczno%ci. Je%li mu wierzy&, szczególnie trudno
mu by o u(y& s owa “prawo", którego nie by pewien, i s owa “obietnica", które mog oby
nasun & my%l, (e ( da rzeczy nale(nej, i przybra oby na skutek tego odcie. zuchwalstwa,
niezbyt godz cy si' ze skromnymi funkcjami, jakie wype nia . Z drugiej strony, nie chcia
29
u(ywa& s ów takich, jak “ askawo%&", “uprzejmie prosi&", “wdzi'czno%&", uwa(a bowiem,
(e koliduj z jego godno%ci osobist . Tak wi'c nasz wspó obywatel, nie umiej c znale6&
w a%ciwego s owa, nadal pe ni swe ciche funkcje a( do pó6nego do%& wieku. Zreszt ,
wci ( wnosz c z tego, co mówi doktorowi Rieux, stwierdzi w praktyce, (e w ka(dym
razie byt mia zapewniony, skoro wystarczy o przystosowa& potrzeby do dochodów. W
ten sposób przyznawa
racj' jednemu z ulubionych powiedze. mera, wielkiego
przemys owca naszego miasta, który utrzymywa z przekonaniem, (e w ko.cu (k ad
nacisk na to s owo, które d6wiga o na sobie ca y ci'(ar rozumowania), (e w ko.cu nie
widziano nigdy, by kto% umar z g odu. W ka(dym razie na wpó ascetyczny tryb (ycia,
jaki prowadzi Joseph Grand, uwolni go w ko.cu od wszelkich trosk tego rodzaju. Nadal
szuka odpowiednich s ów.
Mo(na by powiedzie&, (e (ycie Granda by o w pewnym sensie wzorowe. Nale(a
do ludzi, równie rzadkich w naszym mie%cie jak gdzie indziej, którzy zawsze maj
odwag' dobrych uczu&. Jego nieliczne zwierzenia %wiadczy y o dobroci i przywi zaniu,
do czego cz owiek nie %mie si' przyzna& w naszych czasach. Nie wstydzi si' mówi&, (e
kocha swoich siostrze.ców i siostr', jedynych krewnych, których mia i których co dwa
lata odwiedza we Francji. Przyznawa , (e wspomnienie rodziców, zmar ych, kiedy by
jeszcze bardzo m ody, budzi o w nim smutek. Nie waha si' powiedzie&, (e nade
wszystko lubi pewien dzwon w swej dzielnicy, który rozbrzmiewa agodnie oko o pi tej
po po udniu. Ale gdy chcia wyrazi& te uczucia, tak przecie( proste, najb ahsze s owo
przysparza o mu tysi ce k opotów. “Ach, doktorze — mówi . — Chcia bym nauczy& si'
wypowiada&". W ko.cu ta trudno%& sta a si' jego najwi'ksz trosk . Powtarza to Rieux
za ka(dym razem, gdy go spotka .
Tego wieczora doktor, patrz c na odchodz cego urz'dnika, zrozumia nagle, co
Grand chcia powiedzie&: na pewno pisa ksi (k' albo co% w tym rodzaju. Nawet w
laboratorium, dok d uda si' wreszcie, ta my%l pociesza a Rieux. Wiedzia , (e to g upie,
ale nie móg uwierzy&, (eby d(uma mog a naprawd' rozgo%ci& si' w mie%cie, gdzie
trafiaj si' skromni urz'dnicy oddani czcigodnym maniom. Nie móg sobie wyobrazi&
miejsca dla tych manii podczas d(umy i wywodzi st d, (e praktycznie d(uma nie ma
przysz o%ci w%ród naszych wspó obywateli.
Nazajutrz dzi'ki naleganiom, które uznano za niestosowne, Rieux dopi
tego, (e
zwo ano w prefekturze komisj' sanitarn .
30
— To prawda, (e ludno%& si' niepokoi — przyzna Richard. — Poza tym gadanie
wyolbrzymia wszystko. Prefekt powiedzia mi: “Zróbmy to szybko, je%li pan chce, ale po
cichu". Jest zreszt przekonany, (e to fa szywy alarm.
Bernard Rieux, jad c do prefektury, zabra ze sob Castela.
— Czy pan wie — powiedzia Castel — (e departament nie ma serum?
— Wiem. Telefonowa em do sk adu. Dyrektor buja w ob okach. Trzeba
sprowadzi& serum z Pary(a.
— Mam nadziej', (e to nie potrwa d ugo.
— Telegrafowa em ju( — odpar Rieux.
Prefekt by uprzejmy, ale zdenerwowany.
— Zaczynajmy, panowie — powiedzia . — Czy mam zreferowa& sytuacj'?
Richard uwa(a , (e to niepotrzebne. Lekarze znaj sytuacj'. Chodzi tylko o to, by
wiedzie&, jakie %rodki nale(y przedsi'wzi &.
— Chodzi o to — powiedzia brutalnie stary Castel — by wiedzie&, czy jest to
d(uma, czy nie.
Kilku lekarzy krzykn' o. Inni jakby zawahali si'. Prefekt podskoczy i zwróci si'
machinalnie ku drzwiom, jakby chcia sprawdzi&, czy nie dopuszcz , by rzecz tak
potworna rozesz a si' po korytarzach. Richard o%wiadczy , (e jego zdaniem nie nale(y
ulega& panice: chodzi o gor czk' z komplikacjami pachwinowymi, to wszystko, co mo(na
powiedzie&; hipotezy w nauce, jak i w (yciu, s zawsze niebezpieczne. Stary Castel, który
(u spokojnie swój po(ó k y w s, podniós jasne oczy na Rieux. Potem spojrza (yczliwie
na audytorium i zwróci uwag', i( wie bardzo dobrze, (e to d(uma, ale orzeczenie
oficjalne zmusza oby oczywi%cie do zastosowania bezlitosnych %rodków. Wie, (e w
gruncie rzeczy ten wzgl d w a%nie ka(e si' cofa& jego kolegom, a zatem dla ich spokoju
zgadza si' uzna&, i( to nie jest d(uma. Prefekt poruszy si' niespokojnie i o%wiadczy , (e
w ka(dym razie nie jest to dobry sposób rozumowania.
— Nie jest wa(ne — rzek Castel — czy ten sposób rozumowania jest dobry; wa(ne
jest, (e zmusza do zastanowienia.
Poniewa( Rieux milcza , zapytano go o zdanie.
— Chodzi o gor czk' o charakterze tyfoidalnym, której towarzysz
jednak
dymienice i wymioty. Zastosowa em naci'cia dymienic, mog em wi'c rozpocz & analizy;
badania laboratoryjne wskazywa yby, (e jest to bakcyl d(umy. Dla %cis o%ci nale(y jednak
doda&, (e pewne specyficzne odmiany mikroba nie zgadzaj si' z opisem klasycznym.
31
Richard podkre%li , (e to upowa(nia do waha. i (e nale(y poczeka& przynajmniej
na wynik serii analiz, rozpocz'tej przed kilku dniami.
— Kiedy mikrob — rzek Rieux po chwili milczenia — potrafi w trzy dni
powi'kszy& czterokrotnie %ledzion', nada& w'z om ch onnym obj'to%& pomara.czy i
konsystencj' papki, nie upowa(nia to bynajmniej do waha.. Ogniska infekcji rozszerzaj
si' i rosn . Je%li choroba, rozpowszechniaj ca si' w tym tempie, nie zostanie
zatrzymana, grozi %mierci po owie miasta przed up ywem dwóch miesi'cy. A zatem nie
odgrywa wielkiej roli, czy pan j nazwie d(um , czy febr . Chodzi tylko o to, by nie
dopu%ci& do zabicia po owy miasta.
Richard by zdania, (e nie nale(y niczego malowa& w zbyt czarnych kolorach,
zreszt zara6liwo%& nie zosta a stwierdzona, skoro krewni chorych nie s dotychczas
zaka(eni.
— Ale inni zmarli — zauwa(y Rieux. — Oczywi%cie, zara6liwo%& nigdy nie jest
absolutna, w przeciwnym bowiem razie uzyskaliby%my jej geometryczny przyrost i
piorunuj ce wyludnienie. Nie chodzi o to, by malowa& cokolwiek w zbyt czarnych
kolorach. Chodzi o to, by przedsi'wzi & %rodki ostro(no%ci.
Nast'pnie Richard zreasumowa , jak mniema , sytuacj', przypominaj c, (e po to,
by zatrzyma& t' chorob', je%li nie zatrzyma si' sama, nale(y zastosowa& surow
profilaktyk' przewidzian w takich wypadkach; aby to uczyni&, trzeba orzec oficjalnie, (e
chodzi o d(um'; (e pod tym wzgl'dem pewno%& nie jest absolutna, a zatem sprawa
wymaga zastanowienia.
— Nie w tym rzecz — nalega Rieux — by wiedzie&, czy przewidziane w takich
wypadkach %rodki s surowe, ale czy s konieczne, by nie dopu%ci& do zabicia po owy
miasta. Reszta nale(y do administracji i nasze ustawy przewiduj w a%nie, (e prefekt
za atwia te sprawy.
— Niew tpliwie — rzek prefekt — ale panowie musz orzec oficjalnie, (e chodzi o
epidemi' d(umy.
— Je%li tego nie uczynimy — rzek Rieux — epidemia i tak mo(e zabi& po ow'
miasta.
Richard wtr ci z pewn nerwowo%ci :
— Rzecz jasna, (e nasz kolega wierzy w d(um'. Wskazuje na to jego opis objawów.
Rieux odpar , (e nie opisa objawów, opisa to, co widzia . A widzia dymienice,
plamy, gor czki z majaczeniem zabijaj ce w czterdzie%ci osiem godzin. Czy pan Richard
32
mo(e wzi & na siebie odpowiedzialno%& i zapewni&, (e epidemia zatrzyma si' bez
zastosowania ostrych %rodków profilaktycznych?
Richard zawaha si' i spojrza na Rieux.
— Niech mi pan powie szczerze, co pan my%li: czy jest pan pewien, (e to d(uma?
— Tle pan stawia problem. To nie kwestia s ownika, to kwestia czasu.
— Pa.skim zdaniem — rzek prefekt — nale(y zastosowa& %rodki profilaktyczne
wskazane w okresie d(umy, nawet gdyby to nie by a d(uma.
— Je%li trzeba koniecznie, (ebym mia jakie% zdanie, to tak jest w istocie.
Lekarze naradzili si' i Richard powiedzia :
— Musimy wi'c wzi & na siebie odpowiedzialno%& i post'powa& tak, jak gdyby
choroba by a d(um .
Sformu owanie zosta o gor co przyj'te.
— Taki jest równie( pa.ski pogl d, drogi kolego? — zapyta Richard.
— Formu a jest mi oboj'tna — rzek Rieux. — Powiedzmy tylko, (e nie
powinni%my post'powa& tak, jak gdyby po owie miasta nie grozi a %mier&, bo wówczas
po owa miasta zginie.
Rieux wyszed
w%ród ogólnego rozdra(nienia. W kilka chwil potem na
przedmie%ciu, gdzie czu& by o frytur i uryn , kobieta z krwawi cymi pachwinami, wyj c
straszliwie, odwróci a si' w jego stron'.
Nazajutrz po konferencji gor czka podskoczy a znowu. Pojawi a si' nawet w
dziennikach, ale w agodnej formie, poniewa( prasa poprzesta a na kilku aluzjach. W
ka(dym razie trzeciego dnia Rieux móg przeczyta& niewielkie bia e afisze, które
prefektura poleci a rozklei& szybko w najskromniejszych zak tkach miasta. Z afiszy
trudno by o wywnioskowa&, (e w adze patrz sytuacji w twarz. Zarz dzenia nie by y
drako.skie i zdawa o si', (e po%wi'cono niejedno, byleby nie niepokoi& opinii
publicznej. Wst'p g osi , (e w gminie Oranu zanotowano kilka wypadków z o%liwej
gor czki, o której nie mo(na na razie powiedzie&, (e jest zara6liwa. Te wypadki nie s
do%& okre%lone, by mog y budzi& rzeczywisty niepokój, i nie ulega w tpliwo%ci, (e
ludno%& potrafi zachowa& zimn krew. Niemniej, powoduj c si' ostro(no%ci zrozumia
dla wszystkich, prefekt wprowadza pewne %rodki prewencyjne. Je%li te %rodki zostan
zrozumiane i zastosowane nale(ycie, potrafi
zapobiec od razu wszelkiej gro6bie
33
epidemii. Prefekt nie w tpi zatem, (e obywatele z najwi'ksz ofiarno%ci wespr jego
wysi ek.
Afisz wymienia dalej zespó %rodków, w%ród których znajdowa o si' naukowe
odszczurzanie za pomoc wstrzykiwania gazów toksycznych do kana ów i %cis a kontrola,
je%li idzie o zaopatrzenie w wod'. Afisz zaleca mieszka.com najwi'ksz
czysto%& i
zach'ca osobników zapchlonych do stawienia si' w przychodniach miejskich. Poza tym
rodziny powinny w trybie obowi zkowym zg asza& wypadki zachorowa. zgodnie z
orzeczeniem lekarza i nie sprzeciwia& si' izolacji chorych w specjalnych salach szpitala.
Sale te zosta y zreszt tak wyposa(one, by chorzy w najkrótszym czasie mogli powróci&
do zdrowia. W kilku punktach uzupe niaj cych by a mowa o obowi zkowej dezynfekcji
pokoju chorego i %rodków transportowych. Co do reszty, zarz dzenie ogranicza o si' do
zalecenia rodzinie, by pozostawa a pod kontrol s u(by zdrowia.
Doktor Rieux odwróci si' gwa townie od afisza i skierowa w stron' swego
gabinetu. Joseph Grand, który na niego czeka , widz c go znów, podniós r'k' do góry.
— Tak — rzek Rieux — wiem, cyfry rosn .
W przeddzie. dwunastu chorych umar o w mie%cie. Doktor powiedzia do
Granda, (e zobaczy si' z nim mo(e wieczorem, gdy( wybiera si' do Cottarda.
— Ma pan s uszno%& — rzek Grand. — To mu dobrze zrobi, uwa(am bowiem, (e
si' zmieni .
— W jaki sposób?
— Sta si' uprzejmy.
— Nie by przedtem uprzejmy?
Grand zawaha si'. Nie móg powiedzie&, (e Cottard by nieuprzejmy, okre%lenie
nie by oby w a%ciwe. By to cz owiek zamkni'ty i cichy, który przypomina troch' dzika.
Dom, skromna restauracja i do%& tajemnicze wypady to by o ca e (ycie Cottarda.
Oficjalnie wyst'powa jako przedstawiciel firmy win i likierów. Od czasu do czasu
odwiedza o go kilku ludzi, zapewne jego klientów. Niekiedy szed wieczorem do kina
znajduj cego si' naprzeciw domu. Urz'dnik zauwa(y nawet, (e Cottard lubi ogl da&
filmy gangsterskie. Przedstawiciel by zawsze samotny i nieufny. Wed ug Granda
wszystko to si' zmieni o.
— Nie wiem, jak to powiedzie&, ale widzi pan, zdaje mi si', (e Cottard chce sobie
zjedna& ludzi, wszystkich mie& po swojej stronie. Rozmawia ze mn cz'sto, zaprasza,
34
(eby%my wyszli razem, i nie zawsze umiem odmówi&. Zreszt Cottard mnie interesuje i
w a%ciwie uratowa em mu (ycie.
Od zamachu samobójczego Cottarda nikt nie odwiedza . Na ulicy, u sprzedawców,
wsz'dzie usi owa zdoby& sobie sympati'. Nigdy tak agodnie nie przemawia do kupców
korzennych ani z takim zainteresowaniem nie s ucha
sprzedawczyni w sklepie
tytoniowym.
— Ta sprzedawczyni — zauwa(y Grand — to prawdziwa (mija. Powiedzia em to
Cottardowi, ale mi odpar , (e si' myl', (e ma ona swoje dobre strony, które trzeba umie&
dostrzec.
Kilka razy wreszcie Cottard zaprowadzi Granda do wytwornych restauracji i
kawiarni w mie%cie. Zacz
teraz tam bywa&.
— Cz owiek jest w tych lokalach dobrze obs u(ony — mówi — a ponadto w
przyzwoitym towarzystwie.
Grand zauwa(y szczególne wzgl'dy personelu dla przedstawiciela win i zrozumia
ich przyczyn' widz c, jak wysokie dawa napiwki. Cottard by bardzo czu y na
uprzejmo%ci, jakimi darzono go w zamian. Pewnego razu, kiedy szef lokalu odprowadzi
go i pomóg w o(y& okrycie, Cottard powiedzia do Granda:
— To zacny ch op, mo(e za%wiadczy&.
— Co za%wiadczy&?
Cottard zawaha si'.
— No, (e nie jestem z ym cz owiekiem.
Zreszt
usposobienia by nierównego. Pewnego dnia, gdy kupiec korzenny
zachowa si' mniej uprzejmie, Cottard wróci do domu nieprzytomnie w%ciek y.
— Ten ajdak trzyma z innymi — powtarza .
— Z jakimi innymi?
— Ze wszystkimi.
Grand by nawet %wiadkiem ciekawej sceny w sklepie tytoniowym. W%ród
o(ywionej rozmowy sprzedawczyni opowiedzia a o niedawnym aresztowaniu, g o%nym w
Algierze. Chodzi o o m odego urz'dnika handlowego, który zabi Araba na pla(y.
— Gdyby t' ca
ho ot' wpakowano do wi'zienia — powiedzia a sprzedawczyni —
uczciwi ludzie mogliby odetchn &.
35
Ale musia a przerwa&, widz c nieoczekiwane wzburzenie Cottarda, który
wyskoczy ze sklepu bez s owa przeprosin. Grand i sprzedawczyni pozostali na miejscu
oniemiali.
Grand zwróci zreszt
uwag' Rieux na inne zmiany w charakterze Cottarda.
Cottard mia bardzo liberalne pogl dy. Jego ulubione zdanie: “Wielcy zawsze zjadaj
ma ych", %wiadczy o tym wystarczaj co. Od pewnego czasu jednak kupuje tylko
prawomy%lny dziennik ora.ski i nie sposób obroni& si' przed wra(eniem, (e z niejak
ostentacj czyta go w miejscach publicznych. Równie( w kilka dni po wstaniu z ó(ka
poprosi Granda, by nada przekazem pocztowym sto franków, które co miesi c wysy a
mieszkaj cej daleko siostrze. Ale w chwili gdy Grand wychodzi , Cottard powiedzia :
— Niech pan wy%le dwie%cie franków, to b'dzie dla niej mi a niespodzianka.
My%li, (e wcale nie pami'tam o niej. Ale naprawd' bardzo j kocham.
Wreszcie Cottard mia z Grandem ciekaw rozmow'. Grand musia odpowiedzie&
na pytania Cottarda zaintrygowanego prac , której urz'dnik oddawa si' co wieczór.
— A wi'c — rzek Cottard — pisze pan ksi (k'.
— Owszem, ale to bardziej skomplikowane, ni( pan my%li!
— Ach! — zawo a Cottard. — Chcia bym by& na pana miejscu.
Grand okaza zdumienie i Cottard wyb ka , (e zawód artysty zapewne wiele
u atwia.
— Dlaczego? — zapyta Grand.
— Dlatego (e artysta ma wi'cej praw ni( kto inny, to wiadome. Na wi'cej mu si'
pozwala.
— No có( — rzek Rieux do Granda tego ranka, gdy rozlepiono afisze — historia ze
szczurami zawróci a mu w g owie jak wielu innym, ot i wszystko. Albo te( boi si'
gor czki.
Grand odpar :
— Nie s dz', doktorze, i je%li pan chce zna& mój pogl d...
Wóz akcji odszczurzania przejecha pod oknem z wielkim ha asem. Rieux zamilk
na chwil', nie mo(na bowiem by o mówi&; po czym zapyta z roztargnieniem o pogl d
urz'dnika. Tamten spojrza na niego z powag .
— To cz owiek, który ma sobie co% do zarzucenia — powiedzia .
Doktor wzruszy ramionami. Jak wyrazi si' komisarz, mia co innego na g owie.
Po po udniu Rieux mia konferencj' z Castelem. Serum nie nadchodzi o.
36
— Zreszt , czy si' na co przyda? — zapyta Rieux. — Bakcyl jest dziwny.
— O, nie podzielam pa.skiego zdania — rzek Castel.
— Te bestie zawsze wygl daj oryginalnie. Ale w gruncie rzeczy niczym si' od
siebie nie ró(ni .
— Tak pan przypuszcza. Ale my przecie( nic nie wiemy.
—
Oczywi%cie,
(e
przypuszczam.
Wszyscy
jednak
jeste%my
zdani
na
przypuszczenia.
Przez ca y dzie. doktor czu rosn cy zawrót g owy, którego doznawa zawsze, gdy
my%la o d(umie. W ko.cu stwierdzi , (e si' boi. Dwa razy wszed do przepe nionych
kawiarni. On tak(e, jak Cottard, czu potrzeb' ludzkiego ciep a. Rieux uwa(a to za
g upie, ale dzi'ki temu przypomnia sobie, (e przyrzek odwiedzi& przedstawiciela win.
Wieczorem doktor zasta Cottarda przy stole w jadalni. Kiedy wszed , na stole
le(a a otwarta powie%& kryminalna. Ale wieczór by ju( pó6ny i zapewne trudno by o
czyta& w zapadaj cej ciemno%ci. Chwil' przedtem Cottard rozmy%la raczej, siedz c w
pó mroku. Rieux zapyta go, jak si' miewa. Cottard mrukn
siadaj c, (e miewa si'
dobrze, a mia by si' jeszcze lepiej, gdyby móg by& pewien, i( nikt si' nim nie zajmuje.
Rieux zauwa(y , (e nie zawsze mo(na by& samemu.
— Och, nie chodzi o to. Mówi' o ludziach, którzy zajmuj si' przysparzaniem
k opotów innym.
Rieux milcza .
— To mnie nie dotyczy, prosz' o tym pami'ta&. Ale na przyk ad ta powie%&. Jest
tam biedak, którego niespodziewanie aresztuj z rana. Zajmowano si' nim, a on nic o
tym nie wiedzia . Mówiono o nim w biurach, wpisywano jego nazwisko do kartotek.
Uwa(a pan to za sprawiedliwe? Uwa(a pan, (e wolno tak post'powa& z cz owiekiem?
— To zale(y — rzek Rieux. — W pewnym sensie rzeczywi%cie nie wolno. Ale to
wszystko nie ma znaczenia. Nie trzeba d ugo pozostawa& w zamkni'ciu. Musi pan
wychodzi&.
Cottard wydawa si' zdenerwowany, powiedzia , (e nic innego nie robi, i je%li
zajdzie potrzeba, ca a dzielnica mo(e po%wiadczy& za niego. Nawet poza dzielnic nie
brak mu stosunków.
— Czy pan zna pana Rigaud, architekta? To mój przyjaciel.
Cie. g'stnia w pokoju. Ulica przedmie%cia o(ywia a si' i przyt umiony okrzyk
ulgi powita chwil', kiedy zapali y si' lampy. Rieux wyszed na balkon, Cottard za nim.
37
Ze wszystkich dzielnic doko a, jak co wieczór w naszym mie%cie, lekki wiatr niós szepty,
zapach mi'sa pieczonego na ruszcie, weso y i pachn cy szum wolno%ci wype nia powoli
ulic', któr zagarn' a ha a%liwa m odo%&. Noc, syreny niewidzialnych statków, zgie k
id cy od morza i przep ywaj cego t umu, ta pora, któr Rieux zna dobrze i lubi dawniej,
przyt acza a go dzisiaj na skutek tego, co wiedzia .
— Czy mo(emy zapali& %wiat o? — rzek do Cottarda.
Gdy zrobi o si' jasno, ma y cz owieczek spojrza na niego mrugaj cymi oczami.
— Niech mi pan powie, doktorze, czy we6mie mnie pan do siebie, do szpitala,
gdybym zachorowa ?
— Czemu( by nie?
Cottard zapyta
wówczas, czy zdarzy o si' kiedy, by aresztowano kogo%
znajduj cego si' w klinice lub w szpitalu. Rieux odpar , (e takie rzeczy si' trafiaj , ale
wszystko zale(y od stanu chorego.
— Widzi pan — rzek Cottard — ja mam zaufanie do pana.
Potem zapyta doktora, czy zechce go zawie6& swym autem do miasta.
W centrum ulice by y ju( mniej ludne i %wiat a trafia y si' rzadziej. Dzieci bawi y
si' jeszcze przed bramami. Na pro%b' Cottarda doktor zatrzyma auto przed grup
dzieci. Pokrzykuj c, bawi y si' w klasy. Ale jedno z nich, o brudnej twarzy, o
przylizanych czarnych w osach z równiutkim przedzia kiem, utkwi o w Rieux jasne i
onie%mielaj ce oczy. Doktor odwróci spojrzenie. Cottard stoj c na chodniku u%cisn
mu r'k'. Przedstawiciel win mówi g osem ochryp ym i z trudem. Kilka razy obejrza si'
za siebie.
— Ludzie mówi o epidemii. Czy to prawda, doktorze?
— Ludzie zawsze mówi , to naturalne — rzek Rieux.
— Ma pan racj'. A zreszt , je%li umrze dziesi'ciu ludzi, to szczyt wszystkiego. Nie
tego nam trzeba.
Motor ju( warcza . Rieux trzyma r'k' na prze czniku biegów. Ale spojrza znów
na dziecko, które, spokojne i powa(ne, nie spuszcza o z niego oczu. I nagle, zupe nie
nagle, dziecko u%miechn' o si', pokazuj c wszystkie z'by.
— Czego wi'c nam trzeba? — zapyta doktor, u%miechaj c si' do dziecka.
Cottard uczepi si' nagle drzwiczek i zanim uciek , krzykn
g osem pe nym ez i
w%ciek o%ci:
38
— Trz'sienia ziemi! Prawdziwego! Nie by o trz'sienia ziemi i je%li idzie o Rieux,
nast'pny dzie. min
mu na nie ko.cz cych si' jazdach we wszystkie strony miasta, na
rozmowach z rodzinami chorych i na sporach z chorymi. Nigdy Rieux nie uwa(a swego
zawodu za tak ci'(ki. Dotychczas chorzy u atwiali mu zadanie, poddawali mu si'. Po raz
pierwszy doktor czu , (e co% kryj , (e chroni si' w g 'bi swej choroby z rodzajem
nieufnego zdumienia. By a to walka, do której nie by jeszcze przyzwyczajony. I kiedy
oko o dziesi tej wieczór auto zatrzyma o si' przed domem starego astmatyka, którego
odwiedza na ko.cu, Rieux z trudem podniós si' z siedzenia. Sta chwil', patrz c na
ciemn ulic' i gwiazdy, które ukazywa y si' i znika y na czarnym niebie.
Stary astmatyk siedzia wyprostowany na ó(ku. Oddycha jakby lepiej i liczy
groch, który przesypywa z jednego garnka do drugiego. Przywita doktora z uradowan
min .
— A wi'c, doktorze, to cholera?
— Sk d to panu przysz o do g owy?
— Z gazety, i radio mówi to samo.
— Nie, to nie cholera.
— W ka(dym razie — rzek stary cz owiek bardzo podniecony — ci wa(niacy id na
ca ego!
— Niech pan w to nie wierzy — powiedzia doktor.
Zbada chorego i siedzia teraz po%rodku ubogiej jadalni. Tak, czu strach.
Wiedzia , (e na tym samym przedmie%ciu czeka& b'dzie na niego jutro rano z dziesi'ciu
chorych, zgi'tych nad swymi dymienicami. Tylko w kilku wypadkach naci'cie dymienic
przynios o popraw'. Ale dla wi'kszo%ci choroba oznacza a szpital, a wiedzia , czym jest
szpital dla biednych. “Nie chc', by s u(y im do do%wiadcze." — powiedzia a mu (ona
jednego z chorych. Nie b'dzie s u(y
im do do%wiadcze., umrze, to wszystko.
Przedsi'wzi'te %rodki by y niew tpliwie niewystarczaj ce, to oczywiste. Je%li chodzi o
sale “specjalnie wyposa(one", zna je tak(e: dwa pawilony, z których wyniesiono w
po%piechu innych chorych; szpary w oknach zosta y zatkane i pawilony otoczono
kordonem sanitarnym. Je%li choroba nie zatrzyma si' sama, nie zwalcz jej %rodki, które
wymy%li a administracja.
Jednak(e wieczorem oficjalne komunikaty nadal brzmia y optymistycznie.
Nazajutrz agencja Infdok oznajmi a, (e %rodki zalecone przez prefektur' zosta y przyj'te
spokojnie i (e zg osi o si' trzydziestu chorych.
39
Castel zatelefonowa do Rieux:
— Ile ó(ek maj pawilony?
— Osiemdziesi t.
— Oczywi%cie jest wi'cej ni( trzydziestu chorych w mie%cie?
— S tacy, co si' boj , i inni, bardziej liczni, którym nie starczy o czasu.
— Pogrzeby nie s dozorowane?
— Nie. Telefonowa em do Richarda, (e trzeba %rodków radykalnych, a nie
frazesów; albo zbuduje si' przeciw epidemii prawdziw barier', albo nie warto w ogóle
zaczyna&.
— I có(?
— Odpowiedzia mi, (e to nie w jego mocy. Moim zdaniem cyfry pójd w gór'.
Rzeczywi%cie, w ci gu trzech dni pawilony by y pe ne. Richard utrzymywa , (e
opró(ni si' szko ' i przygotuje szpital pomocniczy. Rieux czeka na szczepionki i otwiera
dymienice. Castel wróci do swych starych ksi (ek i d ugo przesiadywa w bibliotece.
— Szczury zgin' y od d(umy albo od choroby, która j bardzo przypomina —
wnioskowa . — Dziesi tki tysi'cy pche , jakie pozostawi y, rozprzestrzenia infekcj' w
proporcji geometrycznej, je%li nie zatrzyma si' jej na czas.
Rieux milcza .
Tymczasem pogoda si' ustali a. S o.ce wypija o ka u(e z ostatnich ulew. Pi'kne
b 'kitne niebo lej ce (ó te %wiat o, warkot samolotów w rosn cym upale, wszystko w tej
porze roku usposabia o pogodnie. Jednak(e w ci gu czterech dni gor czka cztery razy
podskoczy a zdumiewaj co: szesnastu zmar ych, dwudziestu czterech, dwudziestu
o%miu, trzydziestu dwóch. Czwartego dnia og oszono otwarcie pomocniczego szpitala w
przedszkolu. Nasi wspó obywatele, którzy dotychczas maskowali swój niepokój (artami,
wydawali si' bardziej przybici i jako% przycichli.
Rieux postanowi zatelefonowa& do prefekta.
— Arodki s niewystarczaj ce.
— Mamy cyfry — rzek prefekt — budz w istocie niepokój.
— Budz wi'cej ni( niepokój, s oczywiste.
— Zwróc' si' o zarz dzenia do Urz'du Generalnego Gubernatora.
Rieux od o(y s uchawk' w obecno%ci Castela.
— Zarz dzenia! Wystarczy aby wyobra6nia.
40
— A serum?
— Nadejdzie w ci gu tygodnia.
Prefektura za po%rednictwem Richarda zwróci a si' do Rieux o raport
przeznaczony dla stolicy kolonii, (eby otrzyma& zarz dzenia. Rieux da opis kliniczny i
cyfry. Tego samego dnia zmar o czterdzie%ci osób. Prefekt przyrzek od jutra zaostrzy&,
jak powiedzia , zalecone %rodki. Obowi zkowe zg aszanie choroby i izolacja pozosta y w
mocy. Mieszkania chorych maj by& zamkni'te i wydezynfekowane, rodzina podlega
kwarantannie, pogrzeby zostan
zorganizowane przez zarz d miejski w warunkach,
które si' ustali. W dzie. pó6niej przywieziono serum samolotem. Mog o wystarczy& dla
wypadków obj'tych leczeniem. B'dzie niewystarczaj ce, je%li epidemia si' rozszerzy. Na
depesz' Rieux odpowiedziano, (e zapas jest wyczerpany i (e rozpocz'to now produkcj'.
Tymczasem ze wszystkich podmiejskich okolic wiosna przybywa a na rynki.
Tysi ce ró( wi'd o wzd u( chodników w koszykach sprzedawców i ich s odki zapach
unosi si' po ca ym mie%cie. Na pozór nic si' nie zmieni o. Tramwaje wci ( by y pe ne z
rana, puste i brudne w ci gu dnia. Tarrou przygl da si' ma emu staruszkowi, a ma y
staruszek plu na koty. Grand co wieczór wraca do swej tajemniczej pracy w domu.
Cottard kr'ci si' po mie%cie, a pan Othon, s'dzia %ledczy, wci ( wodzi za sob swoj
mena(eri'. Stary astmatyk przesypywa
groch i czasem widywano dziennikarza
Ramberta z min spokojn i zaciekawion . Wieczorem ten sam t um wype nia ulice i
kolejki wyd u(a y si' pod kinami. Zreszt zdawa o si', (e epidemia si' cofa, i w ci gu
kilku dni zanotowano tylko dwana%cie zgonów. Potem nagle skoczy a w gór' jak strza a.
W dniu kiedy liczba zmar ych dosz a znowu do trzydziestu, Bernard Rieux czyta
oficjaln
depesz', któr
poda mu prefekt ze s owami: “Przestraszyli si'". Depesza
oznajmia a: “Og o%cie stan d(umy. Zamknijcie miasto".
II
Mo(na powiedzie&, (e od tej chwili pocz wszy, d(uma sta a si' spraw
nas
wszystkich. A( dot d, mimo zaskoczenia i niepokoju, jakie przynios y te szczególne
41
wydarzenia, ka(dy z naszych wspó obywateli nadal robi , co do niego nale(a o, jak móg i
na swoim zwyk ym miejscu. To niew tpliwie powinno by o trwa&. Ale kiedy bramy
zosta y zamkni'te, nasi wspó obywatele zrozumieli, (e wszyscy, i narrator tak(e, znale6li
si' w jednym worku i (e trzeba si' jako% urz dzi&. Tak wi'c, na przyk ad, doznanie
równie indywidualne jak %wiadomo%& roz ki z ukochan
istot
sta o si' nagle, od
pierwszych tygodni, udzia em ca ej ludno%ci i, wraz ze strachem, g ównym cierpieniem
tego d ugiego okresu wygnania.
Rzeczywi%cie, jednym z najbardziej godnych uwagi nast'pstw zamkni'cia bram
by a nag a roz ka istot do tego nie przygotowanych. Matki i dzieci, ma (e.stwa,
kochankowie, którzy przed kilku dniami s dzili, (e rozstaj si' na jaki% czas, którzy
ca owali si' na peronie naszego dworca, polecaj c sobie wzajem to i owo, pewni, (e
zobacz
si' za kilka dni lub najdalej za kilka tygodni, pogr (eni w g upiej ufno%ci
ludzkiej, ledwie czuj c ten wyjazd w%ród codziennych zaj'&, ujrzeli nagle, (e s oddaleni
od siebie bez ratunku, (e nie mog si' po czy& ani skomunikowa&. Zamkni'cie bram
nast pi o bowiem w kilka godzin przed og oszeniem zarz dzenia prefektury i,
naturalnie, nie sposób by o wzi & pod uwag' pojedynczych wypadków. Mo(na
powiedzie&, (e pierwszym skutkiem brutalnego najazdu choroby by o zmuszenie naszych
wspó obywateli do takiego post'powania, jak gdyby nie mieli uczu& indywidualnych. W
pierwszych godzinach dnia, gdy zarz dzenie wesz o w (ycie, na prefektur' natar t um
petentów, którzy przez telefon lub osobi%cie przedstawiali urz'dnikom sytuacje równie
ciekawe i równie niemo(liwe do rozpatrzenia. Doprawdy, trzeba by o wielu dni, by%my
zdali sobie spraw', (e nasza sytuacja nie pozwala na kompromis i (e s owa takie, jak
“uk ada& si'", “grzeczno%&", “wyj tek", nie maj ju( sensu.
Odmówiono nam nawet drobnej przyjemno%ci pisania listów. Z jednej strony,
miasto nie by o ju( po czone z reszt kraju zwyk ymi %rodkami komunikacji, z drugiej,
nowe zarz dzenia zabrania y wymiany wszelkiej korespondencji, chodzi o bowiem o to,
by listy nie przenosi y infekcji. Z pocz tku kilku uprzywilejowanych mog o porozumie&
si' u bram miasta z wartownikami na posterunkach, którzy zgodzili si' przekaza& listy
na zewn trz. Ale by o to w pierwszych dniach epidemii, wówczas gdy stra(nicy uwa(ali
za rzecz naturaln pój%& za odruchem wspó czucia. Po pewnym jednak czasie, kiedy ci
sami stra(nicy zdawali ju( sobie spraw' z powagi sytuacji, nie chcieli bra& na siebie
odpowiedzialno%ci, której rozmiarów nie mogli przewidzie&. Telefoniczne rozmowy
mi'dzymiastowe, dozwolone z pocz tku, wywo a y takie przeci (enie kabin publicznych
42
i linii, (e przerwano je ca kowicie na kilka dni, a potem ograniczono surowo do tego, co
nazywano pilnymi wypadkami, jak %mier&, narodziny i %lub. Telegramy sta y si' wtedy
naszym jedynym ratunkiem. Istoty z czone zrozumieniem, sercem i cia em musia y
ograniczy& si' do szukania znaków tej dawnej wspólnoty w drukowanych literach
depeszy z o(onej z dziesi'ciu s ów. A poniewa( sformu owania, których mo(na u(y& w
depeszy, wyczerpuj si' szybko, d ugie wspólne (ycie czy bolesne nami'tno%ci stre%ci y
si' rych o w wymianie gotowych formu jak: “Mam si' dobrze. My%l' o tobie.
Serdeczno%ci".
Niektórzy spo%ród nas upierali si' przy listach i chc c porozumie& si' ze %wiatem
zewn'trznym, nieustannie wymy%lali kombinacje, które zawsze okazywa y si'
bezskuteczne. Lecz nawet wówczas, gdy wymy%lone przez nas sposoby odnosi y skutek,
nie wiedzieli%my o tym nic, nie otrzymuj c odpowiedzi. Przez ca e wi'c tygodnie
musieli%my zaczyna& na nowo wci ( ten sam list, przepisywa& te same wiadomo%ci i
wo ania, tak (e po pewnym czasie s owa, które z pocz tku wychodzi y ca e krwawi ce z
naszego serca, traci y swój sens. Przepisywali%my je wtedy machinalnie, próbuj c za
pomoc
tych martwych zda. da& zna& o naszym trudnym (yciu. I w ko.cu
konwencjonalny telegram wydawa nam si' lepszy od tego bezp odnego i upartego
monologu, od tej ja owej rozmowy.
Zreszt po kilku dniach, kiedy sta o si' jasne, (e nikomu nie uda si' wyj%& z
naszego miasta, przysz o nam na my%l zapyta&, czy nie pozwolono by na powrót tych,
którzy wyjechali przed epidemi . Po kilku dniach namys u prefektura odpowiedzia a
twierdz co. Zaznaczono jednak wyra6nie, (e repatrianci w (adnym wypadku nie b'd
mogli opu%ci& miasta i je%li wolno im przyjecha&, nie wolno im b'dzie wyjecha&. Wtedy
jeszcze kilka rodzin, rzadkich zreszt , zlekcewa(y o sobie sytuacj' i daj c pierwsze.stwo
pragnieniu zobaczenia krewnych przed wszelk
ostro(no%ci , zaproponowa o im, by
skorzystali z okazji. Ale bardzo szybko wi'6niowie d(umy zrozumieli, na jakie
niebezpiecze.stwo nara(aj swoich bliskich, i postanowili znosi& t' roz k'. Podczas
najwi'kszego nasilenia choroby zdarzy si' tylko jeden wypadek, kiedy uczucia ludzkie
okaza y si' silniejsze od strachu przed %mierci pe n tortur. Nie by a to, jak mo(na by
si' spodziewa&, para kochanków, których mi o%& rzuca a ku sobie, góruj c nad
cierpieniem. Chodzi o jedynie o starego doktora Castel i jego (on', którzy pobrali si'
przed wielu laty. Pani Castel na kilka dni przed epidemi wyjecha a do s siedniego
miasta. Nie by o to nawet jedno z tych ma (e.stw daj cych %wiatu wzór przyk adnego
43
szcz'%cia, i narrator ma prawo powiedzie&, (e wedle wszelkiego prawdopodobie.stwa ci
ma (onkowie a( dot d nie mieli pewno%ci, czy s zadowoleni ze swego zwi zku. Ale
brutalna i przed u(aj ca si' roz ka pomog a im upewni& si', (e nie potrafi (y& z dala od
siebie, i wobec tej prawdy, która nagle wysz a na jaw, d(uma by a drobnostk .
To by wyj tek. W wi'kszo%ci wypadków roz ka mog a si' sko.czy& tylko z
epidemi , to by o oczywiste. Tote( uczucie, które stanowi o nasze (ycie i które, jak
s dzili%my, dobrze przecie( znamy (jak by a o tym mowa, nami'tno%ci ora.czyków s
proste), przybiera o nowy wyraz. M'(owie i kochankowie, którzy mieli najwi'ksze
zaufanie do swych towarzyszek, odkrywali, (e s zazdro%ni. M'(czy6ni, którzy uwa(ali si'
za lekkoduchów w mi o%ci, odnajdywali sta o%&. Synowie, którzy (yli obok matki, ledwo
na ni patrz c, ca y swój niepokój i (al zawierali w zmarszczce jej twarzy, nawiedzaj cej
ich we wspomnieniu. Ta roz ka brutalna, jednoznaczna, bez mo(liwej do przewidzenia
przysz o%ci, pozostawia a nas zbitych z tropu, niezdolnych do reakcji na wspomnienie tej
obecno%ci jeszcze tak bliskiej, a tak ju( dalekiej, która wype nia a teraz nasze dni.
Rzeczywi%cie cierpieli%my podwójnie — za przyczyn
naszego cierpienia i tego
cierpienia, które przypisywali%my nieobecnym: synowi, (onie, kochance.
W innych okoliczno%ciach zreszt nasi wspó obywatele znale6liby wyj%cie w (yciu
bardziej skierowanym na zewn trz i bardziej aktywnym. Ale dzi'ki d(umie mieli wi'cej
wolnego czasu; ograniczeni do kr'cenia si' w kó ko po swym ponurym mie%cie, wydani
byli, dzie. po dniu, zwodniczej grze wspomnie.. W swoich spacerach bez celu musieli
bowiem chodzi& wci ( tymi samymi ulicami, a w tak ma ym mie%cie by y to najcz'%ciej te
ulice, które przemierzali dawniej z nieobecnymi.
Tak wi'c pierwsz rzecz , jak d(uma przynios a naszym wspó obywatelom, by o
wygnanie. Narrator s dzi, (e mo(e napisa& tutaj w imieniu wszystkich to, czego sam
do%wiadczy , skoro do%wiadczy
tego w tym samym czasie co wielu naszych
wspó obywateli. By o to bowiem naprawd' poczucie wygnania, ta pró(nia, któr stale
nosili%my w sobie, to dok adnie okre%lone wzruszenie, nierozumna ch'&, by cofn & lub
zmusi& do po%piechu czas — p on ce strza ki pami'ci. Je%li niekiedy popuszczali%my
cugli wyobra6ni i znajdowali%my przyjemno%& w oczekiwaniu na dzwonek powrotu czy
znajomy krok na schodach, je%li w tych chwilach chcieli%my zapomnie&, (e poci gi s
unieruchomione, je%li urz dzali%my si' tak, by zosta& w domu w godzinach, gdy
zazwyczaj podró(ny, który przyje(d(a pospiesznym poci giem, móg si' znale6& w
naszej dzielnicy, rzecz prosta, (e ta zabawa nie mog a trwa&. Przychodzi a zawsze chwila,
44
kiedy zdawali%my sobie jasno spraw', (e poci gi nie przychodz . Rozumieli%my
wówczas, (e nasza roz ka b'dzie trwa a i ze trzeba poradzi& sobie z czasem. Wówczas
wracali%my do naszej sytuacji wi'6niów skazanych na przesz o%& i je%li nawet niektórzy z
nas doznawali pokusy, by (y& przysz o%ci , wyrzekali si' tego tak szybko, jak tylko to
by o mo(liwe, czuj c rany, jakimi wyobra6nia karze w ko.cu tych, co jej ufaj .
W szczególno%ci wszyscy nasi wspó obywatele pozbyli si' bardzo rych o, nawet
publicznie, zwyczaju, jaki mogli sobie przyswoi&, a mianowicie obliczania czasu roz ki.
Dlaczego? Dlatego (e gdy najwi'ksi pesymi%ci ustalili termin na pó roku na przyk ad i
wyczerpali zawczasu gorycz tych przysz ych dni, gdy z wielkim trudem wznie%li swoj
odwag' do poziomu tej próby, gdy napi'li ostatnie si y, by nie s abn c trwa& na
wysoko%ci tego cierpienia, rozci gni'tego na tak d ugi szereg dni, wówczas przyjaciel
spotkany przypadkiem, opinia wypowiedziana przez dziennik, przelotne podejrzenie lub
nag y b ysk %wiadomo%ci nasuwa y im my%l, (e w ko.cu nie ma powodu, dla którego
choroba nie mia aby trwa& d u(ej ni( pó roku, mo(e nawet rok lub jeszcze wi'cej.
W owej chwili upadek ich odwagi, woli i cierpliwo%ci by tak gwa towny, (e jak
mniemali, nigdy nie potrafi si' ju( wydoby& z tego do u. Tote( postanowili nie my%le&
nigdy o terminie wyzwolenia, nie zwraca& si' ku przysz o%ci i spu%ci& oczy, je%li mo(na
si' tak wyrazi&. Ale ta ostro(no%&, to oszukiwanie cierpienia, kluczenie, by nie dopu%ci&
do walki, by y, rzecz prosta, 6le wynagradzane. Chroni c si' przed tym upadkiem,
którego nie chcieli za (adn cen', jednocze%nie wyrzekali si' tych chwil, w sumie do%&
cz'stych, gdy mogli zapomnie& o d(umie w%ród obrazów przysz ych spotka.. I tak,
osiadaj c na mieli6nie w pó drogi od tych przepa%ci i szczytów, trzepotali si' raczej, ni(
(yli, wydani dniom bez kierunku i ja owym wspomnieniom — b kaj ce si' cienie, które
wtedy tylko mog y nabra& si y, gdy zapuszcza y korzenie w ziemi' swych cierpie..
Doznawali wi'c g 'bokiego bólu wszystkich wi'6niów i wszystkich wygna.ców —
(yli pami'ci nieprzydatn do niczego. Nawet ta przesz o%&, o której rozmy%lali bez
przerwy, mia a jedynie smak (alu. Chcieliby dorzuci& do niej to wszystko, co op akiwali,
pami'taj c, (e nie uczynili czego%, gdy by o to jeszcze w ich mocy, razem z tym lub t , na
których czekali — podobnie jak do wszystkich sytuacji, nawet wzgl'dnie szcz'%liwych,
swego (ycia wi'6niów w czali nieobecnych, i to, czym byli wówczas, nie mog o ich
zadowoli&.
Zniecierpliwieni
tera6niejszo%ci ,
wrogowie
przesz o%ci,
pozbawieni
przysz o%ci, przypominali%my tych, którym sprawiedliwo%& lub nienawi%& ludzka ka(e
(y& za kratami. I w ko.cu jedynym sposobem ucieczki od tych wakacji nie do zniesienia
45
by o znów poruszy& wyobra6ni poci gi i wype ni& godziny d6wi'kiem dzwonka, mimo
to milcz cego uparcie.
Je%li to by o jednak wygnanie, w wi'kszo%ci wypadków by o wygnaniem we
w asnym domu. I cho& narrator zna tylko ten rodzaj wygnania, nie powinien zapomnie&
o ludziach takich jak dziennikarz Rambert lub inni, dla których, na odwrót, cierpienia
roz ki powi'ksza y si' jeszcze przez to, (e jako przybysze zaskoczeni przez d(um' i
zatrzymani w mie%cie byli zarazem oddaleni od istoty, z któr nie mogli si' po czy&, i od
swego kraju. W wygnaniu ogólnym byli najbardziej wygnani, je%li bowiem czas wznieca
w nich, jak we wszystkich, niepokój mu w a%ciwy, czuli równie( przywi zanie do
przestrzeni, a nieustannie natykali si' na mury, które dzieli y ich zad(umione
schronienie od utraconej ojczyzny. Ich w a%nie widywano b kaj cych si' o ka(dej porze
dnia po zakurzonym mie%cie, przywo uj cych w milczeniu wieczory i poranki, które tylko
oni znali. Karmili wi'c swoje cierpienia b ahymi i zbijaj cymi z tropu znakami, jak lot
jaskó ek, rosa wieczorna czy osobliwy promie. pozostawiony czasem przez s o.ce na
pustej ulicy. Zamykali oczy na %wiat zewn'trzny, który zawsze mo(e wybawi& od
wszystkiego, uparcie pieszcz c swoje nazbyt rzeczywiste chimery i %cigaj c ze wszystkich
si obrazy ziemi, gdzie jakie% %wiat o, kilka wzgórz, ulubione drzewo czy twarze kobiet
sk ada y si' na klimat dla nich niezast piony.
Mówi c wreszcie bardziej wyra6nie o kochankach, którzy s
najciekawsi i o
których narrator ma mo(e prawo si' wypowiada&, dr'czy y ich jeszcze inne obawy,
w%ród których nale(y wymieni& wyrzuty sumienia. Sytuacja pozwala a im w istocie
rozpatrywa& swoje uczucie z rodzajem gor czkowej obiektywno%ci. I rzadko zdarza o si',
by w tych okazjach ich w asne s abo%ci nie ukazywa y im si' jasno. Pierwsz do tego
sposobno%ci
by a trudno%& dok adnego wyobra(enia sobie czynów i gestów
nieobecnego. Boleli wówczas, (e nie wiedz , co ów nieobecny robi ze swym czasem;
oskar(ali si' o lekkomy%lno%&, jak okazali, nie staraj c si' o to dowiedzie&, lub z jak
udawali, (e dla kogo%, kto kocha, u(ycie czasu przez istot' kochan nie jest 6ród em
wszelkich rado%ci. Od tego momentu pocz wszy, by o im atwo cofn & si' w mi o%ci i
zbada& jej wszystkie braki. W zwyk ych czasach wiedzieli%my wszyscy, %wiadomie lub
nie, (e nie ma mi o%ci, której nie przerasta mi o%& wi'ksza, i zgadzali%my si' mimo to z
mniejszym lub wi'kszym spokojem, (e nasza jest %rednia. Ale wspomnienie jest bardziej
wymagaj ce. I to nieszcz'%cie, które przysz o do nas z zewn trz i dotkn' o ca e miasto, z
ca
konsekwencj
przynosi o nam nie tylko niesprawiedliwe cierpienie, na które
46
mogli%my si' oburza&. Zmusza o nas równie( do zadawania sobie cierpie., a wiec
zgadzania si' na ból. By to jeden ze sposobów, jakimi rozporz dza a choroba, by
odwraca& uwag' i wywo a& zam't.
Tak wi'c ka(dy musia zgodzi& si' (y& z dnia na dzie., sam w obliczu nieba. Ta
zupe na samotno%&, która mog aby z czasem zahartowa& charaktery, sp yci a je wszak(e z
pocz tku. Niektórzy nasi wspó obywatele na przyk ad podlegali innej niewoli, oddaj cej
ich we w adze s o.ca i deszczu. Widz c ich, mia o si' wra(enie, (e po raz pierwszy
odczuwaj bezpo%rednio pogod'. Z radosn min witali zwyk e z ociste %wiat o, gdy dni
deszczowe k ad y grub
zas on' na ich twarze i my%li. Kilka tygodni wcze%niej
wymkn'liby si' tej s abo%ci i nierozumnemu podda.stwu, nie byli bowiem sami wobec
%wiata, istota, która (y a z nimi, w pewien sposób sta a miedzy nimi a %wiatem. Od tej
chwili natomiast byli w sposób oczywisty wydani kaprysom nieba, to znaczy cierpieli i
(ywili nadziej' bez powodu.
Na tych kra.cach samotno%ci wreszcie nikt nie móg spodziewa& si' pomocy
s siada i ka(dy pozostawa sam ze swoj trosk . Je%li który% spo%ród nas próbowa
przypadkiem zwierzy& si' lub powiedzie& co% o swym uczuciu, wszelka odpowied6, jak
otrzymywa , najcz'%ciej go rani a. Zdawa sobie wówczas spraw', (e jego rozmówca i on
nie mówi o tym samym. On bowiem wypowiada si' z g 'bi d ugich dni rozmy%la. i
cierpie. i obraz, jaki chcia przekaza&, wypala si' wolno w ogniu oczekiwania i
nami'tno%ci. Drugi natomiast wyobra(a sobie konwencjonalne uczucie, tuzinkowe
cierpienie, seryjn melancholi'. ?yczliwa czy wroga, odpowied6 zawsze by a niew a%ciwa
i trzeba by o wyrzec si' rozmów. Albo te( ci, dla których milczenie sta o si' nie do
zniesienia, zgadzali si' na j'zyk rynku, skoro nie mogli znale6& prawdziwego j'zyka
serca, i oni tak(e mówili w sposób konwencjonalny, j'zykiem zwyk ego sprawozdania,
drobnych wiadomo%ci, codziennej kroniki. Tu znów najprawdziwsze cierpienie
przywyk o si' wyra(a& w banalnych formu kach. Tylko za t' cen' wi'6niowie d(umy
mogli zdoby& wspó czucie dozorcy czy zainteresowanie s uchaczy.
Jednak(e, i to jest najwa(niejsze, cho& ten niepokój by tak bolesny, cho& to puste
mimo wszystko serce tak trudne by o do ud6wigni'cia, mo(na powiedzie&, (e w
pierwszym okresie d(umy ci wygna.cy byli uprzywilejowani. Wówczas bowiem, gdy
ludno%& zaczyna a traci& g ow', ich my%l ca kowicie obraca a si' ku istocie, na któr
czekali. W powszechnym nieszcz'%ciu chroni ich egoizm mi o%ci i je%li my%leli o d(umie,
to tylko o tyle, o ile mog a im grozi& wieczn roz k . Wnosili wi'c do samego serca
47
epidemii zbawienn
nieuwag', któr
byli%my sk onni bra& za zimn
krew. Rozpacz
ratowa a ich od paniki, ich nieszcz'%cie mia o dobre strony. Je%li na przyk ad kogo% z
nich zabiera a choroba, zdarza o si' to niemal zawsze, zanim ten kto% mia czas zwróci&
na ni uwag'. Wydobyty z owej d ugiej wewn'trznej rozmowy z cieniem, bez przej%cia
wpada w najg 'bsz cisz' ziemi. Nie mia czasu na nic.
Podczas gdy nasi wspó obywatele próbowali da& sobie rad' z tym nag ym
wygnaniem, d(uma rozmieszcza a przy bramach stra(e i zawraca a z drogi statki
zmierzaj ce ku Oranowi. Od zamkni'cia bram ani jeden pojazd nie wjecha do miasta.
Pocz wszy od tego dnia, odnosi o si' wra(enie, (e samochody kr'c si' w kó ko. Port
wygl da tak(e osobliwie, je%li patrzy o si' na. z wysoko%ci bulwarów. Zwyk e o(ywienie,
dzi'ki któremu port ten by jednym z pierwszych wybrze(a, zgas o gwa townie. Wida&
tam by o jeszcze kilka statków odbywaj cych kwarantann'. Ale wielkie rozbrojone
(urawie, przewrócone na bok wagoniki, samotne stosy beczek i worków na nabrze(ach
%wiadczy y o tym, (e handel równie( zmar na d(um'.
Mimo tych niezwyk ych widoków nasi wspó obywatele mieli najwyra6niej k opoty
ze zrozumieniem tego, co im si' zdarzy o. By y uczucia wspólne, jak roz ka czy strach,
ale nadal stawiano na pierwszym miejscu troski osobiste. Nikt naprawd' nie zgodzi si'
jeszcze na chorob'. Ludzie byli przede wszystkim wra(liwi na to, co narusza o ich
przyzwyczajenia lub godzi o w ich interesy. Okazywali wiec rozdra(nienie lub irytacje, a
nie s to uczucia, które mo(na przeciwstawi& d(umie. Ich pierwsz reakcj na przyk ad
by o zrzucenie winy na administracj'. Odpowied6 prefekta na krytyki, które odbi y si'
echem w prasie (“Czy nie mo(na by pomy%le& o pewnej elastyczno%ci przewidzianych
%rodków?"), by a do%& nieoczekiwana. Dotychczas ani dzienniki, ani agencja Infdok nie
otrzyma y oficjalnych statystyk choroby. Teraz prefekt przekazywa je agencji co dzie.,
prosz c o sporz dzanie komunikatów tygodniowych.
Jednak i tu ludno%& nie zareagowa a natychmiast. Komunikat, (e w trzecim
tygodniu d(uma zabra a trzysta dwoje ludzi, nie przemawia jeszcze do wyobra6ni. Po
pierwsze, nie wszyscy mo(e zmarli na d(um'. Po drugie, nikt w mie%cie nie wiedzia , ilu
ludzi w tygodniu umiera zazwyczaj. Miasto mia o dwie%cie tysi'cy mieszka.ców. Nie
wiedziano, czy ta proporcja zgonów jest normalna. Jest to ten rodzaj danych, który nigdy
nie zaprz ta uwagi, mimo ich oczywistego znaczenia. Ale brak o mo(liwo%ci
porównywania. Dopiero z czasem, stwierdzaj c wzrost liczby zgonów, opinia publiczna
48
u%wiadomi a sobie prawd'. Pi ty tydzie. da
bowiem trzystu dwudziestu jeden
zmar ych, a szósty trzystu czterdziestu pi'ciu. Przynajmniej wzrost by wymowny. Ale
nie by do%& znaczny, by w%ród ogólnego niepokoju nasi wspó obywatele nie s dzili
nadal, (e chodzi o zjawisko niew tpliwie przykre, ale w ko.cu przej%ciowe.
Nadal wi'c kr (yli po ulicach i siadywali na tarasach kawiar.. Nie byli zreszt
tchórzliwi, wi'cej (artowali, ni( biadali, i przyjmowali z dobr
min niedogodno%ci,
które, rzecz oczywista, nie b'd trwa y wiecznie. Pozory by y uratowane. Jednak(e pod
koniec miesi ca, mniej wi'cej podczas tygodnia modlitw, o których b'dzie mowa dalej,
powa(niejsze zmiany wp yn' y na wygl d naszego miasta. Przede wszystkim prefekt
wyda zarz dzenia dotycz ce ruchu pojazdów i zaopatrywania w (ywno%&. ?ywno%&
ograniczono, benzyn' wydawano w okre%lonej ilo%ci. Zalecano nawet oszcz'dzanie
pr du elektrycznego. Tylko niezb'dne produkty przybywa y drog l dow i powietrzn
do Oranu. Tak wi'c ruch ko owy zmniejsza si' stopniowo, a( usta niemal zupe nie,
sklepy z towarami luksusowymi zamykano z dnia na dzie., na wystawach innych
sklepów pojawi y si' wywieszki “Nie ma", kupuj cy wystawali za% w kolejkach przed
wej%ciem.
Oran przybra wi'c wygl d szczególny. Liczba pieszych powi'kszy a si' znacznie i
nawet w godzinach pracy wielu ludzi, zmuszonych do bezczynno%ci na skutek
zamkni'cia sklepów czy niektórych biur, zape nia o ulice i kawiarnie. Na razie nie byli
jeszcze bezrobotnymi; mieli urlopy. Tak wi'c oko o trzeciej po po udniu na przyk ad,
pod pi'knym niebem, Oran zdawa si' z udnie %wi'tuj cym miastem, gdzie zatrzymano
ruch i zamkni'to sklepy, by umo(liwi& pochód ludno%ci, i gdzie mieszka.cy wylegli na
ulice, by wzi & udzia w zabawach.
Rzecz jasna, (e kina korzysta y z tego powszechnego urlopu i robi y wielkie
interesy. Ale urwa a si'
czno%& z filmami kr ( cymi w departamencie. Po up ywie
dwóch tygodni kina musia y wymienia& swoje programy, pó6niej za% wy%wietla y wci (
ten sam film. Mimo to ich dochody nie zmniejsza y si'.
Kawiarnie wreszcie, dzi'ki znacznym zapasom zgromadzonym w mie%cie, gdzie
handel win i alkoholu zajmuje pierwsze miejsce, mog y równie( obs u(y& swych
klientów. Prawd' powiedziawszy, ludzie pili du(o. Pewna kawiarnia umie%ci a
wywieszk': “Alkohol zdrowiu sprzyja, zabija bakcyla", i rozpowszechnione w%ród
ludno%ci przekonanie, (e alkohol chroni przed chorobami zaka6nymi, umocni o si'
jeszcze. Co noc, oko o drugiej nad ranem, do%& poka6na gromada pijaków wyrzuconych z
49
lokali zape nia a ulice, wymieniaj c optymistyczne pogl dy. Ale wszystkie te zmiany by y
w pewnym sensie tak niezwyk e i zasz y tak szybko, (e nie atwo by o uzna& je za
normalne i trwa e. W rezultacie nadal wysuwali%my na plan pierwszy nasze uczucia
osobiste.
W dwa dni po zamkni'ciu bram doktor Rieux wychodz c ze szpitala spotka
Cottarda, który uniós ku niemu twarz pe n
zadowolenia. Rieux powinszowa mu
wygl du.
— Tak, wszystko w porz dku — rzek ma y cz owieczek. — Niech mi pan powie,
doktorze, ta przekl'ta d(uma, hm, to zaczyna wygl da& powa(nie.
Doktor si' zgodzi . Tamten za% stwierdzi z niejak weso o%ci :
— Nie ma powodu, (eby zatrzyma a si' teraz. Wszystko przewróci si' do góry
nogami.
Szli przez chwil' razem. Cottard opowiada , (e pewien wielki kupiec korzenny w
jego dzielnicy zgromadzi na sk adzie produkty (ywno%ciowe, (eby sprzeda& je za wysok
cen'; kiedy przyszli go zabra& do szpitala, pod ó(kiem znaleziono puszki z konserwami.
“Umar . D(uma nie p aci". Cottard mia w zanadrzu pe no historyjek, prawdziwych i
fa szywych, na temat epidemii. Opowiadano na przyk ad, (e pewnego ranka w centrum
miasta jaki% m'(czyzna z objawami d(umy wybieg w%ród majacze. na ulic', rzuci si'
na pierwsz spotkan kobiet' i obj
j krzycz c, (e ma d(um'.
— Pi'knie — zauwa(y Cottard mi ym tonem, który nie pasowa do jego opowie%ci
— wszyscy zwariujemy, to pewne.
Po po udniu tego samego dnia Joseph Grand tak(e zwierzy si' doktorowi Rieux.
Zauwa(y fotografi' pani Rieux na biurku i spojrza na doktora. Rieux odpar , (e jego
(ona leczy si' poza miastem.
— W pewnym sensie jest to szansa — powiedzia Grand.
Doktor odpar , (e to bez w tpienia szansa, nale(y tylko mie& nadziej', (e (ona
jego wyzdrowieje.
— Ach, rozumiem — powiedzia Grand.
I po raz pierwszy, od kiedy Rieux go zna , zacz
mówi& p ynnie. Cho& szuka
wci ( jeszcze s ów, niemal zawsze je znajdowa , jak gdyby od dawna my%la o tym, co
mówi teraz.
O(eni si' bardzo m odo z m odziutk dziewczyn z s siedztwa. W a%nie (eby si'
o(eni&, przerwa studia i wzi
posad'. Ani Jeanne, ani on nie opuszczali nigdy swojej
50
dzielnicy. Przychodzi do dziewczyny i rodzice Jeanne pokpiwali sobie troch' z tego
cichego i niezr'cznego konkurenta. Ojciec by kolejarzem. Po pracy zawsze mo(na go
by o ujrze& siedz cego w k cie przy oknie; zamy%lony, z ogromnymi r'kami z o(onymi
p asko
na
udach,
przygl da
si'
ruchowi
ulicznemu.
Matka
zajmowa a
si'
gospodarstwem, Jeanne jej pomaga a. By a tak drobna, (e kiedy przechodzi a przez
ulic', Grand zawsze czu l'k. Pojazdy wydawa y mu si' wówczas olbrzymie. Pewnego
razu przed sklepem przybranym na Bo(e Narodzenie Jeanne, patrz c oczarowana na
wystaw', pochyli a si' ku niemu ze s owami: “Jakie to pi'kne!" U%cisn
przegub jej r'ki.
W ten sposób zapad a decyzja, o ma (e.stwie.
Dalsza historia by a wed ug Granda bardzo prosta. Jak ze wszystkimi: cz owiek
(eni si', kocha jeszcze troch', pracuje. Pracuje tyle, (e zapomina kocha&. Jeanne te(
musia a pracowa&, skoro szef jego biura nie dotrzyma obietnic. Tu trzeba by nieco
wyobra6ni, by zrozumie&, co Grand chcia powiedzie&. Na skutek zm'czenia opuszcza
si', milk coraz bardziej i nie podtrzymywa swej (ony w mniemaniu, (e jest kochana.
Zapracowany m'(czyzna, bieda, przysz o%& zamykaj ca si' wolno, milczenie wieczorem
przy stole — w takim %wiecie nie ma miejsca dla nami'tno%ci. Jeanne prawdopodobnie
cierpia a. Zosta a jednak: bywa tak, (e cierpi si' d ugo, nie wiedz c o tym. Lata mija y.
Potem Jeanne odesz a. Oczywi%cie nie odesz a sama. “Kocha am ci', ale teraz jestem
zm'czona... Nie jestem szcz'%liwa wyje(d(aj c, ale nie trzeba by& szcz'%liwym, by zacz &
na nowo". To w a%nie mniej wi'cej napisa a.
Teraz z kolei cierpia Joseph Grand. Móg zacz & na nowo, jak zauwa(y Rieux.
Ale có(, nie mia ju( wiary.
Tylko (e wci ( my%la
o niej. Chcia
napisa& list do Jeanne, (eby si'
usprawiedliwi&.
— Ale to trudne — mówi . — Od dawna o tym my%l'. Jak d ugo kochali%my si',
rozumieli%my si' bez s ów. Ale nie zawsze si' kocha. W pewnej chwili powinienem by
znale6& s owa, które by j zatrzyma y, ale nie potrafi em.
Grand wytar nos czym% podobnym do serwetki w krat'. Potem osuszy w sy.
Rieux patrzy na niego.
— Niech mi pan wybaczy, doktorze — powiedzia stary urz'dnik — ale jak by to
powiedzie&?... Mam do pana zaufanie. Z panem mog' mówi&. I to mnie wzrusza.
Najwidoczniej Grand by o tysi c mil od d(umy.
51
Wieczorem Rieux zatelegrafowa do (ony, (e miasto jest zamkni'te, (e ma si'
dobrze, (e powinna nadal dba& o siebie i (e my%li o niej.
W trzy tygodnie po zamkni'ciu bram Rieux wychodz c ze szpitala spotka
m odego cz owieka, który czeka na niego.
— Przypuszczam — rzek ten ostatni — (e pan mnie poznaje.
Rieux zdawa o si', (e go zna, ale si' waha .
— By em u pana przed t ca
histori — mówi tamten — prosi& o informacje o
warunkach (ycia Arabów. Nazywam si' Raymond Rambert.
— Ach, tak — rzek Rieux. — Prosz', ma pan teraz pi'kny temat do reporta(u.
Rambert by zdenerwowany. Powiedzia , (e nie o to chodzi i (e przyszed prosi&
doktora Rieux o pomoc.
— Pan wybaczy — doda — ale nie znam nikogo w tym mie%cie, a korespondent
mojego dziennika na nieszcz'%cie jest g upcem.
Rieux zaproponowa mu, by udali si' razem do przychodni w centrum miasta,
gdzie doktor mia wyda& kilka polece.. Zeszli uliczkami dzielnicy murzy.skiej. Wieczór
si' zbli(a , ale miasto, tak ha a%liwe dawniej o tej porze, wydawa o si' szczególnie
opustosza e. Kilka sygna ów tr bki w z otawym jeszcze niebie %wiadczy o tylko o tym, (e
wojskowi zachowuj
spadzistych
ulic,
pozory, jakoby wykonywali swój zawód. Gdy szli wzd u(
pomi'dzy
niebieskimi,
(ó tawymi
i
fioletowymi
%cianami
maureta.skich domów, Rambert mówi z wielkim wzburzeniem. Zostawi (on' w
Pary(u. Prawd' mówi c, nie jest to (ona, ale to wychodzi na jedno. Telegrafowa do niej
zaraz po zamkni'ciu miasta. My%la z pocz tku, (e to wypadki przej%ciowe, i próbowa
tylko porozumie& si' z ni . Koledzy z Oranu powiedzieli Rambertowi, (e nie mog mu
pomóc, poczta go odprawi a, jaki% sekretarz z prefektury roze%mia mu si' w nos. Po
dwóch godzinach czekania w ogonku musia si' wreszcie zgodzi& na telegram, w którym
napisa : “Wszystko w porz dku. Do zobaczenia". Ale rano, gdy wstawa , przysz o mu
nagle na my%l, (e w ko.cu nie wie, jak d ugo mo(e to potrwa&. Postanowi wyjecha&.
Poniewa( mia rekomendacje (jego zawód daje u atwienia), móg dosta& si' do dyrektora
gabinetu prefektury, któremu powiedzia , (e nic go z Oranem nie
czy, (e nie jego rzecz
jest tu zosta&, (e znalaz si' w mie%cie przypadkiem i (e by oby s uszne, gdyby pozwolono
mu wyjecha&, nawet je%li po opuszczeniu miasta musia by odby& kwarantann'. Dyrektor
odpar , (e rozumie to bardzo dobrze, nie mo(e jednak robi& wyj tków, (e zobaczy. Bo
sytuacja jest przecie( powa(na i nie mo(na nic postanowi&.
52
— Ale ja nie jestem tutejszy — rzek Rambert.
— Oczywi%cie, miejmy jednak mimo wszystko nadziej', (e epidemia nie potrwa
d ugo.
Na zako.czenie próbowa pocieszy& Ramberta, zwracaj c mu uwag', (e mo(e
znale6& w Oranie materia do ciekawego reporta(u i (e wszystko zwa(ywszy, ka(de
wydarzenie ma swoje dobre strony. Rambert wzruszy ramionami. Dochodzili do
centrum miasta.
— To idiotyczne, doktorze, rozumie pan. Nie przyszed em na %wiat, by pisa&
reporta(e. Ale mo(e przyszed em na %wiat, (eby (y& z kobiet . Czy to nie jest naturalne?
Rieux powiedzia , (e w ka(dym razie wydaje mu si' to rozs dne.
Na bulwarach w centrum miasta nie by o t umu jak zazwyczaj. Kilku
przechodniów spieszy o do odleg ych mieszka.. Nikt si' nie u%miecha . Rieux pomy%la ,
(e to wskutek komunikatu agencji Infdok, który przypada na ten dzie.. Po dwudziestu
czterech godzinach nasi wspó obywatele znów odzyskaj nadziej'. Ale tego dnia cyfry
by y jeszcze zbyt %wie(e w pami'ci.
— Rzecz w tym — rzek nagle Rambert — (e ona i ja spotkali%my si' niedawno i
rozumiemy si' dobrze.
Rieux milcza .
— Ale ja pana nudz' — ci gn
Rambert. — Chcia em tylko pana zapyta&, czy nie
móg by mi pan wyda& za%wiadczenia, które by stwierdza o, (e nie mam tej przekl'tej
choroby. My%l', (e mog oby mi si' przyda&.
Rieux skin
g ow twierdz co, chwyci ma ego ch opczyka, który zapl ta mu si'
mi'dzy nogami, i postawi go agodnie na ziemi. Ruszyli znowu i doszli do placu
d'Armes. Ga 'zie fikusów, nieruchome, szare od kurzu, zwisa y wokó zakurzonego i
brudnego pos gu Republiki. Zatrzymali si' pod pomnikiem i Rieux strz sn
z butów
bia awy py . Spojrza na Ramberta. Z kapeluszem zsuni'tym nieco do ty u, z ko nierzem
koszuli rozpi'tym pod krawatem, 6le ogolony, dziennikarz mia min' upart i nad san .
— Niech pan b'dzie pewien, (e pojmuj' — rzek wreszcie Rieux — ale nie
rozumuje pan dobrze. Nie mog' panu da& tego za%wiadczenia, poniewa( nie wiem, czy
ma pan t' chorob', czy nie, a nawet gdybym wiedzia , nie mog' za%wiadczy&, czy
pomi'dzy chwil , kiedy wszed pan do mego gabinetu, i chwil , kiedy wejdzie pan do
prefektury, nie zostanie pan zara(ony. Poza tym zreszt ...
— Poza tym zreszt ? — rzek Rambert.
53
— Poza tym, je%li nawet dam panu to za%wiadczenie, nie przyda si' panu na nic.
— Dlaczego?
— Dlatego (e w tym mie%cie tysi ce ludzi jest w tym samym po o(eniu, a mimo to
nie mo(na im pozwoli& wyjecha&.
— Je%li jednak sami nie s chorzy na d(um'?
— To niewystarczaj cy powód. G upia historia, wiem o tym dobrze, ale dotyczy
nas wszystkich. I nie sposób bra& jej inaczej.
— Ale( ja nie jestem st d!
— Teraz, niestety, b'dzie pan st d, jak wszyscy.
Tamten o(ywi si':
— Tu chodzi o dobr wol', przysi'gam panu. Mo(e nie zdaje sobie pan sprawy, co
oznacza taka roz ka dla dwojga ludzi, którzy si' dobrze rozumiej .
Rieux nie odpowiedzia od razu. Potem rzek , (e chyba zdaje sobie spraw'.
Pragnie ze wszystkich si , (eby Rambert odnalaz swoj (on' i (eby ci wszyscy, którzy si'
kochaj , byli ze sob , ale s zarz dzenia i prawa, jest d(uma, i jego zadaniem jest robi&,
co nale(y.
— Nie — rzek Rambert z gorycz — pan nie mo(e rozumie&. Mówi pan j'zykiem
rozs dku, to dla pana abstrakcja.
Doktor podniós oczy na Republik' i powiedzia , (e nie wie, czy mówi j'zykiem
rozs dku, mówi natomiast j'zykiem oczywisto%ci, a to si
rzeczy nie jest to samo.
Dziennikarz poprawi krawat.
— Wi'c to oznacza, (e mam sobie radzi& inaczej? A jednak opuszcz' to miasto —
ci gn
z rodzajem wyzwania.
Doktor powiedzia , (e i to rozumie, ale rzecz jego ju( nie dotyczy.
— Nie, to pana dotyczy — powiedzia Rambert z nag ym wybuchem. — Zwróci em
si' do pana, poniewa( powiedziano mi, (e pa.ski udzia w powzi'tych decyzjach jest
znaczny. Pomy%la em wi'c, (e przynajmniej w jednym wypadku móg by pan cofn & to,
co pan narzuci . Ale to panu jest oboj'tne. Nie pomy%la pan o nikim. Nie wzi
pan pod
uwag' tych, co zostali roz czeni.
Rieux przyzna , (e w pewnym sensie to prawda, nie chcia ich bra& pod uwag'.
— Ach, widz' — rzek Rambert — zacznie pan mówi& o s u(bie dla ogó u. Ale na
dobro publiczne sk ada si' szcz'%cie ka(dego z nas.
54
— Có( — powiedzia doktor, który jak gdyby ockn
si' z zamy%lenia — jest to i jest
co innego. Nie trzeba s dzi&. Ale pan nies usznie si' gniewa. Gdyby uda o si' panu
wybrn & z tej historii, by bym g 'boko szcz'%liwy. Po prostu moje funkcje zabraniaj mi
pewnych rzeczy.
Tamten skin
niecierpliwie g ow .
— Rzeczywi%cie, nies usznie si' gniewam. I tak zabra em panu do%& czasu.
Rieux poprosi Ramberta, (eby informowa go o swych krokach i nie mia do
niego urazy. Na pewno istniej
mo(liwo%ci porozumienia. Rambert wyda si' nagle
zak opotany.
— Wierz' w to — rzek po chwili milczenia — tak, wierz', wbrew sobie i temu
wszystkiemu, co pan mi powiedzia .
Zawaha si'.
— Ale nie mog' si' z panem zgodzi&.
Nasun
kapelusz na czo o i ruszy szybkim krokiem. Rieux widzia , jak wchodzi
do hotelu, w którym mieszka Jean Tarrou.
Po chwili doktor potrz sn
g ow . Dziennikarz mia racj', spiesz c niecierpliwie
ku szcz'%ciu. Ale czy mia racj', kiedy go oskar(a ? “Pan (yje w abstrakcji". Czy
naprawd' abstrakcj by y te dni sp'dzone w szpitalu, gdzie d(uma czyni a straszliwe
spustoszenia, dochodz ce przeci'tnie do pi'ciuset ofiar w tygodniu! Tak, w nieszcz'%ciu
jest cz stka abstrakcji i irrealno%ci. Ale kiedy abstrakcja zaczyna nas zabija&, trzeba si'
zaj & abstrakcj . I Rieux wiedzia jedynie, (e nie by o to naj atwiejsze. Nie by o atwe na
przyk ad kierowa& tym szpitalem pomocniczym (by o ich teraz trzy), który mu
powierzono. Kaza przerobi& pomieszczenie
cz ce si' z sal porad na izb' przyj'&. W
zag 'bieniu pod ogi powsta o jeziorko wody krezylowej, po%rodku którego znajdowa a
si' wysepka z cegie . Chorego zanoszono na t' wysepk', rozbierano szybko i jego odzie(
spada a do wody. Umyty, wysuszony, okryty szorstk koszul szpitaln przechodzi do
r k Rieux, potem przenoszono go do jednej z sal. By y to sale rekreacyjne szko y, która
razem mie%ci a teraz pi'&set ó(ek, a wszystkie niemal by y zaj'te. Po przyj'ciach
porannych, którymi Rieux kierowa sam, gdy chorzy zostali ju( zaszczepieni, a dymienice
otwarte, sprawdza jeszcze statystyki i wraca na konsultacje po po udniu. Wieczorem
wreszcie szed do pacjentów i zjawia si' w domu pó6no w nocy. Poprzedniej nocy
matka, wr'czaj c doktorowi depesz' od (ony, zauwa(y a, (e dr( mu r'ce.
— Tak — powiedzia — ale je%li wytrwam, b'd' mniej nerwowy.
55
By mocny i odporny. W gruncie rzeczy nie by jeszcze zm'czony. Ale nie móg
znie%& na przyk ad wizyt u pacjentów. Diagnoza, (e chodzi o gor czk' epidemiczn ,
oznacza a szybkie zabranie chorego z domu. Wówczas zaczyna a si' abstrakcja i
prawdziwa trudno%&, poniewa( rodzina chorego wiedzia a, (e mo(e go ujrze& tylko
uleczonym lub martwym. “Lito%ci, doktorze!" — mówi a pani Loret, matka pokojówki
pracuj cej w hotelu Tarrou. Có( to znaczy o? Oczywi%cie, (e czu lito%&. Ale to nie
posuwa o sprawy naprzód. Trzeba by o telefonowa&. Wkrótce rozlega si' dzwonek
ambulansu. Zrazu s siedzi otwierali okna i patrzyli. Potem zamykali je szybko. Wówczas
zaczyna y si' walki,
zy, przekonywania, s owem, abstrakcja. W mieszkaniach,
przegrzanych od gor czki i l'ku, rozgrywa y si' szale.cze sceny. Ale chorego zabierano.
Rieux móg odej%&.
Z pocz tku ogranicza si' do telefonu i spieszy do innych chorych, nie czekaj c na
ambulans. Ale krewni zamykali wówczas drzwi, woleli bowiem pozosta& twarz w twarz
z d(um ni( zgodzi& si' na t' roz k', której koniec ju( znali. Krzyki, nakazy, interwencje
policji, a potem wojska — chorego brano szturmem. Podczas pierwszych tygodni Rieux
musia
pozostawa& a( do przybycia ambulansu. Potem, gdy ka(demu lekarzowi
towarzyszy w obchodach inspektor—wolontariusz, Rieux móg biec od jednego chorego
do drugiego. Ale z pocz tku wszystkie wieczory by y podobne do tego wieczoru, kiedy
Rieux, wszed szy do ma ego mieszkania pani Loret, ozdobionego wachlarzami i
sztucznymi kwiatami, zosta przyj'ty przez matk', która powiedzia a mu z ledwo
dostrzegalnym u%miechem:
— Mam nadziej', (e nie jest to gor czka, o której wszyscy mówi .
On za%, podnosz c prze%cierad o i koszul', przygl da si' w milczeniu czerwonym
plamom na brzuchu i udach, obrzmia ym gruczo om. Matka patrzy a mi'dzy nogi swej
córki i krzycza a, nie mog c si' opanowa&. Co wieczór matki z abstrakcyjnym wyrazem
twarzy wy y tak, patrz c na brzuchy ca e w znakach %miertelnych, co wieczór r'ce
wczepia y si' w r'ce Rieux, niepotrzebne s owa, obietnice i zy nie mia y ko.ca, co
wieczór dzwonki ambulansów rozp'tywa y walki równie daremne jak wszelkie
cierpienie. I po tym d ugim ci gu wieczorów, wci ( takich samych, Rieux móg
spodziewa& si' jedynie d ugiego ci gu podobnych scen, powtarzaj cych si' w
niesko.czono%&. Tak, d(uma jako abstrakcja by a monotonna. By& mo(e jedno si' tylko
zmienia o, a mianowicie sam Rieux. Czu to tego wieczoru u stóp pomnika Republiki,
56
%wiadom jedynie trudnej oboj'tno%ci, która zaczyna a go wype nia&, patrz c wci ( na
bram' hotelu, gdzie znik Rambert.
U ko.ca tych m'cz cych tygodni, po tych wszystkich zmierzchach, gdy ludzie z
ca ego miasta wylewali si' fal na ulice, by kr'ci& si' po nich w kó ko, Rieux zrozumia ,
(e nie musi d u(ej broni& si' przed lito%ci . Cz owiek m'czy si' lito%ci , kiedy lito%& jest
bezu(yteczna. I w uczuciu serca zamykaj cego si' powoli doktor odnajdywa jedyn ulg'
tych druzgoc cych dni. Wiedzia , (e u atwi to jego zadanie. I dlatego si' cieszy . Kiedy
matka, spotykaj c go o drugiej nad ranem, martwi a si' pustym spojrzeniem, które
zatrzymywa na niej, bola a w a%nie nad jedynym ukojeniem, jakiego móg dozna&. Aby
walczy& z abstrakcj , trzeba troch' by& do niej podobnym. Ale jak(e móg by to odczu&
Rambert? Dla Ramberta abstrakcj by o to wszystko, co stawa o na przeszkodzie jego
szcz'%ciu. I, prawd' mówi c, Rieux wiedzia , (e dziennikarz ma w pewnym sensie racj'.
Ale wiedzia równie(, (e abstrakcja bywa silniejsza od szcz'%cia i (e trzeba wówczas, i
tylko wówczas, z ni si' liczy&. To w a%nie mia o przydarzy& si' Rambertowi i doktor
móg si' o tym dowiedzie& szczegó owo z ostatnich zwierze. dziennikarza. W ten sposób
móg %ledzi& w nowej p aszczy6nie pos'pn
walk' mi'dzy szcz'%ciem jednostki i
abstrakcjami d(umy, która wyznacza a bieg (ycia w naszym mie%cie przez ten d ugi
okres.
Lecz w tym, w czym jedni widzieli abstrakcj', inni widzieli prawd'. W istocie
koniec pierwszego miesi ca d(umy przy&mi o wyra6ne wzmo(enie si' epidemii i
p omienne kazanie ojca Paneloux, jezuity, który by przy starym Michelu w pocz tkach
jego choroby. Ojca Paneloux znano jako cz'stego wspó pracownika biuletynu
Towarzystwa Geograficznego Oranu, gdzie jego rekonstrukcje epigraficzne cieszy y si'
wysokim uznaniem. Ale zdoby sobie uznanie rozleglejsze jeszcze, wyg osiwszy seri'
odczytów o nowoczesnym indywidualizmie. Wyst pi tu jako (arliwy obro.ca ambitnego
chrystianizmu,
równie
dalekiego
od
nowoczesnej
wolnomy%lno%ci,
jak
od
obskurantyzmu minionych wieków. Przy tej okazji nie sk pi przykrych prawd swemu
audytorium. St d jego reputacja.
Pod koniec tego miesi ca w adze ko%cielne naszego miasta postanowi y walczy& z
d(um w asnymi %rodkami i zorganizowa y tydzie. wspólnych modlitw. Te manifestacje
pobo(no%ci publicznej mia y si' sko.czy& w niedziel' uroczyst msz do %w. Rocha,
zad(umionego %wi'tego. Przy tej okazji zwrócono si' do ojca Paneloux, by zabra g os.
Od dwóch tygodni Paneloux porzuci
prac' nad %w. Augustynem i Ko%cio em
57
afryka.skim, czemu zawdzi'cza szczególn
nami'tny z natury, przyj
pozycj' w swym zakonie. Porywczy i
bez waha. powierzone sobie zadanie. Na d ugo przed tym
kazaniem mówiono o nim w mie%cie i sta o si' ono na swój sposób wa(n dat w historii
tego okresu.
Tydzie. modlitw mia liczne audytorium. Nie dlatego bynajmniej, (e mieszka.cy
Oranu byli zazwyczaj szczególnie pobo(ni. W niedziel' rano na przyk ad k piele morskie
s
powa(n
konkurencj
dla mszy. Nie dlatego równie(, (e sp yn' o na nich nag e
nawrócenie. Ale z jednej strony, miasto by o zamkni'te i dost'p do portu zabroniony,
k piele wi'c niemo(liwe, z drugiej za% znajdowali si' w szczególnym stanie ducha: cho&
w gruncie rzeczy nie przyj'li zaskakuj cych wydarze., które ich dotkn' y, czuli
oczywi%cie doskonale, (e co% si' zmieni o. Wielu jednak mia o wci ( nadziej', (e
epidemia si' zatrzyma i (e oni wraz z rodzinami zostan oszcz'dzeni. Nie czuli si' wi'c
jeszcze zobowi zani do niczego. D(uma by a dla nich tylko nieprzyjemnym go%ciem,
który powinien pewnego dnia odej%&, skoro si' zjawi . Byli przera(eni, ale nie
zrozpaczeni, nie nadesz a jeszcze bowiem chwila, w której d(uma ukaza a si' im jako
prawdziwy kszta t ich (ycia i w której zapomnieli o egzystencji, jak
mogli wie%&
przedtem. Krótko mówi c, czekali. Je%li idzie o religi', jak o wiele innych spraw, d(uma
usposobi a ich szczególnie, równie oddalaj c od oboj'tno%ci jak od pasji, co mo(na by
do%& dobrze okre%li& jako “stan obiektywny". Wi'kszo%& tych, którzy brali udzia w
tygodniu modlitw, mog aby sobie powiedzie& na przyk ad, jak jeden z wiernych
powiedzia do doktora Rieux: “W ka(dym razie to nie mo(e 6le zrobi&". Nawet Tarrou,
zapisawszy w swoich notatnikach, (e w podobnym wypadku Chi.czycy graj na b'benku
przed geniuszem d(umy, zauwa(y , (e absolutnie niepodobna wiedzie&, czy w
rzeczywisto%ci
b'benek
nie
okazywa
si'
bardziej
skuteczny
od
%rodków
profilaktycznych. Dodawa tylko, (e po to, by rozstrzygn & kwesti', nale(a oby posiada&
wiadomo%ci o egzystencji geniusza d(umy, i (e nasza niewiedza w tym wzgl'dzie czyni
ja owymi wszelkie mo(liwe pogl dy.
W ka(dym razie przez ca y tydzie. katedra naszego miasta by a niemal
wype niona wiernymi. Przez pierwsze dni wielu mieszka.ców zostawa o w ogrodzie z
drzew palmowych i granatowców, rozci gaj cym si' przed krucht , s uchaj c przyp ywu
inwokacji i modlitw, który wybiega na ulic'. Z wolna jednak, id c za przyk adem innych,
ci sami s uchacze wchodzili do %rodka i do czali nie%mia e g osy do responsonów
zebranych. W niedziel' spory t um wtargn
do nawy, si'gaj c a( do kruchty i ostatnich
58
stopni schodów. Poprzedniego dnia niebo zaci gn' o si' chmurami, pada ulewny
deszcz. Ci, którzy stali na zewn trz, otworzyli parasole. Zapach kadzid a i wilgotnych
ubra. unosi si' w katedrze, kiedy ojciec Paneloux wszed na kazalnic'.
By %redniego wzrostu, ale kr'py. Kiedy opar si' na por'czy ambony, %ciskaj c
drewno wielkimi r'kami, wida& by o tylko szeroki czarny kszta t z dwiema czerwonymi
plamami policzków pod stalowymi okularami. G os mia mocny, nami'tny, który
rozbrzmiewa
daleko, i kiedy natar
na audytorium gwa townym i dobitnie
powiedzianym zdaniem: “Bracia moi, do%cign' o was nieszcz'%cie, bracia moi,
zas u(yli%cie na nie" — pr d przebieg po zebranych a( do kruchty.
Logicznie bior c, to, co nast pi o potem, nie
czy o si' jakby z tym patetycznym
wst'pem. Dopiero dalszy ci g pozwoli zrozumie& naszym wspó obywatelom, (e dzi'ki
zr'cznemu chwytowi oratorskiemu ojciec za jednym zamachem, tak jak zadaje si' cios,
uj
temat ca ego kazania. Zaraz po tym zdaniu Paneloux rzeczywi%cie zacytowa tekst z
Exodusu dotycz cy d(umy w Egipcie i powiedzia : “Po raz pierwszy ta plaga zjawi a si' w
historii, (eby porazi& nieprzyjació Boga. Faraon sprzeciwi si' odwiecznym zamiarom i
d(uma zmusi a go, by pad na kolana. Od pocz tku historii plaga boska rzuca do stóp
Boga pysznych i %lepych. Rozwa(cie to i padnijcie na kolana".
Deszcz pada teraz ze zdwojon si
i to ostatnie zdanie, i wypowiedziane w%ród
absolutnej ciszy, pog 'bione jeszcze uderzeniami ulewy o witra(e, zabrzmia o tak, (e
kilku s uchaczy po sekundzie wahania ze%lizn' o si' z krzese na kl'czniki. Inni s dzili, (e
trzeba pój%& za tym przyk adem i stopniowo, przy odg osie poskrzypuj cych krzese , ca e
audytorium znalaz o si' na kolanach. Wówczas Paneloux wyprostowa si', odetchn
g 'boko i ci gn
z coraz wi'kszym naciskiem: “Je%li dzi% dotkn' a was d(uma, to znaczy,
(e chwila zastanowienia nadesz a. Sprawiedliwi mog by& bez obawy, ale s usznie dr(
6li. W ogromnej stodole %wiata nieub agany bicz wybije zbo(e ludzkie, a( s oma zostanie
oddzielona od ziarna. B'dzie wi'cej s omy ni( ziarna, wi'cej powo anych ni( wybranych i
tego nieszcz'%cia nie chcia Bóg. Zbyt d ugo ten %wiat paktowa ze z em, zbyt d ugo liczy
na mi osierdzie boskie. Wystarczy a skrucha i wszystko by o dozwolone. A do skruchy
ka(dy czu si' mocny. Dozna jej w odpowiedniej chwili. A zatem naj atwiej by o
popuszcza& sobie cugli, mi osierdzie boskie uczyni reszt'. Tak! To nie mog o trwa&. Bóg,
który tak d ugo pochyla nad lud6mi tego miasta twarz pe n
lito%ci, zm'czony
czekaniem, zawiedziony w swej wiekuistej nadziei, odwróci oczy. Pozbawieni %wiat a
bo(ego, na d ugo znale6li%my si' w ciemno%ciach d(umy!"
59
Kto% w ko%ciele parskn
jak niecierpliwy ko.. Po krótkiej pauzie ojciec ci gn
dalej cichszym g osem: “Czytamy w Z otej legendzie, (e w czasach króla Humberta Itali'
spustoszy a d(uma tak gwa towna, (e zaledwie wystarcza o (ywych, by grzeba&
umar ych, a d(uma ta sro(y a si' przede wszystkim w Rzymie i Pawii. I oczom ludzkim
ukaza si' dobry anio , który dawa rozkazy z emu anio owi nios cemu oszczep
my%liwski i kaza uderza& mu w domy; a ile razy uderza w dom, tylu martwych go
opuszcza o".
Tu Paneloux wyci gn
co% poza ruchom
zas on
krótkie r'ce w kierunku kruchty, jak gdyby wskazywa na
deszczu... “Bracia moi — powiedzia z si
— te same
%miertelne owy odbywaj si' dzi% na naszych ulicach. Spójrzcie na tego anio a d(umy,
pi'knego jak Lucyfer i ol%niewaj cego jak samo z o; wznosi si' nad waszymi dachami, w
prawej r'ce, na wysoko%ci g owy, trzyma czerwony oszczep, lew wskazuje na jeden z
waszych domów. Mo(e w tej chwili jego palec wyci ga si' ku waszym drzwiom, oszczep
podzwania o drzewo; jeszcze chwila, a d(uma wejdzie do was, zasi dzie w waszym
pokoju i b'dzie czeka& na wasz powrót. Jest tam, cierpliwa i czujna, niewzruszona jak
porz dek %wiata. ?adna pot'ga ziemska, i wiedzcie o tym, nawet pró(na wiedza ludzka
nie mo(e sprawi&, by%cie si' wymkn'li tej r'ce, któr ku wam wyci ga. Bici krwawym
biczem na klepisku cierpienia, zostaniecie odrzuceni wraz ze s om ".
W tym miejscu ojciec szerzej jeszcze nakre%li patetyczny wizerunek plagi.
Przywo a obraz ogromnej maczugi ko uj cej nad miastem, która uderza jak popadnie i
wznosi si' zakrwawiona, miotaj c krew i cierpienie ludzkie “dla siewu, który
przygotowuje (niwo prawdy".
Sko.czywszy ten d ugi okres, ojciec Paneloux urwa ; w osy opad y mu na czo o,
cia o przebiega o dr(enie, które przez jego r'ce udziela o si' ambonie, po czym
przemówi
bardziej g ucho, ale oskar(ycielskim tonem: “Tak, nadesz a chwila
zastanowienia. S dzili%cie, (e wystarczy wam odwiedza& Boga w niedziel', aby%cie byli
panami waszych dni. My%leli%cie, (e kilka razy kl'kn wszy, zap acicie mu do%& za wasz
zbrodnicz beztrosk'. Ale Bóg nie jest letni. Te niecz'ste wizyty nie wystarcza y jego
po(eraj cej czu o%ci. Chcia was widywa& d u(ej, to jego sposób kochania i, prawd'
mówi c, jedyny sposób kochania. Oto dlaczego, zm'czony czekaniem na waszej
przybycie, kaza pladze przyj%& do was, jak przychodzi ona do wszystkich miast grzechu,
odk d istnieje historia ludzka. Wiecie teraz, co to grzech, jak wiedzieli o tymi Kain i jego
synowie, ci sprzed potopu, ci z Sodomy i Gomory, Faraon i Hiob, a tak(e wszyscy
60
przekl'ci. I jak wszyscy oni, patrzycie nowymi oczami na ludzi i rzeczy od dnia, kiedy to
miasto zamkn' o was i plag' w swoich; murach. Teraz ju( wiecie, wi'c przejd6my do
tego, co najwa(niejsze".
Wilgotny wiatr wpad w tej chwili gwa townie pod sklepienie i p omyki %wiec
zgi' y si', trzaskaj c. G'sta wo. wosku, kaszel i kichanie unios y si' ku ojcu Paneloux,
który powracaj c do swego wyk adu z subtelno%ci
ocenion
wysoko, podj
wzruszonym g osem: “Wielu z was, wiem o tym, s usznie zadaje sobie pytanie, dok d
zmierzam. Chc' was przywie%& do prawdy i nauczy& was, radowa& si' mimo wszystko, co
powiedzia em. Min
ju( czas, kiedy rady i braterska r'ka mog y was pchn & ku% dobru.
Dzi% prawda jest rozkazem. Drog' zbawienia wskazuje wam czerwony oszczep i on was
na ni popycha. Tu, bracia moi, przejawia si' wreszcie mi osierdzie Bo(e, które do
wszystkiego wnosi dobro i z o, gniew i lito%&, d(um' i zbawienie. Nawet ta plaga, która
was zabija, uszlachetnia was i wskazuje drog'.
Dawno temu chrze%cijanie z Abisynii widzieli w d(umie skuteczny i boski %rodek
osi gni'cia nie%miertelno%ci. Ci, którzy nie byli dotkni'ci zaraz , zawijali si' w
prze%cierad a zad(umionych, by przywo a& %mier&. Ten sza zbawienia z pewno%ci nie
zas uguje na pochwa '. Dowodzi po(a owania godnego po%piechu, który bliski jest
pychy. Nie trzeba by& bardziej szybkim ni6li Bóg, i wszystko, co pragnie przyspieszy&
niewzruszony porz dek, ustalony raz na zawsze, prowadzi do herezji. Niemniej ten
przyk ad zawiera w sobie nauk'. Naszym widz cym ja%niej umys om ukazuje tylko
doskona e %wiat o wieczno%ci, które kryje si' w ka(dym cierpieniu. To %wiat o rozja%nia
mroczne drogi wiod ce ku wyzwoleniu. Objawia wol' Bo( , która niechybnie przemienia
z o w dobro. Dzi% znowu, poprzez ten pochód %mierci, l'ku i krzyku, prowadzi nas ku
istocie ciszy i zasadzie ca ego (ycia. Oto, bracia moi, ogromne pocieszenie, jakie chcia em
wam ofiarowa&, aby%cie wynie%li st d nie tylko s owo, które ch oszcze, ale i s owo, które
koi".
Czu o si', (e Paneloux sko.czy . Na zewn trz deszcz usta . Niebo pe ne wody i
s o.ca rzuca o na plac odm odzone %wiat o. Z ulicy dobiega ha as g osów, szelest
pojazdów — mowa budz cego si' miasta. S uchacze dyskretnie zbierali swoje rzeczy w
og uszaj cym rozgardiaszu. Tymczasem ojciec Paneloux znów zabra g os i powiedzia ,
(e wskazawszy na boskie pochodzenie d(umy i karz cy charakter tej plagi, poprzestaje
na tym i na zako.czenie nie b'dzie si' odwo ywa do krasomówstwa, które by oby nie na
miejscu przy temacie tak tragicznym. Wydaje mu si' tylko, (e wszystko powinno by&
61
jasne dla wszystkich. Przypomnia jedynie, (e w zwi zku z wielk d(um w Marsylii
kronikarz Mathieu Marais skar(y si', i( znalaz si' w piekle, (yj c bez pomocy i nadziei.
Có(, Mathieu Marais by %lepy! Natomiast ojciec Paneloux nigdy nie czu bardziej
pomocy boskiej i chrze%cija.skiej ufno%ci, danych ka(demu. Mia nadziej', wbrew
wszelkiej nadziei, (e mimo okropno%ci tych dni i krzyków umieraj cych nasi
wspó obywatele skieruj
do nieba jedyne chrze%cija.skie s owo, s owo mi o%ci. Bóg
uczyni reszt'.
Trudno powiedzie&, czy to kazanie podzia a o na naszych wspó obywateli. Pan
Othon, s'dzia %ledczy, o%wiadczy doktorowi Rieux, (e uwa(a wyk ad ojca Paneloux za
“ca kowicie niezbity". Ale nie wszyscy mieli pogl d tak zdecydowany. Kazanie
u%wiadomi o tylko niektórym my%l, niejasn dotychczas, (e za nieznan zbrodni' zostali
skazani na niepoj'te uwi'zienie.
I wówczas kiedy jedni nadal wiedli skromne (ycie i przystosowywali si' do
zamkni'cia, inni, na odwrót, my%leli tylko o tym, jak by z tego wi'zienia uciec.
Z pocz tku ludzie zgodzili si' na odci'cie od zewn trz, tak samo jak zgodziliby si'
na ka(d przej%ciow przykro%&, która narusza aby tylko pewne ich przyzwyczajenia. Ale
%wiadomi nagle czego% w rodzaju uwi'zienia, pod pokryw nieba, gdzie zaczyna o ju(
szumie& lato, czuli niewyra6nie, (e to zamkni'cie zagra(a ich ca emu (yciu, i energia,
któr
z nadej%ciem wieczoru odnajdywali wraz z och od , rzuca a ich niekiedy ku
rozpaczliwym post'pkom.
Przede wszystkim od tej niedzieli pocz wszy, mo(e na skutek zbiegu okoliczno%ci,
pojawi si' w naszym mie%cie strach do%& powszechny i do%& g 'boki, by mo(na by o
podejrzewa&, (e nasi wspó obywatele naprawd' osi gaj %wiadomo%& swej sytuacji. Z
tego punktu widzenia atmosfera w naszym mie%cie nieco si' zmieni a. Ale nie wiadomo,
czy ta zmiana zasz a w atmosferze, czy w sercach.
W kilka dni po kazaniu doktor Rieux, który omawia to wydarzenie z Grandem,
id c w stron' przedmie%cia, potr ci w mroku cz owieka, który kiwa si', stoj c w
miejscu. W tej samej chwili %wiat a naszego miasta, które zapalano coraz pó6niej,
zab ys y nagle. Wysoka lampa, umieszczona nad przechodniami, o%wietli a znienacka
m'(czyzn', który %mia si' bezg o%nie z zamkni'tymi oczami. Po jego bia ej twarzy,
rozci gni'tej niem weso o%ci , pot %cieka wielkimi kroplami. Poszli dalej.
— To wariat — powiedzia Grand.
62
Rieux, który wzi
urz'dnika za rami', (eby go poci gn &, poczu , (e Grand dr(y
nerwowo.
— ... w naszym mie%cie b'd tylko wariaci — rzek Rieux.
Zm'czony, poczu , (e ma suche gard o.
— Napijmy si' czego%.
W ma ej kawiarni, do której weszli, o%wietlonej jedn
tylko lamp
nad
kontuarem, ludzie rozmawiali cicho, bez widocznego powodu, w g'stym i czerwonawym
powietrzu. Przy kontuarze Grand ku zdumieniu doktora zamówi jaki% alkohol i wypi go
jednym haustem, o%wiadczaj c, (e trunek jest mocny. Zaraz potem chcia wyj%&. Rieux
wyda o si' na ulicy, (e noc pe na jest j'ków. G uchy gwizd gdzie% w czarnym niebie, nad
%wiat ami, przypomnia mu o niewidocznej zarazie, która mie%ci a niestrudzenie ciep e
powietrze.
— Na szcz'%cie, na szcz'%cie — powiedzia Grand.
Rieux zada sobie pytanie, co Grand mia na my%li.
— Na szcz'%cie — mówi tamten — mam swoj prac'.
— Tak — rzek Rieux — to lepiej.
I postanowiwszy nie s ucha& gwizdu, zapyta Granda, czy jest zadowolony ze swej
pracy.
— Có(, s dz', (e jestem na dobrej drodze.
— Ma pan jeszcze tego na d ugo?
Grand jakby si' o(ywi , ciep o alkoholu udzieli o si' jego g osowi.
— Nie wiem. Ale nie w tym rzecz, doktorze, nie w tym, nie.
W ciemno%ci Rieux odgadywa , (e Grand porusza r'kami. Zdawa o si', (e uk ada
zdania, które wypowiedzia nagle, p ynnie:
— Widzi pan, doktorze, chc', (eby w ów dzie., kiedy r'kopis znajdzie si' u
wydawcy, wydawca przeczytawszy go wsta i powiedzia do swych wspó pracowników:
“Panowie, kapelusze z g ów!"
To o%wiadczenie zdumia o Rieux. Wyda o mu si', (e jego towarzysz zrobi gest,
jakby zdejmowa kapelusz, uniós bowiem r'k' do g owy i wyci gn
j poziomo. W
górze dziwny gwizd powróci z wi'ksz si .
— Tak — rzek Grand — to musi by& doskona e.
Cho& niezbyt zorientowany w obyczajach literackich, Rieux pomy%la jednak(e, (e
sprawy nie uk adaj si' tak po prostu i (e na przyk ad wydawcy nie nosz w biurach
63
kapeluszy. Ale w gruncie rzeczy nic nie wiadomo i Rieux wola milcze&. Bezwiednie
nas uchiwa tajemniczego zgie ku d(umy. Zbli(ali si' do dzielnicy Granda, a poniewa(
znajdowa a si' ona nieco wy(ej, orze6wi ich lekki wiatr, który zarazem oczyszcza miasto
z wszelkich ha asów. Grand tymczasem ci gn
dalej i Rieux nie chwyta wszystkiego, co
zacny urz'dnik mówi . Zrozumia jedynie, (e dzie o, o którym mowa, liczy ju( wiele
stron, ale autor z bolesnym trudem doprowadza je do doskona o%ci.
— Wieczory, ca e tygodnie nad jednym s owem... czasem nawet nad zwyk ym
spójnikiem. — Tu Grand urwa i chwyci doktora za guzik od p aszcza. S owa wychodzi y
utykaj c z jego 6le uz'bionych ust.
— Niech pan zrozumie dobrze, doktorze. Aci%le bior c, do%& atwo jest wybra&
mi'dzy “ale" i “i". Trudniej ju( mi'dzy “i" i “potem". Trudno%& ro%nie przy “potem" i
“nast'pnie". Ale na pewno najtrudniej jest wiedzie&, czy “i" jest, czy nie jest potrzebne.
— Tak — powiedzia Rieux — rozumiem.
Ruszy dalej. Grand zmieszany szed obok doktora.
— Niech mi pan wybaczy — wyb ka . — Nie wiem, co si' dzi% ze mn dzieje!
Rieux uderzy go lekko po ramieniu, powiedzia , (e pragnie mu pomóc i (e ta
sprawa bardzo go interesuje. Grand jakby nieco si' rozpogodzi i gdy stan'li przed
domem, po chwili wahania zaproponowa doktorowi, (eby wszed na moment. Rieux
zgodzi si'. W jadalni Grand poprosi doktora, by usiad przy stole pe nym papierów,
które pokrywa o mikroskopijne pismo usiane poprawkami.
— Tak, to jest to — rzek Grand doktorowi, który zapytywa go spojrzeniem. — Ale
czy chce si' pan czego% napi&? Mam troch' wina.
Rieux podzi'kowa . Przygl da si' arkuszom papieru.
— Niech pan nie patrzy — powiedzia Grand. — To moje pierwsze zdanie. Du(o
mam z nim k opotu, du(o.
On tak(e przygl da si' tym wszystkim arkuszom i zdawa o si', (e jeden z nich
przyci ga nieodparcie jego r'k'; uniós go w %wietle (arówki nie przykrytej aba(urem,
tak (e papier sta si' przezroczysty. Arkusz dr(a w jego r'ce. Rieux zauwa(y , (e czo o
urz'dnika by o wilgotne.
— Niech pan siada — powiedzia — i przeczyta mi to. Grand spojrza na niego i
u%miechn
si' z pewn wdzi'czno%ci .
— Tak — rzek — zdaje si', (e mam na to ochot'.
64
Poczeka chwil', wci ( przygl daj c si' kartce papieru, potem usiad . Rieux
s ucha jednocze%nie czego% na kszta t niewyra6nego brz'czenia, które zdawa o si'
odpowiada& na gwizd zarazy w mie%cie. W owej chwili niezwykle ostro czu to miasto
rozci gaj ce si' u jego stóp, czu ten zamkni'ty %wiat, s ysza straszliwe wycie, jakie
miasto t umi o w nocy. G os Granda zabrzmia g ucho: “W pi'kny poranek majowy
wytworna amazonka, siedz c na wspania ej kasztance, jecha a kwitn cymi alejami Lasku
Bulo.skiego". Cisza wróci a i razem z ni niewyra6ny ha as cierpi cego miasta. Grand
po o(y kartk' i patrzy na ni . Po chwili podniós oczy:
— Co pan o tym my%li?
Rieux odpar , (e ten pocz tek budzi w nim ochot' poznania dalszego ci gu. Ale
Grand powiedzia (ywo, (e nie jest to w a%ciwy punkt widzenia. Uderzy d oni na p ask
w papiery.
— To tylko szkic. Kiedy potrafi' dok adnie odda& obraz, który mam w wyobra6ni,
kiedy moje zdanie nabierze rytmu tej przeja(d(ki k usem, raz — dwa — trzy, raz — dwa
— trzy, wówczas reszta stanie si' atwiejsza, a nade wszystko z udzenie tak wielkie, (e
mo(na b'dzie powiedzie&: “Panowie, kapelusze z g ów!"
Ale je%li idzie o to, mia jeszcze czas. Nie zgodzi by si' odda& zdania w takim
kszta cie drukarzowi. Mimo bowiem zadowolenia, jakie dawa o mu niekiedy, zdawa
sobie spraw', (e nie przylega jeszcze ca kiem do rzeczywisto%ci i (e w pewnej mierze
zachowa o
atwizn' tonu, mimo wszystko zbli(aj cego je troch' do komuna u.
Przynajmniej taki by sens tego, co mówi , kiedy us yszeli kroki ludzi biegn cych pod
oknami. Rieux wsta .
— Zobaczy pan, co z tego zrobi' — powiedzia Grand. Odwrócony do okna, doda :
— Kiedy to wszystko si' sko.czy.
Ale znów rozleg si' ha as szybkich kroków. Rieux schodzi ju( i kiedy by na ulicy,
dwóch ludzi przesz o obok niego. Najwidoczniej zmierzali w stron' bram miasta.
Niektórzy nasi wspó obywatele, trac c g ow' po%ród upa u i d(umy, posuwali si' do
gwa tu i próbowali zmyli& czujno%& przy rogatkach, by uciec z miasta.
Inni, jak Rambert, próbowali równie( wymkn & si' tej atmosferze rosn cej
paniki, ale z wi'kszym uporem i zr'czno%ci , je%li nie z wi'kszym powodzeniem.
Rambert nie zaniecha przede wszystkim oficjalnych stara.. Jak powiedzia , zawsze by
zdania, (e upór w ko.cu zwyci'(a wszelkie przeszkody, a dawa& sobie rad' nale(a o, w
65
pewnym sensie, do jego zawodu. Odwiedzi wi'c wielu urz'dników i ludzi, których
kompetencji nie kwestionowano zazwyczaj. Ale w danym wypadku te kompetencje nie
s u(y y im do niczego. Najcz'%ciej byli to ludzie, którzy mieli okre%lone i uporz dkowane
pogl dy na wszystko, co dotyczy banku, eksportu, p odów ziemi czy wreszcie handlu
winem; którzy posiadali niew tpliwe wiadomo%ci w zakresie spraw spornych czy
ubezpiecze., nie mówi c ju( o solidnych dyplomach i oczywistej dobrej woli. U
wszystkich najbardziej nawet uderza a ta dobra wola. Ale je%li idzie o d(um', ich
wiadomo%ci by y mniej wi'cej (adne.
Jednak(e wobec ka(dego z nich i za ka(dym razem, gdy to by o mo(liwe, Rambert
broni swej sprawy. Istota jego argumentacji sprowadza a si' zawsze do o%wiadczenia, (e
jest obcy w naszym mie%cie, a zatem jego wypadek powinien by& odr'bnie rozpatrywany.
Na ogó rozmówcy dziennikarza zgadzali si' ch'tnie na to. Wskazywali jednak zazwyczaj,
(e sprawa dotyczy równie( pewnej liczby ludzi i na skutek tego wypadek Ramberta nie
jest tak wyj tkowy, jak on to sobie wyobra(a. Rambert odpowiada , (e to nie zmienia w
niczym istoty jego argumentacji, na co o%wiadczono mu, (e to jednak co% zmienia, je%li
idzie o trudno%ci administracyjne stoj ce na przeszkodzie wszelkiemu okazywaniu
wzgl'dów w obawie, (e powstanie to, co z wielk
odraz
Wed ug klasyfikacji, któr
doktorowi Rieux, ten rodzaj
Rambert przedstawi
nazywano precedensem.
rozumowania charakteryzowa formalistów. Obok nich mo(na by o jeszcze znale6&
gadu ów, którzy zapewniali petenta, (e to wszystko nie potrwa d ugo, szafowali dobrymi
radami, gdy proszono ich o decyzj', i pocieszali Ramberta, (e chodzi tylko o chwilow
niedogodno%&. Byli równie( wa(ni, którzy prosili Ramberta, (eby pozostawi im notatk'
streszczaj c
spraw', i informowali go, (e opieraj c si' na niej powezm
decyzj';
powierzchowni, którzy ofiarowywali mu bony na mieszkanie lub adresy niedrogich
pensjonatów; metodyczni, którzy kazali mu wype nia& formularze i wk adali je do
kartotek; wylewni wznosili r'ce do góry; znudzeni odwracali oczy; wreszcie
tradycjonali%ci, najliczniejsi ze wszystkich, wskazywali Rambertowi inne biuro lub inny
sposób za atwienia sprawy.
Dziennikarz, wyczerpany chodzeniem po urz'dach, nabra w a%ciwego poj'cia o
tym, czym jest merostwo lub prefektura, czekaj c na wy%cie anej awce przed wielkimi
plakatami zach'caj cymi do subskrypcji bonów skarbowych, wolnych od podatków, czy
zaci gni'cia si' do armii kolonialnej, i wchodz c do biur, gdzie twarze mo(na by o
równie atwo przewidzie& jak segregatory i pó ki z aktami. Mia o to t' dobr stron', jak
66
powiedzia Rambert doktorowi z odcieniem goryczy, (e maskowa o prawdziw sytuacj'.
Praktycznie bior c, rozwój d(umy wymyka si' jego uwadze. Nie mówi c ju( o tym, (e w
ten sposób dni up ywa y szybciej, w sytuacji za%, w której znajdowa o si' ca e miasto,
ka(dy miniony dzie. zbli(a ka(dego, pod warunkiem, (e pozosta przy (yciu, do kresu
jego próby. Rieux musia przyzna&, (e ten stan odpowiada prawdzie, ale (e prawda ta
by a nieco ogólna.
W pewnej chwili Rambert poczu nadziej'. Otrzyma z prefektury ankiet' in
blanco z pro%b , by wype ni j dok adnie. Ankieta interesowa a si' jego to(samo%ci ,
sytuacj rodzinn , dawnymi i obecnymi %rodkami utrzymania oraz tym, co nazywano
curriculum vitae. Wyda o mu si', (e chodzi tu o ankiet' maj c na celu spis osób, które
mo(na odes a& do ich sta ych miejsc zamieszkania. Kilka chaotycznych informacji,
zebranych w jakim% biurze, potwierdzi o to wra(enie. Ale gdy Rambert zabra si' do tego
powa(nie i znalaz biuro, które wys a o mu ankiet', powiedziano mu, (e te informacje
zbiera si' “na wypadek".
— Na wypadek czego? — zapyta Rambert.
Wyja%niono mu, (e na wypadek, gdyby zachorowa i umar na d(um', aby, z
jednej strony, uprzedzi& rodzin', z drugiej za% wiedzie&, czy nale(y koszty szpitala
wliczy& do bud(etu miasta, czy spodziewa& si' zwrotu od krewnych. Dowodzi o to
oczywi%cie, (e nie by ca kowicie oddzielony od tej, która na niego czeka a, spo ecze.stwo
zajmowa o si' nim. Ale nie by o to pocieszeniem. Rzecz jednak godna uwagi, jak móg
stwierdzi& Rambert, (e w pe ni katastrofy urz'dy pracowa y nadal i dzia a y tak samo jak
w innym czasie, cz'sto bez wiedzy najwy(szych w adz i tylko dlatego, (e zosta y do tego
stworzone.
Nast'pny okres by dla Ramberta zarazem naj atwiejszy i najtrudniejszy. By to
okres odr'twienia. Odwiedzi ju( wszystkie urz'dy, poczyni wszelkie kroki, od tej strony
wyj%cia by y na razie zamkni'te. B ka si' wi'c od kawiarni do kawiarni. Siada rano na
tarasie przy szklance letniego piwa, czyta gazet' z nadziej , (e znajdzie w niej jaki% znak
bliskiego ko.ca choroby, patrzy na przechodniów ulicznych, odwraca si' z niesmakiem
od wyrazu smutku na ich twarzach i przeczytawszy po raz setny szyldy sklepów z
przeciwka, reklamy znanych aperitifów, których ju( nie podawano, wstawa i szed
(ó tymi ulicami miasta. Przenosz c si' samotnie z kawiarni do kawiarni, a stamt d do
restauracji, móg dobrn & do wieczoru. Pewnego wieczoru w a%nie Rieux zauwa(y
dziennikarza przed drzwiami kawiarni: Rambert waha
si', czy wej%&. Wreszcie
67
zdecydowa si' i usiad w g 'bi sali. By a to godzina, kiedy w kawiarniach, na skutek
rozporz dzenia z góry, opó6niano mo(liwie najd u(ej zapalanie %wiate . Zmierzch
ogarnia sal' jak szara woda, ró(owo%& zachodu odbija a si' w szybach i marmur
stolików po yskiwa s abo w nadci gaj cej ciemno%ci. Po%rodku pustej sali Rambert
wygl da jak zagubiony cie. i Rieux pomy%la , (e jest to godzina, kiedy Rambert nie
broni si' przed rozpacz . Ale by a to godzina, kiedy wszyscy wi'6niowie tego miasta
odczuwali rozpacz, i trzeba by o co% zrobi&, by przyspieszy& moment wyzwolenia. Rieux
odwróci si'.
Rambert sp'dza te( d ugie chwile na dworcu. Wst'p na perony by zabroniony,
ale poczekalnie, do których wchodzi o si' od zewn trz, zostawiano otwarte, i w dni
upalne siadywali tu czasem (ebracy, by y one bowiem cieniste i ch odne. Rambert czyta
stare rozk ady jazdy, wywieszki zabraniaj ce plu& i przepisy policji kolejowej. Potem
siada w k cie. Sala by a mroczna. Stary piec styg od miesi'cy obok zwini'tego starego
szlaucha. Na %cianie kilka plakatów zach'ca o do szcz'%liwego (ycia w Bondol czy
Cannes. Rambert dotyka tu owej strasznej wolno%ci, jak
odnajduje si' na dnie
opuszczenia. Obrazy, które najtrudniej by o mu wówczas ud6wign &, przynajmniej tak
mówi doktor Rieux, by y obrazami Pary(a. Pejza( ze starych kamieni i wody, go 'bie z
Palais-Royal i Gare du Nord, puste ulice wokó Panteonu i kilka innych miejsc w tym
mie%cie, o którym nie wiedzia , (e tak je kocha, prze%ladowa y Ramberta i nie pozwala y
mu zabra& si' do czegokolwiek okre%lonego. Rieux my%la jedynie, (e dziennikarz
uto(samia te obrazy z obrazami swej mi o%ci. I tego dnia, kiedy Rambert powiedzia mu,
(e lubi si' budzi& o czwartej nad ranem i my%le& o swoim mie%cie, doktor bez trudu, z
g 'bi w asnego do%wiadczenia, zrozumia to tak, (e Rambert lubi wyobra(a& sobie
wówczas kobiet', któr zostawi . By a to bowiem godzina, kiedy móg j pochwyci&. O
czwartej nad ranem cz owiek na ogó nic nie robi, %pi, nawet je%li noc by a noc zdrady.
Tak, o tej godzinie %pi si' i to uspokaja, skoro wielkim pragnieniem niespokojnego serca
jest posiada& wci ( istot', któr
on kocha, albo, gdy nadszed czas nieobecno%ci,
pogr (y& t' istot' we %nie bez snów, który mo(e sko.czy& si' dopiero w dniu po czenia.
Nied ugo po kazaniu rozpocz' y si' upa y. By koniec czerwca. Nazajutrz po
spó6nionych deszczach, które upami'tni y niedziel' kazania, lato wybuchn' o nagle na
niebie i nad domami. Najpierw zerwa si' wielki, pal cy wiatr; wia przez ca y dzie. i
wysuszy mury. Pogoda ustali a si'. Fale (aru i %wiat a nieprzerwanie zalewa y miasto.
68
Zdawa o si', (e prócz ulic z arkadami i mieszka. nie ma w mie%cie (adnego miejsca
wolnego od o%lepiaj cego blasku. S o.ce prze%ladowa o naszych wspó obywateli we
wszystkich zak tkach ulic i je%li zatrzymywali si' cho& na chwil', dosi'ga o ich
natychmiast. Poniewa( te pierwsze upa y zbieg y si' z gwa townym wzrostem liczby
ofiar, która dochodzi a do siedmiuset tygodniowo, przygn'bienie ogarn' o miasto. Na
przedmie%ciach, pomi'dzy ulicami ci gn cymi si' p asko i domami, które mia y tarasy,
o(ywienie zmala o i w tej dzielnicy, gdzie ludzie mieszkali zawsze na progach swych
domów, wszystkie drzwi i okiennice by y zamkni'te; nie wiadomo, czy chronili si' w ten
sposób przed d(um , czy przed s o.cem. Jednak(e z kilku domów dobiega y j'ki.
Dawniej, kiedy si' to zdarza o, na ulicach widywano cz'sto ciekawskich, którzy pilnie
nas uchiwali. Ale po tylu alarmach serca sta y si' nieczu e i wszyscy przechodzili lub (yli
obok skarg, jak gdyby by y one naturalnym j'kiem cz owieka. T ok przy bramach zmusi
(andarmów do u(ycia broni, co wywo a o g uche wzburzenie. Byli na pewno ranni, ale w
mie%cie, gdzie przesadzano we wszystkim na skutek upa u i strachu, mówiono o
zabitych. W ka(dym razie jest prawd , (e niezadowolenie wci ( ros o, (e nasze w adze
obawia y si' najgorszego i powa(nie zastanawia y si' nad %rodkami, jakie nale(a oby
zastosowa&, gdyby ludno%&, nad któr w adz' sprawowa a zaraza, posun' a si' do buntu.
Dzienniki drukowa y dekrety, które ponawia y zakaz opuszczania miasta i grozi y karami
wi'zienia przest'pcom. Patrole kr (y y po mie%cie. Na pustych i przegrzanych ulicach,
poprzedzani uderzeniami kopyt o bruk, pojawiali si' cz'sto stra(nicy na koniach i
przeje(d(ali pomi'dzy rz'dami zamkni'tych okien. Kiedy patrol znika , ci'(ka i nieufna
cisza spada a na zagro(one miasto. Czasem rozlega y si' wystrza y patroli specjalnych;
zgodnie z niedawnym zarz dzeniem mia y one zabija& psy i koty, które mog y przenosi&
pch y. Te suche detonacje przyczynia y si' do stworzenia w mie%cie atmosfery alarmu.
Dla przera(onych serc naszych wspó obywateli wszystko zreszt w tym upale i
ciszy nabiera o wi'kszego znaczenia. Po raz pierwszy wszyscy stali si' wra(liwi na barwy
nieba i zapachy ziemi, które znacz zmiany pór roku. Ka(dy rozumia z trwog , (e upa y
wspomagaj epidemi', i ka(dy wiedzia zarazem, (e lato si' zadomawia. Krzyk jerzyków
w wieczornym niebie w tla nad miastem, nie by ju( na miar' tych czerwonych
zmierzchów, które oddalaj horyzont w naszych stronach. Na targi nie przywo(ono ju(
kwiatów w p kach, by y otwarte, i po rannej sprzeda(y ich p atki pokrywa y zakurzone
chodniki. Nie ulega o w tpliwo%ci, (e wiosna si' wyczerpa a, roztrwoni a w tysi cach
kwiatów rozkwit ych wsz'dzie wokó i (e teraz u%nie, mia(d(ona powoli podwójnym
69
ci'(arem d(umy i upa u. Dla wszystkich naszych wspó obywateli to letnie niebo, te ulice
bledn ce od kurzu i nudy mia y ten sam gro6ny sens co stu zmar ych, którzy co dzie.
przydawali ci'(aru miastu. Nieustanne s o.ce, godziny o smaku snu i wakacji nie
zaprasza y ju( jak dawniej na %wi'ta wody i cia a. Przeciwnie, d6wi'cza y pusto w
zamkni'tym i milcz cym mie%cie. Straci y miedziany blask szcz'%liwych pór roku. S o.ce
d(umy gasi o wszystkie barwy i zmusza o do ucieczki ka(d rado%&.
By a to jedna z wielkich rewolucji choroby. Wszyscy nasi wspó obywatele
przyjmowali zazwyczaj lato z rado%ci . Miasto otwiera o si' wówczas ku morzu i
wyrzuca o m odzie( na pla('. Tego lata natomiast dost'p do bliskiego morza by
zabroniony i cia o nie mia o ju( praw do swych rado%ci. Co robi& w takich warunkach?
Tarrou znów daje najwierniejszy obraz naszego (ycia podówczas. Rzecz oczywista, (e
%ledzi ogólny rozwój d(umy, zapisuj c mianowicie, i( pewien zwrot w epidemii
podkre%la o radio, które nie informowa o ju( o setkach zgonów tygodniowo, ale o
dziewi'&dziesi'ciu dwóch, stu siedmiu i stu dwudziestu zmar ych dziennie. “Dzienniki i
w adze chc przechytrzy& d(um'. Wyobra(aj sobie, (e odbior jej punkty, poniewa( sto
trzydzie%ci jest mniejsz liczb od dziewi'ciuset dziesi'ciu". Ukazywa równie( stron'
patetyczn czy wizualn epidemii, pisz c o owej kobiecie, która w pustej dzielnicy z
zamkni'tymi okiennicami otworzy a nagle okno i krzykn' a dwukrotnie g o%no, po czym
zamkn' a okiennice nad g'stym cieniem pokoju. Ale gdzie indziej notowa , (e pastylki
mentolowe znikn' y z aptek, poniewa( wielu ludzi ssa o je, by zabezpieczy& si' przed
ewentualnym zara(eniem.
Nadal te( obserwowa swoje ulubione postaci. Dowiadujemy si' wiec, (e ma y
staruszek od kotów prze(ywa równie( tragedi'. Pewnego ranka rozleg y si' wystrza y i,
jak pisa Tarrou, kilka o owianych spluni'& zabi o wi'kszo%& kotów i sterroryzowa o
inne, które opu%ci y ulic'. Tego samego dnia o zwyk ej godzinie ma y staruszek wyszed
na balkon, okaza pewne zdumienie, pochyli si', zbada wyloty ulic i zrezygnowany
czeka . Jego r'ka uderza a lekko o kraty balkonu. Poczeka jeszcze, rozdrobni nieco
papieru, wróci do pokoju, wyszed znowu, wreszcie, po pewnym czasie, znik nagle,
zamykaj c za sob
drzwi balkonowe ze z o%ci . Ta sama scena powtórzy a si' w
nast'pnych dniach, ale na twarzy ma ego staruszka mo(na by o wyczyta& coraz bardziej
widoczny niepokój i smutek. Po tygodniu Tarrou na pró(no czeka na codzienny widok;
uparcie zamkni'te okna kry y zrozumia e zmartwienie. “W czasie d(umy zabrania si'
plu& na koty" — taki wniosek zawiera y notatki.
70
Kiedy Tarrou wraca wieczorem do hotelu, zawsze by pewien, (e spotka w hallu
ponur
posta& nocnego stró(a, który przechadza
si' tam i z powrotem. Stró(
nieustannie przypomina ka(demu wchodz cemu, (e przewidzia to, co si' sta o. Tarrou
przyznawa mu, (e przewidzia nieszcz'%cie, ale przypomina , (e stró( mówi o trz'sieniu
ziemi; stary odpowiada : “Ach, gdyby( to by o trz'sienie ziemi! Mocny wstrz s, o którym
nie mówi si' wi'cej... Liczy si' zmar ych, (ywych, i sprawa za atwiona. Ale ta ajdacka
choroba! Nawet ci, których nie tkn' a, nosz j w sercu".
Dyrektor by równie przygn'biony. Z pocz tku podró(ni, nie mog c opu%ci&
zamkni'tego miasta, pozostawali w hotelu. Ale epidemia si' przed u(a a i wielu z nich
wola o zamieszka& u przyjació . Tak wi'c, z tych samych powodów, z których przedtem
wszystkie pokoje by y zaj'te, teraz by y one puste, skoro nowi podró(ni nie przyje(d(ali
ju( do naszego miasta. Tarrou by jednym z nielicznych go%ci i dyrektor przy ka(dej
okazji zwraca mu uwag', (e gdyby nie to, (e chcia wy%wiadczy& uprzejmo%& ostatnim
klientom, od dawna ju( zamkn by swój hotel. Cz'sto pyta Tarrou, jak d ugo mo(e
potrwa& epidemia. “Podobno — mówi Tarrou — ch ody stanowi przeszkod' dla chorób
tego rodzaju". Dyrektor wpada w zdenerwowanie: “Ale tu nigdy nie jest naprawd'
zimno, prosz' pana. W ka(dym razie to zanosi si' jeszcze na wiele miesi'cy". By zreszt
pewien, (e podró(ni d ugo nie b'd przyje(d(a& do miasta. D(uma by a ruin turystyki.
Po krótkiej nieobecno%ci w restauracji znów zjawi si' pan Othon, cz owiek-sowa,
ale jedynie w towarzystwie dwóch tresowanych psów. Jak wynika o ze zdobytych
wiadomo%ci, jego (ona piel'gnowa a, a nast'pnie pochowa a swoj
matk' i teraz
przechodzi a kwarantann'.
— Nie lubi' takich rzeczy — powiedzia dyrektor do Tarrou. — Z kwarantann czy
bez, jest to osobnik podejrzany, a na skutek tego i ca a jego rodzina.
Tarrou zwraca mu uwag', (e z tego punktu widzenia wszyscy s podejrzani. Ale
dyrektor by stanowczy i mia w tej sprawie zdecydowane pogl dy.
— Nie, prosz' pana, ani pan, ani ja nie jeste%my podejrzani. A oni tak.
Ale pan Othon nie zmieni si' z powodu takiej drobnostki i tym razem d(uma by a
wystrychni'ta na dudka. Wchodzi w taki sam sposób do sali restauracyjnej, siada , a
potem siada y dzieci, do których wyg asza niezmiennie dystyngowane i nieprzyjazne
zdania. Tylko ch opiec si' zmieni . Ubrany na czarno jak jego siostra, ale nieco bardziej
skupiony, wygl da niby ma y cie. swego ojca. Stró( nocny, który nie lubi pana Othona,
powiedzia do Tarrou:
71
— O, ten zdechnie kompletnie ubrany. Nie trzeba go b'dzie stroi&. Pójdzie od
razu.
W notatniku znalaz o si' tak(e sprawozdanie z kazania ojca Paneloux, ale z
nast'puj cym komentarzem: “Rozumiem ten sympatyczny zapa . Gdy zaczyna si' plaga i
kiedy si' ju( sko.czy a, uprawia si' zawsze nieco retoryki. W pierwszym wypadku trwaj
jeszcze dawne przyzwyczajenia, w drugim powracaj
znowu. W chwili nieszcz'%cia
cz owiek oswaja si' z prawd , to znaczy z cisz . Czekajmy".
Tarrou notowa wreszcie, (e mia d ug rozmow' z doktorem Rieux. Mówi o niej
tylko tyle, (e da a dobre rezultaty, i przy tej okazji wspomnia o jasnobr zowych oczach
pani Rieux-matki, dodaj c przy tym uwag' do%& dziwaczn , (e spojrzenie, w którym
czyta si' tyle dobroci, b'dzie zawsze mocniejsze od d(umy; po czym po%wi'ci do%&
d ugie ust'py staremu astmatykowi, którego leczy Rieux.
By u niego z doktorem po ich spotkaniu. Stary przyj
Tarrou szyderczym
%miechem i zacieraniem r k. By w ó(ku, oparty o poduszk', przed sob mia dwa
garnki z grochem.
— Ach, jeszcze jeden — powiedzia na widok Tarrou. — Awiat si' przewróci ,
wi'cej teraz lekarzy ni( chorych. Szybko idzie, co? Proboszcz ma racj', to dobrze
zas u(one.
Nazajutrz Tarrou przyszed bez uprzedzenia.
Je%li wierzy& jego notatkom, stary astmatyk, z zawodu kramarz, maj c
pi'&dziesi t lat doszed do wniosku, (e dosy& ju( zrobi . Po o(y si' i odt d nie wsta
wi'cej, cho& pozycja stoj ca nie pogarsza a choroby. Za pomoc niewielkiej renty do(y
siedemdziesi'ciu pi'ciu lat, które d6wiga weso o. Nie znosi widoku zegarków i w ca ym
domu nie by o ani jednego. “Zegarek jest rzecz drog i g upi " — mawia . Oblicza czas,
zw aszcza za% godziny posi ków — jedyne, jakie go obchodzi y — za pomoc dwóch
garnków, z których jeden by pe en grochu, kiedy si' budzi . Nape nia drugi, ziarnko po
ziarnku, uwa(nym i regularnym ruchem. W ten sposób odnajdywa punkty orientacyjne
w dniu mierzonym garnkiem. “Po pi'tnastu garnkach — mówi — nale(y mi si'
przek ska. To ca kiem proste".
Wed ug tego zreszt , co mówi a jego (ona, za m odu ju( zna& by o powo anie
kramarza. Nic go naprawd' nie interesowa o, ani praca, ani przyjaciele, ani kawiarnia,
ani muzyka, ani kobiety, ani spacery. Opu%ci miasto tylko jeden raz, kiedy musia
72
pojecha& do Algieru w sprawach rodzinnych: wysiad na najbli(szej stacji, nie czuj c si'
na si ach zapuszcza& si' dalej. Wróci do domu pierwszym poci giem.
Tarrou dziwi
si' troch' zamkni'temu (yciu, jakie prowadzi ; astmatyk
wyt umaczy mu z grubsza, (e wed ug religii pierwsza po owa (ycia cz owieka jest
wst'puj ca, druga zst'puj ca, (e w drugiej dni cz owieka nie nale( ju( do niego, (e
mo(na mu je odebra& w ka(dej chwili, nic tu zrobi& nie jest w mocy, najlepiej wiec nic
nie robi&. Sprzeczno%& zreszt nie przera(a a go wcale, powiedzia bowiem w chwil'
potem do Tarrou, (e Bóg na pewno nie istnieje, w przeciwnym bowiem razie ksi'(a
byliby niepotrzebni. Ale po kilku nast'pnych uwagach Tarrou zrozumia , (e ta filozofia
by a %ci%le zwi zana z kiepskim humorem, jaki w astmatyku wywo a y cz'ste kwesty w
jego parafii. ?eby dope ni& portretu starca, trzeba doda&, (e (ywi g 'bokie pragnienie,
które wielokrotnie wyra(a swemu rozmówcy: mia nadziej', (e umrze bardzo stary.
“Czy jest to %wi'ty?" — zapytywa siebie Tarrou. I odpowiada : “Tak, je%li %wi'to%&
jest zespo em przyzwyczaje.".
Jednocze%nie jednak Tarrou opisywa do%& dok adnie dzie. w zad(umionym
mie%cie, daj c w ten sposób w a%ciwe wyobra(enie o zaj'ciach i (yciu naszych obywateli
podczas tego lata: “Amiej si' tylko pijacy — mówi Tarrou — ci za% za bardzo si'
%miej ". I czym rozpoczyna opis:
“Wczesnym rankiem lekkie powiewy przebiegaj przez puste jeszcze miasto. O tej
godzinie, pomi'dzy zgonami w nocy i agoniami poranka, wydaje si', (e d(uma usta a na
chwil' w swym wysi ku i nabiera oddechu. Wszystkie sklepy s zamkni'te. Ale napis na
niektórych: «Zamkni'te z powodu d(umy», %wiadczy o tym, (e nie zostan otwarte
wkrótce, podobnie jak inne. Sprzedawcy gazet %pi jeszcze i nie wykrzykuj nowin;
wsparci o mur na rogu ulicy podaj latarniom swój towar gestem somnambulików.
Wkrótce, obudzeni pierwszymi tramwajami, rozbiegaj si' po ca ym mie%cie, wyci gaj c
ko.cem palców arkusze, na których wybucha s owo «D(uma». «Czy d(uma potrwa do
jesieni? Profesor B... odpowiada: Nie». «Stu dwudziestu czterech zmar ych — oto bilans
dziewi'&dziesi tego czwartego dnia choroby.»
Mimo wci ( zaostrzaj cych si' trudno%ci z papierem, na skutek czego pewne
periodyki musia y zmniejszy& ilo%& stronic, powsta nowy dziennik «Kurier Epidemii»,
który stawia sobie za zadanie: «informowa& naszych wspó obywateli o post'pie lub
cofaniu si' choroby, dbaj c o najwi'ksz
obiektywno%&; dostarcza& im %wiadectw
najbardziej autorytatywnych o perspektywach epidemii; u(ycza& swych kolumn
73
wszystkim ludziom znanym i nieznanym, którzy chc walczy& z plag ; podtrzymywa&
ducha ludno%ci, przekazywa& zarz dzenia w adz, s owem, skupi& dobr
wol' do
skutecznej walki ze z em, które w nas godzi». W rzeczywisto%ci ten dziennik ograniczy
si' bardzo szybko do publikowania og osze. nowych preparatów, niezawodnie
zapobiegaj cych d(umie.
Oko o szóstej zaczyna si' sprzeda( tych wszystkich gazet w ogonkach,
ustawiaj cych si' u drzwi sklepów na godzin' z gór przed ich otwarciem, a potem w
tramwajach, które przepe nione przyje(d(aj z przedmie%&. Tramwaje s teraz jedynym
%rodkiem komunikacji i posuwaj
si' z trudem, stopnie i barierki trzeszcz
z
przeci (enia. Rzecz ciekawa jednak, wszyscy jad cy w miar' mo(liwo%ci odwracaj si'
do siebie plecami, (eby unikn & wzajemnego zara(enia. Na przystankach tramwaj
wyrzuca adunek m'(czyzn i kobiet, spiesz cych, (eby znale6& si' wreszcie daleko od
innych. Cz'sto wybuchaj sceny wynikaj ce jedynie ze z ego humoru, który staje si'
chroniczny.
Po przeje6dzie pierwszych tramwajów miasto budzi si' powoli, pierwsze lokale
otwieraj si', nad kontuarami wida& napisy: «Nie ma kawy», «Przynie% swój cukier» itd.
Potem otwieraj si' sklepy, o(ywiaj ulice. Tymczasem s o.ce idzie do góry i (ar z wolna
powleka o owiem niebo lipcowe. Jest to godzina, kiedy ci, co nic nie robi , wychodz na
bulwary. Wydaje si', (e wi'kszo%& postawi a sobie za zadanie za(egna& d(um' pokazem
swego zbytku. Co dzie., oko o jedenastej, odbywa si' na g ównych ulicach defilada
m odych m'(czyzn i kobiet, i mo(na tu odczu& ow nami'tno%& (ycia, która ro%nie w
onie wielkich nieszcz'%&. Je%li epidemia si' rozszerzy, swobodniejsze stan si' równie(
obyczaje. Ujrzymy mediola.skie saturnalia na skraju grobów.
W po udnie restauracje zape niaj
si' w mgnieniu oka. Bardzo szybko przy
drzwiach formuj si' ma e grupy ludzi, którzy nie mogli znale6& miejsca. Niebo od
nadmiernego (aru zaczyna traci& %wiat o. W cieniu wielkich markiz, na skraju ulicy
trzaskaj cej od s o.ca, kandydaci do posi ku czekaj na swoj kolej. Restauracje s
przepe nione, poniewa( upraszczaj znacznie problem zaopatrzenia w (ywno%&. Ale nie
uwalniaj
od l'ku przed zara(eniem. Biesiadnicy trac
d ugie chwile na cierpliwe
wycieranie nakry&. Niedawno w niektórych restauracjach wywieszono napisy: «Tu myje
si' nakrycia wrz tkiem». Ale powoli zrezygnowano z wszelkiej reklamy, skoro klienci i
tak musz przyj%&. Klient zreszt ch'tnie wydaje pieni dze. Szlachetne wina albo takie,
które za szlachetne uchodz , i najdro(sze przystawki to pocz tek wy%cigu rozpasania.
74
Zdaje si' równie(, (e w pewnej restauracji wybuch a panika, poniewa( jaki% klient poczu
si' niedobrze, zblad , wsta i chwiej c si' na nogach skierowa ku wyj%ciu.
Oko o drugiej miasto pustoszeje powoli i jest to chwila, kiedy cisza, kurz, s o.ce i
d(uma spotykaj si' na ulicy. Wzd u( wielkich szarych domów (ar p ynie nieustannie. S
to d ugie uwi'zione godziny, które ko.cz
si' p on cym wieczorem, spadaj cym na
t umne i rozgadane miasto. Podczas pierwszych dni upa u, nie wiadomo dlaczego,
wieczorami by o niekiedy pusto. Ale teraz pierwsza %wie(o%& przynosi odpr'(enie, je%li
nie nadziej'. Wszyscy wychodz wtedy na ulice, zag uszaj si' rozmowami, k óc si' albo
po( daj , i pod czerwonym niebem lipca miasto, ci'(kie od mi osnych par i krzyku,
odp ywa ku dysz cej nocy. Na pró(no co wieczór na bulwarach natchniony starzec w
kapeluszu i fantazyjnym krawacie idzie przez t um, powtarzaj c bez wytchnienia: «Bóg
jest wielki, przyjd6cie do Niego», wszyscy, na odwrót, spiesz ku czemu%, co znaj 6le i co
wydaje im si' bardziej nagl ce ni( Bóg. Na pocz tku, kiedy wierzyli, (e jest to choroba
jak wszystkie inne, religia by a na swoim miejscu. Ale kiedy zobaczyli, (e to rzecz
powa(na, przypomnieli sobie o rozkoszy. Wszelka obawa, która w ci gu dnia maluje si'
na twarzach, w gor cym i zakurzonym zmierzchu zamienia si' w dzikie podniecenie, w
niezdarn wolno%&, która rozp omienia ca y lud. I ja tak(e jestem jak oni. Ale có(! Amier&
jest niczym dla ludzi takich jak ja. Przyznaje im s uszno%&".
To Tarrou poprosi Rieux o spotkanie, o którym mówi w swoich notatkach. Tego
wieczoru, czekaj c na niego, doktor patrzy na matk' siedz c spokojnie na krze%le w
k cie jadalni. Tutaj sp'dza a czas, kiedy sko.czy a si' ju( krz tanina domowa. Z o(ywszy
r'ce na kolanach, czeka a. Rieux nie by nawet pewien, czy to na niego czeka a. Jednak(e
co% zmienia o si' w twarzy jego matki, gdy si' zjawia . Wszystko, co pracowite (ycie
pozostawi o w niej niemego, o(ywia o si' wówczas. Potem zapada a w cisz'. Tego
wieczoru patrzy a przez okno na pust teraz ulic'. O%wietlenie nocne zmniejszono o dwie
trzecie. Tu i ówdzie pal ce si' s abo latarnie rzuca y troch' blasku w ciemno%& miasta.
— Czy o%wietlenie b'dzie ograniczone przez ca y czas trwania d(umy? — spyta a
pani Rieux.
— Prawdopodobnie.
— Byle tylko nie zim . Wtedy by oby smutno.
— Tak — rzek Rieux.
75
Zauwa(y , (e spojrzenie matki spocz' o na jego czole. Wiedzia , (e niepokój i
przepracowanie ostatnich dni pory y mu twarz.
— Niedobry dzie. by dzisiaj? — zapyta a pani Rieux.
— Có(, taki sam jak zazwyczaj.
Jak zazwyczaj! To znaczy, (e nowe serum przys ane z Pary(a wydawa o si' mniej
skuteczne ni( poprzednie i (e statystyki posz y w gór'. Najcz'%ciej zapobiegawcze
szczepienia z serum mo(na by o zrobi& tylko rodzinom dotkni'tym ju( chorob . Trzeba
by ogromnej produkcji, (eby upowszechni& zastosowanie serum. Dymienice nie
otwiera y si' przy nak uciu, jak gdyby nadszed czas ich twardnienia, i torturowa y
chorych. Poprzedniego dnia zanotowano w mie%cie dwa wypadki nowej formy epidemii.
By a to d(uma p ucna. Tego samego dnia odby o si' zebranie, w czasie którego um'czeni
lekarze zmusili zdezorientowanego prefekta do zastosowania nowych %rodków, by
unikn & zara(enia z ust do ust w przypadkach d(umy p ucnej. Jak zwykle nic nie
wiedziano.
Popatrzy na matk'. Jej pi'kne br zowe spojrzenie cofn' o go ku latom czu o%ci.
— Czy boisz si', matko?
— W moim wieku nie zna si' wielkich obaw.
— Dni s d ugie i nigdy mnie tu nie ma.
— Nic mi to nie przeszkadza, (e na ciebie czekam, skoro wiem, (e przyjdziesz. A
kiedy ci' nie ma, my%l' o tym, co robisz. Czy masz wiadomo%ci?
— Tak, wszystko dobrze, je%li wierzy& ostatniemu telegramowi. Ale wiem, (e ona
tak mówi, (eby mnie uspokoi&.
Rozleg si' dzwonek przy drzwiach. Doktor u%miechn
si' do matki i poszed
otworzy&. W pó mroku klatki schodowej Tarrou wygl da jak wielki, szaro ubrany
nied6wied6. Rieux poprosi go%cia, by usiad przy biurku. Sam stan
za swoim fotelem.
Byli rozdzieleni jedyn pal c si' w pokoju lamp , która sta a na biurku.
— Wiem — powiedzia Tarrou bez wst'pów — (e mog' mówi& z panem wprost.
Rieux zgodzi si' w milczeniu.
— Za dwa tygodnie czy za miesi c nie przyda si' pan ju( na nic, wypadki wezm
gór' nad panem.
— To prawda — rzek Rieux.
— Organizacja s u(by sanitarnej jest kiepska. Brak panu ludzi i czasu.
Rieux znowu przyzna , (e to prawda.
76
— Dowiedzia em si', (e prefektura zamierza stworzy& co% w rodzaju s u(by
cywilnej, by ludzie zdrowi wzi'li udzia w ratowaniu miasta.
— Pan jest dobrze poinformowany. Ale niezadowolenie jest wielkie i prefekt waha
si'.
— Dlaczego nie pomy%li si' o ochotnikach?
— Zrobiono to ju(, ale z niewielkim skutkiem.
— Tak, drog
oficjaln
i nie bardzo wierz c w rezultaty. Tym ludziom brak
wyobra6ni. Nigdy nie s na wysoko%ci zarazy, %rodki za%, jakie wymy%laj , s zaledwie na
miar' kataru. Je%li pozwolimy im dzia a&, zgin , a my wraz z nimi.
— Prawdopodobnie — rzek Rieux. — Musz' jednak powiedzie&, (e pomy%leli
równie( o wi'6niach, je%li idzie o to, co nazwa bym czarn robot .
— Wola bym, (eby to byli wolni ludzie.
— Ja równie(. Ale w a%ciwie dlaczego?
— Mam wstr't do wyroków %mierci.
Rieux spojrza na Tarrou.
— A wi'c? — powiedzia .
— A wi'c mam plan organizacji ochotniczych oddzia ów sanitarnych. Niech mnie
pan upowa(ni, bym móg si' tym zaj &, i zostawmy administracj' na boku. Zreszt s i
tak przeci (eni. Mam wsz'dzie troch' przyjació i od nich zaczniemy. Rzecz prosta, (e
sam wezm' w tym udzia .
— Nie w tpi pan oczywi%cie, (e zgadzam si' z rado%ci — powiedzia Rieux. —
Trzeba pomocy zw aszcza w naszym zawodzie. Postaram si' uzyska& zgod' prefektury.
Zreszt , oni nie maj wyboru. Ale...
Rieux si' zamy%li .
— Ale ta praca mo(e sko.czy& si' %mierci , pan wie o tym dobrze. W ka(dym razie
musz' pana uprzedzi&. Czy pan si' dobrze zastanowi ?
Tarrou patrzy na niego szarymi i spokojnymi oczami.
— Co pan my%li o kazaniu Paneloux, doktorze?
Pytanie by o postawione w sposób naturalny i Rieux odpowiedzia na nie tak
samo:
— Zbyt d ugo przebywa em w szpitalach, by sympatyzowa& z ide kolektywnej
kary. Ale pan wie, (e chrze%cijanie czasem tak mówi , my%l c inaczej. S lepsi, ni( si'
wydaj .
77
— Jednak uwa(a pan, jak Paneloux, (e d(uma ma swoje dobre strony, (e otwiera
oczy, (e zmusza do my%lenia.
Doktor skin
niecierpliwie g ow .
— Jak wszystkie choroby na tym %wiecie. Ale to, co odnosi si' do wszelkiego z a na
tym %wiecie, odnosi si' równie( do d(umy. Pozwala urosn & niektórym. Kiedy si' jednak
widzi bied' i cierpienie, jakie przynosi, trzeba by& szale.cem, %lepcem lub ajdakiem,
(eby si' na ni zgodzi&.
Rieux ledwie dostrzegalnie podniós g os. Ale Tarrou zrobi ruch r'k , jakby po to,
(eby go uspokoi&. U%miechn
— Tak — powiedzia
si'.
Rieux, wzruszaj c ramionami. — Ale pan mi nie
odpowiedzia . Czy pan si' zastanowi ?
Tarrou usiad wygodniej w fotelu i zwróci g ow' w stron' %wiat a.
— Czy pan wierzy w Boga, doktorze?
Pytanie znów by o postawione w sposób naturalny. Tym razem jednak Rieux si'
zawaha .
— Nie, ale có( to znaczy? Jestem w ciemno%ci i próbuj' widzie& jasno. Ju( od
dawna przesta em to uwa(a& za oryginalne.
— Czy nie to dzieli pana od Paneloux?
— Nie s dz'. Paneloux jest cz owiekiem nauki. Nie do%& napatrzy si' %mierci i
dlatego mówi w imieniu jakiej% prawdy. Ale najskromniejszy ksi dz wiejski, który
zajmuje si' swoimi parafianami i s ysza oddech umieraj cego, my%li jak ja. B'dzie
próbowa leczy& z nieszcz'%cia, zanim zechce wykaza& jego doskona o%&.
Rieux wsta , jego twarz by a teraz w cieniu.
— Zostawmy to — rzek — skoro pan nie chce odpowiedzie&.
Tarrou u%miechn
si', nie ruszaj c si' z fotela.
— Czy mog' odpowiedzie& pytaniem?
Doktor u%miechn
si' z kolei.
— Lubi pan tajemniczo%& — rzek . — Prosz'.
— A wi'c — powiedzia Tarrou — dlaczego okazuje pan tyle po%wi'cenia, je%li nie
wierzy pan w Boga? Mo(e dzi'ki pa.skiej odpowiedzi sam potrafi' odpowiedzie&.
Nie wychodz c z cienia doktor odpar , (e da ju( odpowied6: gdyby wierzy we
wszechmog cego Boga, przesta by leczy& ludzi, zostawiaj c Bogu t' trosk'. Ale poniewa(
nikt na %wiecie, nawet Paneloux, cho& s dzi, (e w Boga wierzy, nie wierzy w niego w taki
78
sposób, poniewa( nikt nie poddaje si' ca kowicie, on, Rieux, my%li, (e tu przynajmniej
jest na drodze prawdy, skoro walczy przeciw %wiatu takiemu, jaki jest.
— Ach — powiedzia Tarrou — wiec jest pan lekarzem dla idei?
— Mniej wi'cej — odpar doktor, powracaj c do %wiat a.
Tarrou gwizdn
cicho i doktor spojrza na niego.
— Tak — rzek — pan sobie powiada, (e trzeba do tego pychy. Ale mam tylko tyle
pychy, ile jest konieczne, niech mi pan wierzy. Nie wiem, co mnie czeka i co nast pi po
tym wszystkim. Na razie s chorzy i trzeba ich leczy&. Potem oni zastanowi si' i ja
tak(e. Ale najpilniejsz spraw jest ich leczy&. Broni' ich, jak mog', oto wszystko.
— Przed czym?
Rieux odwróci si' ku oknu. Ciemna g'sto%& horyzontu pozwala a odgadn & w dali
morze. Czu jedynie zm'czenie i walczy jednocze%nie z nag ym i nierozs dnym
pragnieniem, by zwierzy& si' troch' temu szczególnemu cz owiekowi, który wydawa mu
si' przecie( tak bliski.
— Nie wiem, przysi'gam panu, (e nie wiem. Kiedy wybra em ten zawód, by to
wybór w pewien sposób abstrakcyjny; bo chcia em by& lekarzem, bo jest to zawód jak
ka(dy inny, jeden z tych, który wybieraj
m odzi ludzie. Mo(e tak(e dlatego, (e
nastr'cza szczególnych trudno%ci dla syna robotnika jak ja. A potem zobaczy em, jak si'
umiera. Czy pan wie, (e s ludzie, którzy nie zgadzaj si' na %mier&? Czy s ysza pan
kiedy kobiet' krzycz c “Nigdy!" w chwili %mierci? Ja s ysza em. I zrozumia em wtedy,
(e nie b'd' móg si' do tego przyzwyczai&. By em wówczas m ody i zdawa o mi si', (e
moja niech'& godzi w porz dek %wiata. Potem sta em si' bardziej skromny. Po prostu
nie jestem wci ( przyzwyczajony do widoku %mierci. Nie wiem nic wi'cej. Ale w ko.cu...
Rieux zamilk i usiad . Czu sucho%& w ustach.
— Ale w ko.cu? — powiedzia agodnie Tarrou.
— W ko.cu... — podj
jest to sprawa, któr
doktor i zawaha si' jeszcze, patrz c na Tarrou z uwag —
cz owiek taki jak pan potrafi zrozumie&; skoro jednak %mier&
ustanawia porz dek %wiata, mo(e lepiej jest dla Boga, (e nie wierzy si' w niego i walczy
ze wszystkich si ze %mierci , nie wznosz c oczu ku temu niebu, gdzie on milczy.
— Tak — potwierdzi Tarrou — rozumiem. Ale pa.skie zwyci'stwa zawsze b'd
tymczasowe, tylko tyle.
Rieux jakby si' zas'pi .
— Zawsze, wiem o tym! Ale to nie powód, (eby zaniecha& walki.
79
— Nie, to nie powód. Ale wyobra(am sobie teraz, czym ta d(uma jest dla pana.
— Tak — powiedzia Rieux. — Nie ko.cz c si' kl'sk .
Tarrou patrzy przez chwil' na doktora, potem wsta i ci'(ko ruszy ku drzwiom.
Rieux poszed za nim. Stan
obok niego, kiedy Tarrou, patrz c na swoje nogi,
powiedzia :
— Kto pana tego wszystkiego nauczy , doktorze?
Odpowied6 pad a natychmiast:
— Bieda.
Rieux otworzy drzwi gabinetu i w przedpokoju powiedzia do Tarrou, (e wybiera
si' do jednego ze swych chorych na przedmie%ciu. Tarrou zaproponowa , (e pójdzie z
nim razem, i doktor si' zgodzi . Przy ko.cu korytarza spotkali pani Rieux, której doktor
przedstawi Tarrou.
— Mój przyjaciel — rzek .
— Jestem bardzo rada, (e pana poznaj' — powiedzia a pani Rieux.
Kiedy wysz a, Tarrou odwróci si' jeszcze za ni .
Na pode%cie doktor na pró(no próbowa zapali& %wiat o. Schody by y pogr (one w
mroku. Doktor zapytywa siebie, czy to wskutek nowych %rodków oszcz'dno%ci. Ale nic
nie by o wiadomo. Od pewnego czasu wszystko psu o si' w mieszkaniach i na mie%cie.
Mo(e po prostu dozorcy i nasi wspó obywatele w ogóle nie dbali ju( o nic. Ale doktor nie
mia czasu zastanawia& si' d u(ej, gdy( g os Tarrou zabrzmia za nim:
— Jeszcze jedno s owo, doktorze, nawet je%li wyda si' to panu dziwne: ma pan
zupe n racj'.
Rieux wzruszy ramionami w ciemno%ci, do siebie samego.
— Doprawdy nie wiem. Ale co pan wie o tym?
— O — powiedzia tamten spokojnie — niewiele mog' si' jeszcze nauczy&.
Doktor przystan
i noga Tarrou ze%lizn' a si' z ty u ze stopnia schodów. Tarrou
chwyci si' ramienia Rieux.
— Czy s dzi pan, (e pozna pan wszystko w (yciu? — zapyta .
Odpowied6 w ciemno%ci zabrzmia a tak samo spokojnie:
— Tak.
Kiedy znale6li si' na ulicy, zrozumieli, (e jest do%& pó6no, mo(e godzina
jedenasta. Miasto by o nieme, zaludnione jedynie szelestami. Daleko rozleg si' dzwonek
ambulansu. Wsiedli do samochodu i Rieux zapu%ci motor.
80
— Niech pan przyjdzie jutro do szpitala na zapobiegawcze szczepienie —
powiedzia . — Ale (eby z tym sko.czy&, zanim jeszcze wmiesza si' pan w t' ca
histori',
niech pan sobie powie, (e ma pan jedn szans' na trzy, by wyj%& ca o.
— Te obliczenia nie maj sensu, doktorze, wie pan o tym tak samo jak ja. Przed
stu laty epidemia zabi a wszystkich mieszka.ców w pewnym perskim mie%cie prócz
cz owieka, który my trupy i który ani na chwil' nie zaprzesta swej pracy.
— To ta trzecia szansa, tylko tyle — rzek Rieux g osem nagle bardziej g uchym. —
Co prawda, dowiemy si' dopiero wszystkiego.
Wje(d(ali teraz na przedmie%cie. Latarnie po yskiwa y na pustych ulicach.
Zatrzymali si'. Stoj c przed samochodem, Rieux zapyta Tarrou, czy chce wej%&, i tamten
odpar , (e tak. Odblask na niebie o%wietli ich twarze. Rieux roze%mia si' nagle
przyja6nie.
— No wi'c — powiedzia — co pana sk ania do zajmowania si' tym wszystkim?
— Nie wiem. Mo(e moja postawa.
— To znaczy?
— Zrozumienie.
Tarrou odwróci si' w stron' domu i Rieux nie widzia ju( jego twarzy a( do
chwili, gdy znale6li si' u starego astmatyka.
Nazajutrz Tarrou wzi
si' do pracy i zebra pierwsz grup', za któr mia o pój%&
wiele innych.
Jednak(e nie jest intencj narratora przydawa& tym formacjom sanitarnym wi'cej
znaczenia, ni( mia y w istocie. Co prawda, wielu naszych wspó obywateli uleg oby dzi%
pokusie, by wyolbrzymia& ich rol'. Ale narrator jest raczej sk onny wierzy&, (e
przypisuj c zbyt wielkie znaczenie pi'knym czynom, sk ada si' po%rednio ho d z u.
Pozwala si' bowiem wówczas przypuszcza&, (e pi'kne czyny maj
tak wysok
cen'
dlatego, (e s rzadkie, gdy niegodziwo%& i oboj'tno%& bywaj znacznie cz'%ciej motorami
dzia a. ludzkich. Jest to pogl d, którego nie podziela narrator. Z o na %wiecie p ynie
niemal zawsze z niewiedzy, dobra za% wola mo(e wyrz dzi& tyle( szkód co niegodziwo%&,
je%li nie jest o%wiecona. Ludzie s raczej dobrzy ni( 6li, i w gruncie rzeczy nie o to chodzi.
Ale nie wiedz w mniejszym lub w wi'kszym stopniu; je%li za% mowa o tym, co nazywa
si' cnot lub wyst'pkiem, najbardziej rozpaczliwym wyst'pkiem jest niewiedza, która
mniema, (e wie wszystko, i czuje si' wówczas upowa(niona do zabijania. Dusza
81
mordercy jest %lepa i bez najwi'kszej jasno%ci widzenia nie ma prawdziwej dobroci ani
mi o%ci.
Dlatego nasze formacje sanitarne, które powsta y dzi'ki Tarrou, powinno si'
ocenia& z obiektywn
satysfakcj . Dlatego narrator nie b'dzie opiewa
woli i
bohaterstwa, które ceni w granicach rozs dku. Ale b'dzie nadal historykiem rozdartych i
wymagaj cych serc, jakimi d(uma obdarzy a wszystkich naszych wspó obywateli.
Ci, którzy weszli do formacji sanitarnych, nie mieli tak wielkiej zas ugi, wiedzieli
bowiem, (e by a to jedyna rzecz do zrobienia: nie wej%& do nich to dopiero by oby
niewiarygodne. Te formacje pomaga y naszym obywatelom pozna& lepiej d(um' i
przekonywa y ich cz'%ciowo, (e je%li choroba jest faktem, trzeba zrobi&, co trzeba, by z
ni
walczy&. Poniewa( d(uma sta a si' w ten sposób obowi zkiem pewnych ludzi,
ukazywa a si' w swej prawdziwej postaci, to znaczy jako sprawa wszystkich.
To jest w porz dku. Ale nie gratuluje si' nauczycielowi, je%li uczy, (e dwa i dwa to
cztery. Mo(na by mu pogratulowa& mo(e, (e wybra ten pi'kny zawód. Powiedzmy wi'c,
i( godny pochwa y by wybór, jakiego dokonali Tarrou i inni wykazuj c, (e dwa i dwa to
cztery, i (e nie chcieli wykaza& czego% odwrotnego, ale powiedzmy równie(, (e ta dobra
wola jest wspólna im, nauczycielowi i tym wszystkim, którzy maj
tyle( odwagi co
nauczyciel i którzy, ku chwale cz owieka, s liczniejsi, ni( si' przypuszcza; takie jest
przynajmniej przekonanie narratora. Narrator widzi zreszt
doskonale zarzut, jaki
mo(na mu postawi&, a mianowicie, (e ci ludzie nara(ali swoje (ycie. Ale zawsze
nadchodzi godzina w historii, kiedy ten, co o%miela si' powiedzie&, (e dwa i dwa to
cztery, jest karany %mierci . Nauczyciel wie o tym dobrze. I rzecz nie w tym, (eby
wiedzie&, jaka nagroda lub kara czeka go za takie rozumowanie. Rzecz w tym, by
wiedzie&, czy dwa i dwa to cztery: tak lub nie. Ci nasi wspó obywatele, którzy nara(ali
swoje (ycie, musieli rozstrzygn &, czy maj wokó siebie d(um' i czy nale(y walczy&
przeciw niej: tak lub nie.
Wielu nowych moralistów w naszym mie%cie twierdzi o wówczas, (e nic tu nie
pomo(e i (e trzeba pa%& na kolana. Tarrou, Rieux i ich przyjaciele mogli powiedzie& to
lub owo, ale wniosek by zawsze jeden: trzeba walczy& w taki czy inny sposób i nie pada&
na kolana. Ca a rzecz polega a na tym, by nie pozwoli& umrze& i zazna& ostatecznej
roz ki mo(liwie wielkiej liczbie ludzi, a jedynym %rodkiem by a walka z d(um . Nie jest
to prawda godna podziwu, lecz prawda logiczna.
82
Dlatego jest naturalne, (e stary doktor Castel ca
sw ufno%& i energi' w o(y w
przygotowanie surowicy na miejscu, z materia u, jaki mia pod r'k . Rieux i on mieli
nadziej', (e surowica z hodowli mikroba, który napastowa miasto, b'dzie mia a bardziej
bezpo%rednie dzia anie ni( surowica przywo(ona z zewn trz, skoro mikrob ró(ni si'
nieco od bakcyla d(umy znanego z klasycznych opisów. Castel spodziewa si', (e szybko
uda mu si' wyprodukowa& pierwsz surowic'.
Dlatego jest rzecz równie naturaln , (e Grand, który nie mia w sobie nic z
bohatera, by teraz czym% w rodzaju sekretarza formacji sanitarnych. Cz'%& dru(yn
zorganizowanych przez Tarrou zaj'ta by a pracami zapobiegawczymi w przeludnionych
dzielnicach. Próbowano tu wprowadzi& konieczn
higien', obliczano ilo%& nie
zdezynfekowanych strychów i piwnic. Inna cz'%& dru(yn towarzyszy a lekarzom w
wizytach domowych, troszczy a si' o transport zad(umionych, a nawet, w braku
specjalnego personelu, przewozi a chorych i zmar ych. Wszystko to wymaga o rejestracji
i statystyk, które prowadzi Grand.
Z tego punktu widzenia narrator uwa(a, (e Grand bardziej ni( Rieux i Tarrou
uciele%nia milcz c cnot' o(ywiaj c formacje sanitarne. Powiedzia “tak" bez wahania,
z w a%ciw sobie dobr wol . Poprosi tylko, (eby zlecono mu niewielkie zadania. By
zbyt stary do innych. Móg ofiarowa& swój czas od osiemnastej do dwudziestej. Zdumia
si', kiedy Rieux dzi'kowa mu gor co: “To nie jest najtrudniejsze. Mamy d(um', trzeba
si' broni&, to jasne. Ach, gdyby wszystko by o tak proste!" I wraca do swego zdania.
Czasami wieczorem, kiedy kartki rejestracyjne by y ju( wype nione, Rieux rozmawia z
Grandem. Potem Tarrou przy czy si' do tych rozmów i Grand, z coraz bardziej
widoczn
przyjemno%ci , zwierza si' swoim dwom towarzyszom. Tamci %ledzili z
zainteresowaniem cierpliw prac', której Grand nie przerywa w%ród d(umy. W ko.cu i
oni znajdowali w niej odpr'(enie.
“Jak miewa si' amazonka?" — pyta cz'sto Tarrou. I Grand u%miechaj c si' z
wysi kiem odpowiada
niezmiennie: “K usuje, k usuje". Pewnego wieczora Grand
powiedzia , (e ostatecznie rozsta si' z przymiotnikiem “wytworna" i (e odt d b'dzie
nazywa amazonk' “smuk ". “To bardziej konkretne" — doda . Innym razem przeczyta
swoim dwom s uchaczom zdanie w takiej postaci: “W pi'kny ranek majowy smuk a
amazonka, siedz c na wspania ej kasztance, jecha a kwitn cymi alejami Lasku
Bulo.skiego".
83
— Prawda — powiedzia Grand — (e tak wida& j lepiej, i wol' “ranek majowy",
poniewa( “poranek majowy" wyd u(a nieco k us.
Nast'pnie poch on
go przymiotnik “wspania a". S dzi , (e nie jest dosy&
wymowny, i szuka s owa okre%laj cego lepiej pyszn
klacz, któr
sobie wyobra(a .
“T usta" nie pasowa o, przymiotnik by konkretny, ale nieco pogardliwy. “L%ni ca" kusi o
go przez chwil', ale nie godzi o si' z rytmem. Pewnego wieczoru oznajmi triumfalnie, (e
znalaz . “Czarna kasztanka". Uwa(a , (e czer. dyskretnie mówi o elegancji.
— To niemo(liwe — powiedzia Rieux.
— Dlaczego?
— Kasztanka to nie rasa konia, ale kolor.
— Jaki kolor?
— W ka(dym razie nie czarny.
Grand by bardzo wzruszony.
— Dzi'kuj' — powiedzia — na szcz'%cie jest pan blisko. Ale pan widzi, jakie to
trudne.
— Co my%li pan o “okaza ej"? — zapyta Tarrou.
Grand spojrza na niego. Zastanawia si'.
— Tak — powiedzia — tak. I u%miech wraca mu powoli.
Po pewnym czasie wyzna , (e ma k opot ze s owem “kwitn ce". Poniewa( zna
tylko Oran i Montelimar, prosi czasem przyjació , by opowiedzieli mu, jak wygl daj
kwitn ce aleje Lasku. Prawd' mówi c, te aleje nigdy nie wydawa y si' kwitn ce Rieux i
Tarrou, ale czuli si' zachwiani przekonaniem urz'dnika. Dziwi si' ich niepewno%ci:
“Tylko arty%ci umiej
patrze&". Ale kiedy% doktor zasta go bardzo podnieconego.
Zamiast “kwitn ce" da “pe ne kwiatów". Zaciera r'ce. “Nareszcie wida& te aleje, czuje
si' je. Kapelusze z g ów, panowie!" Przeczyta triumfalnie zdanie: “W pi'kny ranek
majowy smuk a amazonka, siedz c na okaza ej kasztance, jecha a pe nymi kwiatów
alejami Lasku Bulo.skiego". Ale gdy przeczyta zdanie g o%no, zako.czenie zabrzmia o
mu zbyt ci'(ko i Grand si' zaj kn . Usiad z przygn'bion min . Potem zapyta doktora,
czy mo(e pój%&. Musia si' troch' zastanowi&.
Dowiedziano si' pó6niej, (e w tym w a%nie czasie zachowywa si' w biurze z
roztargnieniem, które uznano za godne po(a owania, zw aszcza teraz, kiedy merostwo,
maj c zmniejszony personel, musia o stawi& czo o przyt aczaj cym zadaniom. Jego
praca ucierpia a na tym i szef biura zwróci urz'dnikowi surowo uwag', przypominaj c,
84
(e p aci mu si' za prac', której w a%nie nie wype nia. “Podobno — powiedzia szef biura
— zaci gn
si' pan dobrowolnie do formacji sanitarnych. To mnie nie obchodzi.
Obchodzi mnie natomiast pa.ska praca. Je%li chce pan by& po(yteczny w tej strasznej
sytuacji, musi pan dobrze pracowa&. W przeciwnym razie reszta nie przyda si' na nic."
— Ma racj' — powiedzia Grand do Rieux.
— Tak, ma racj' — zgodzi si' doktor.
— Ale jestem roztargniony i nie wiem, jak poradzi& sobie z zako.czeniem mego
zdania.
My%la o tym, (eby wyrzuci& “Bulo.ski", s dz c, (e i tak ka(dy zrozumie. Ale
wówczas równowaga zdania by a zachwiana. Rozwa(y te( mo(liwo%& napisania: “Aleje
Lasku pe ne kwiatów". Ale “Lasek" stercz cy w %rodku by dla niego niby cier. w ciele.
Doprawdy, (e w pewne wieczory wydawa si' bardziej zm'czony ni( Rieux.
Tak, by zm'czony tym poszukiwaniem s ów, które poch ania o go bez reszty, ale
niemniej robi nadal rachunki i statystyki potrzebne formacjom sanitarnym. Co wieczór
cierpliwie doprowadza kartki do porz dku, sporz dza na nich wykresy i stara si', (eby
wykazy by y mo(liwie dok adne. Cz'sto te( szed do Rieux, do jednego ze szpitali, i prosi
o stó w jakim% gabinecie czy izbie chorych. Rozk ada papiery równie starannie jak na
swoim stole w merostwie, i w powietrzu, ci'(kim od %rodków dezynfekcyjnych i choroby,
porusza kartkami, by szybciej wysech atrament. Usi owa wówczas uczciwie nie my%le&
o swojej amazonce i robi& to tylko, co nale(a o.
Tak, je%li to prawda, (e ludziom zale(y na tym, by bra& za przyk ad i wzór tych,
których nazywaj bohaterami, i je%li trzeba koniecznie, by jaki% bohater znalaz si' w tym
opowiadaniu, narrator proponuje w a%nie tego nieefektownego i skromnego bohatera,
który mia tylko dobre serce i pozornie %mieszny idea . W ten sposób prawda otrzyma to,
co jej si' nale(y, rachunek dwa plus dwa swoj sum' cztery, a bohaterstwo miejsce
drugorz'dne, które jest jego miejscem tu( po, ale nigdy przed wielkodusznym ( daniem
szcz'%cia. Nada to równie( tej kronice w a%ciwy charakter, to znaczy sprawozdania
napisanego z (yczliwymi uczuciami, a wi'c z uczuciami, które nie s ani ostentacyjnie
niedobre, ani egzaltowane na pokaz.
Takie by o przynajmniej zdanie doktora Rieux, kiedy czyta w gazetach lub s ysza
przez radio wo ania i s owa otuchy, które %wiat przekazywa zad(umionemu miastu.
Razem z pomoc przysy an powietrzem i l dem, co wieczór, lituj ce si' czy pe ne
podziwu komentarze radia lub prasy spada y na samotne miasto. I za ka(dym razem ton
85
epicki czy pochwalny niecierpliwi
doktora. Wiedzia
na pewno, (e nie by a to
troskliwo%& udawana. Ale mog a si' wyrazi& jedynie w konwencjonalnym j'zyku, jakim
ludzie staraj si' mówi& o swoich zwi zkach z ludzko%ci . Ten j'zyk nie mówi nic o
codziennych wysi kach Granda na przyk ad, nie potrafi bowiem wyrazi&, co znaczy
Grand w%ród d(umy.
Czasem o pó nocy, w wielkiej ciszy pustego miasta, gdy doktor k ad si' do ó(ka,
by zasn & snem zbyt krótkim, obraca ga k' radia. Z zak tków %wiata nieznane
braterskie g osy, odleg e o tysi ce kilometrów, próbowa y niezr'cznie wyrazi& swoj
solidarno%& i wyra(a y j w istocie, okazuj c jednak zarazem straszliw niemoc, w jakiej
znajduje si' ka(dy cz owiek, je%li chce dzieli& naprawd' cierpienie, którego nie mo(e
widzie&: “Oran! Oran!" Na pró(no wo anie przebiega o morza, na pró(no Rieux czeka w
pogotowiu, wymowne s owa pog 'bia y jeszcze zasadnicz ró(nic' czyni c z Granda i
mówcy obcych sobie ludzi. “Oran! Tak, Oran!" “Ale nie — my%la doktor — kocha& albo
umiera& razem, nie ma innego sposobu. Oni s zbyt daleko".
Ale zanim przejdziemy do szczytowego punktu d(umy, kiedy zaraza gromadzi a
wszystkie swe si y, by rzuci& je na miasto i zapanowa& nad mm ostatecznie, trzeba
jeszcze opisa& d ugotrwa e, rozpaczliwe i monotonne wysi ki nielicznych jednostek, jak
Ramberta na przyk ad, zmierzaj cych do odnalezienia swego szcz'%cia i odebrania
d(umie tej cz'%ci siebie samych, której bronili przed wszelk napa%ci . By to ich sposób
niezgadzania si' na gro( c niewol' i cho& na pozór nie zdawa si' tak skuteczny jak
inny, narrator uwa(a, (e mia swój sens i nawet w swej pysze i sprzeczno%ciach %wiadczy
o godno%ci ka(dego z nas.
Rambert walczy , nie chc c dopu%ci&, by d(uma wzi' a nad nim gór'. Upewniwszy
si', (e legalnym sposobem nie wyjdzie z miasta, postanowi spróbowa& innych, jak to
powiedzia doktorowi Rieux. Dziennikarz zacz
od kelnerów z kawiar.. Kelner wie
wszystko. Ale pierwsi, do których si' zwróci , wiedzieli przede wszystkim o ci'(kich
karach gro( cych za takie przedsi'wzi'cia. Raz nawet wzi'to go za prowokatora. Dopiero
spotkawszy u Rieux Cottarda, dziennikarz ruszy z martwego punktu. Tego dnia
rozmawia z doktorem o daremnych krokach w urz'dach. W kilka dni potem Cottard
spotka Ramberta na ulicy i powita go z naturalno%ci , jak okazywa teraz wszystkim.
— Wci ( nic? — spyta .
— Nic.
86
— Nie mo(na liczy& na biura. Nie po to s , (eby rozumie&.
— To prawda. Ale szukam czego innego. To trudne.
— Ach — rzek Cottard — ju( wiem.
Zna drog' i wyt umaczy zdumionemu Rambertowi, (e od dawna bywa we
wszystkich kawiarniach Oranu, (e ma przyjació i wie o istnieniu pewnej organizacji,
która zajmuje si' sprawami tego rodzaju. Rzecz w tym, (e Cottard, którego wydatki od
pewnego czasu przewy(sza y dochody, zaj
si' kontraband produktów podlegaj cych
ograniczeniom. Odprzedawa wi'c papierosy i kiepski alkohol, którego ceny wci ( sz y w
gór', co przynios o mu ma
fortunk'.
— Czy jest pan tego pewien? — zapyta Rambert.
— Tak, skoro mi proponowano.
— I pan nie skorzysta ?
— Niech pan nie b'dzie nieufny — powiedzia Cottard z dobroduszn min — nie
skorzysta em, poniewa( nie mam ochoty wyjecha&. Mam swoje powody.
Doda po chwili milczenia:
— Pan mnie nie pyta, jakie s te powody?
— Przypuszczam — rzek Rambert — (e to nie moja rzecz.
— W pewnym sensie to rzeczywi%cie nie pa.ska rzecz. Ale w innym... Tak czy
inaczej, jedno jest pewne: czuj' si' tu znacznie lepiej, odk d d(uma jest z nami.
Tamten przeci
wywód.
— Jak porozumie& si' z t organizacj ?
— O — rzek Cottard — to nie jest atwe, ale niech pan pójdzie ze mn .
By a czwarta po po udniu. Pod ci'(kim niebem miasto piek o si' powoli. Rolety
we wszystkich witrynach by y opuszczone. Jezdnie puste. Cottard i Rambert skr'cili w
ulic' z arkadami i szli d ugo bez s owa. By a to jedna z tych godzin, kiedy d(uma stawa a
si' niewidoczna. Ta cisza, ta %mier& barw i ruchów mog a by& równie dobrze cisz i
%mierci lata jak zarazy. Nie wiadomo, czy powietrze by o ci'(kie od gró6b, czy od kurzu
i spiekoty. Trzeba by obserwacji i namys u, (eby dotrze& do d(umy. Zdradza a si'
bowiem tylko znakami negatywnymi. Spoufalony z ni
Cottard zwróci na przyk ad
uwag' Ramberta na nieobecno%& psów, które le( zazwyczaj zziajane na progu sieni,
szukaj c nieosi galnej och ody.
Skr'cili na bulwar des Palmiers, przeci'li plac d'Armes i zeszli ku dzielnicy de la
Marine. Z lewej strony pomalowana na zielono kawiarnia chroni a si' pod uko%n
87
markiz z grubego (ó tego p ótna. Wchodz c, Rambert i Cottard otarli czo a. Zaj'li
miejsca na sk adanych krzes ach ogrodowych przy sto ach z zielonej blachy. Sala by a
ca kowicie pusta. Muchy brz'cza y w powietrzu. W (ó tej klatce, stoj cej na ko%lawym
kontuarze, papuga z opuszczonymi piórami tkwi a na swojej (erdce. Stare obrazy
przedstawiaj ce sceny wojskowe, pokryte brudem i paj'czyn , wisia y na %cianach. Na
wszystkich blaszanych sto ach, tak(e na stole Ramberta, sch y kurze kupki, których
pochodzenia nie umia sobie wyt umaczy&, a( do chwili kiedy rozleg si' ha as i z
ciemnego k ta wyszed podskakuj c wspania y kogut.
W tej chwili zdawa o si', (e upa wzmóg si' jeszcze. Cottard zdj
marynark' i
uderzy w blach' sto u. Ma y cz owiek, zagubiony w d ugim niebieskim fartuchu, wyszed
z g 'bi, przywita Cottarda z daleka, zaledwie go ujrza , zbli(y si', odsuwaj c koguta
t'gim kopni'ciem, i w%ród wrzasku skrzydlatego ptaka zapyta , czego panowie sobie
(ycz . Cottard zamówi bia e wino i zapyta o niejakiego Garci'. Wed ug s ów karze ka
nie widziano go ju( od kilku dni w kawiarni.
— Czy my%li pan, (e zjawi si' dzi% wieczór?
— Phi — odpar tamten — nie siedz' w jego skórze. Pan zna jego godziny?
— Tak, ale nie o to chodzi. Chc' tylko przedstawi& mu przyjaciela.
Kelner wyciera wilgotne r'ce o fartuch.
— O, ten pan równie( zajmuje si' interesami?
— Tak — odpar Cottard.
Kelner sapn :
— W takim razie prosz' przyj%& wieczorem. Po%l' po niego ch opca.
Wychodz c Rambert zapyta , o jakie interesy chodzi.
— O kontraband', rzecz prosta. Przewo( towar przez bramy miasta. Sprzedaj
po wysokich cenach.
— Tak — rzek Rambert. — Maj wspólników?
— W a%nie.
Wieczorem stora by a podniesiona, papuga gada a w klatce, a wokó blaszanych
sto ów siedzieli m'(czy6ni bez marynarek. Jeden z nich, w s omkowym kapeluszu
zsuni'tym do ty u, w bia ej koszuli otwartej na piersi koloru palonej glinki, wsta na
widok Cottarda. Twarz mia regularn i ogorza , ma e i czarne oczy, bia e z'by, kilka
pier%cionków na palcach; wygl da na jakie trzydzie%ci lat.
— Cze%&! — powiedzia . — Wypijemy przy kontuarze.
88
Wypili trzy kolejki w milczeniu.
— Mo(e by wyj%&? — rzek Garcia.
Zeszli w stron' portu i Garcia zapyta , czego chc od niego. Cottard powiedzia , (e
chce mu przedstawi& Ramberta, nie chodzi jednak o interesy, ale o to, co nazywa
“wyj%ciem". Garcia szed prosto przed siebie, pal c papierosa. Zadawa pytania i mówi
“on" o Rambercie, nie dostrzegaj c jak gdyby jego obecno%ci.
— Po co? — zapyta .
— Ma (on' we Francji.
— A!
I po chwili:
— Jaki jest jego zawód?
— Dziennikarz.
— W tym zawodzie du(o si' gada.
Rambert milcza .
— To przyjaciel — rzek Cottard.
Szli dalej w milczeniu. Byli teraz na bulwarach nadbrze(nych, do których dost'pu
broni y wielkie kraty. Skierowali si' jednak ku ma emu szynczkowi, gdzie sprzedawano
sma(one sardynki; ich zapach dobiega a( do nich.
— W ka(dym razie to nie moja sprawa, ale Raoula — odrzek Garcia. — Musz' go
znale6&. To nie b'dzie atwe.
— Ach — zapyta Cottard z o(ywieniem — Raoul si' ukrywa?
Garcia nie odpowiedzia . Przy szynczku zatrzyma si' i zwróci do Ramberta po
raz pierwszy:
— Pojutrze, o jedenastej, przy Urz'dzie Celnym w górze miasta.
Zdawa o si', (e chce odej%&, ale odwróci si' ku dwóm m'(czyznom:
— To b'dzie kosztowa o — powiedzia .
By o to stwierdzenie.
— Oczywi%cie — zgodzi si' Rambert.
Po chwili dziennikarz dzi'kowa Cottardowi.
— Có( znowu — rzek tamten jowialnie. — Mi o mi odda& panu przys ug'. Zreszt
pan jest dziennikarzem, odwzajemni pan mi si' kiedy%.
89
Oznaczonego dnia Rambert i Cottard wspinali si', wielkimi ulicami bez cienia,
prowadz cymi w gór' naszego miasta. Cz'%& budynków celnych zamieniono na izby
chorych i przed wielk bram wystawali ludzie, spodziewaj c si', (e uzyskaj zgod' na
wizyt', na co nie mo(na by o zezwoli&, lub oczekuj c nowin, które z godziny na godzin'
stawa y si' przedawnione. W ka(dym razie ludzie si' tu zbierali, przychodzili i
odchodzili, i mo(na by o przypuszcza&, (e Garcia wzi
to pod uwag', ustalaj c spotkanie
z Rambertem.
— Ten upór, (eby wyjecha& — powiedzia Cottard. — Ciekawe. W gruncie rzeczy
to, co si' dzieje, jest bardzo interesuj ce.
— Nie dla mnie — odpar Rambert.
— Oczywi%cie, co% si' ryzykuje. Ale w ko.cu ryzykowa o si' tyle samo przed
d(um , przechodz c przez ruchliwe skrzy(owanie ulic.
W tej samej chwili samochód Rieux zatrzyma si' przy nich. Prowadzi Tarrou,
zdawa o si', (e Rieux na wpó %pi. Ockn
si', by dokona& prezentacji.
— My si' znamy — rzek Tarrou — mieszkamy w tym samym hotelu.
Zaproponowa Rambertowi, (e zawiezie go do miasta.
— Nie, jeste%my tu umówieni.
Rieux spojrza na Ramberta.
— Tak — powiedzia Rambert.
— O — zdumia si' Cottard — doktor wie, o co chodzi?
— Idzie s'dzia %ledczy — uprzedzi Tarrou, patrz c na Cottarda.
Cottard zmieni si' na twarzy. Pan Othon schodzi rzeczywi%cie ulic i zbli(a si'
do nich (wawym, lecz spokojnym krokiem. Zdj
kapelusz, mijaj c ma
grup'.
— Dzie. dobry, panie s'dzio! — powiedzia Tarrou.
S'dzia odpowiedzia “dzie. dobry" siedz cym w aucie i patrz c na Cottarda i
Ramberta, którzy zostali z ty u, pozdrowi ich powa(nym skinieniem g owy. Tarrou
przedstawi mu rentiera i dziennikarza. S'dzia spogl da przez sekund' w niebo,
westchn
i powiedzia , (e to bardzo smutny okres.
— S ysza em — zwróci si' do Tarrou — (e zajmuje si' pan stosowaniem %rodków
profilaktycznych. Pochwalam to w najwy(szym stopniu. Czy my%li pan, doktorze, (e
choroba si' rozszerzy?
90
Rieux powiedzia , i( nale(y mie& nadziej', (e nie, i s'dzia powtórzy , i( nale(y
zawsze mie& nadziej', zamiary Opatrzno%ci s nieprzeniknione. Tarrou zapyta s'dziego,
czy wypadki przysporzy y mu pracy.
— Przeciwnie, spraw z zakresu przest'pstw pospolitych, jak je nazywamy, jest
coraz mniej. Zajmuj' si' teraz jedynie powa(nymi wykroczeniami, naruszaj cymi nowe
zarz dzenia. Nigdy tak bardzo nie szanowano starych praw.
— To dlatego — rzek Tarrou — (e przez porównanie wydaj si' si
rzeczy dobre.
S'dzia da spokój zamy%lonej minie i spojrzenie jego nie by o ju( zawieszone w
niebie. Ch odno popatrzy na Tarrou.
— Có( to znaczy? — powiedzia . — Nie prawo si' liczy, liczy si' wyrok. Nie
mo(emy nic na to poradzi&.
— To wróg numer jeden — rzek Cottard, gdy s'dzia si' oddali .
Auto ruszy o z miejsca.
W chwil' potem Rambert i Cottard ujrzeli Garci'. Zbli(a si' ku nim nie daj c
znaku i rzek zamiast powitania: “Trzeba czeka&".
T um wokó nich, w którym przewa(a y kobiety, czeka w zupe nej ciszy. Niemal
wszystkie przynios y koszyki w z udnej nadziei, (e b'd mog y przekaza& je chorym
krewnym, i (ywi c jeszcze bardziej szale.cz
my%l, (e ci chorzy skosztuj
jedzenia.
Bramy strzegli uzbrojeni (o nierze; od czasu do czasu dziwaczny krzyk rozlega si' na
dziedzi.cu dziel cym koszary od bramy. Zebrani zwracali wówczas niespokojne twarze
w stron' izby chorych.
Trzej m'(czy6ni przygl dali si' temu widowisku, kiedy powiedziane za ich
plecami wyra6ne i powa(ne “dzie. dobry" kaza o im si' odwróci&. Mimo upa u Raoul by
ubrany nienagannie. Wielki i silny, mia na sobie ciemny garnitur w pr (ki i filcowy
kapelusz z podwini'tym rondem. Twarz do%& blada, oczy br zowe, zaci%ni'te usta; mówi
szybko i zwi'6le.
— Zejd6my w stron' miasta — powiedzia . — Garcia, mo(esz nas zostawi&.
Garcia zapali papierosa i zosta na miejscu. Szli szybko, dostosowuj c swój krok
do kroku Raoula, który znajdowa si' pomi'dzy nimi.
— Garcia powiedzia mi, o co chodzi. To da si' zrobi&. W ka(dym razie to b'dzie
pana kosztowa o dziesi'& tysi'cy franków.
Rambert odpar , (e si' zgadza.
91
— Niech pan jutro zje ze mn obiad w restauracji hiszpa.skiej, dzielnica de la
Marine.
Rambert przysta i Raoul u%cisn
mu r'k', u%miechaj c si' po raz pierwszy. Po
jego odej%ciu Cottard przeprosi dziennikarza, (e nie ma jutro czasu, zreszt nie b'dzie
mu ju( potrzebny.
Kiedy nazajutrz dziennikarz wszed do hiszpa.skiej restauracji, wszystkie g owy
obróci y si' w jego stron'. W tej mrocznej piwnicy, znajduj cej si' w dole (ó tej uliczki
wysuszonej przez s o.ce, bywali tylko m'(czy6ni, przewa(nie w typie hiszpa.skim. Ale
kiedy Raoul, siedz cy przy stole w g 'bi sali, skin
w stron' Ramberta i dziennikarz
skierowa si' ku niemu, zaciekawienie znik o z twarzy, które powróci y do swych talerzy.
Przy stole Raoula siedzia wielki, chudy i 6le ogolony facet o nieproporcjonalnie
szerokich ramionach, ko.skiej twarzy i rzadkich w osach. Jego d ugie, szczup e r'ce,
pokryte czarnym w osem, wystawa y z koszuli o podwini'tych r'kawach. Potrz sn
trzykrotnie g ow , kiedy przedstawiano mu Ramberta. Jego nazwisko nie zosta o
wymienione i Raoul mówi o nim tylko “nasz przyjaciel".
— Nasz przyjaciel przypuszcza, (e b'dzie móg panu pomóc. Skomunikuje pana...
Raoul przerwa , zbli(a a si' bowiem kelnerka po zamówienie Ramberta.
— Skomunikuje pana z dwoma naszymi przyjació mi, którzy zapoznaj pana z
oddanymi nam stra(nikami. Nie wszystko jeszcze b'dzie wówczas sko.czone. Stra(nicy
musz sami wybra& sprzyjaj cy moment. Najpro%ciej by oby, (eby pan sp'dzi kilka nocy
u jednego z nich, który mieszka blisko bram. Ale przedtem jeszcze nasz przyjaciel musi
pana skontaktowa&, z kim trzeba. Kiedy wszystko b'dzie za atwione, z nim ureguluje pan
rachunek.
Przyjaciel potrz sn
znów swoj ko.sk g ow , nie przestaj c prze(uwa& sa atki z
papryki i pomidorów, któr
chciwie po yka . Potem przemówi z lekkim akcentem
hiszpa.skim. Zaproponowa Rambertowi, (eby spotkali si' pojutrze, o ósmej rano, w
przedsionku katedry.
— Znowu dwa dni — zauwa(y Rambert.
— Bo to nie jest atwe — rzek Raoul. — Trzeba znale6& ludzi.
Ko. przytakn
raz jeszcze i Rambert zgodzi si' bez zapa u. Dalsza cz'%& obiadu
up yn' a na poszukiwaniu tematu. Ale wszystko sta o si' bardzo atwe od chwili, kiedy
Rambert odkry , (e ko. jest graczem w pi k' no(n . Dziennikarz uprawia równie( ten
sport. Mówiono wi'c o mistrzostwach Francji, o warto%ci zawodowych dru(yn
92
angielskich, o systemie W. Pod koniec obiadu ko. ca kiem si' rozrusza i mówi “ty" do
Ramberta, chc c go przekona&, (e najlepsze miejsce w dru(ynie ma %rodkowy napastnik.
“Rozumiesz — mówi — %rodkowy decyduje o pi ce. A na tym w a%nie polega gra".
Rambert by tego samego zdania, chocia( zawsze gra jako skrzyd owy. Dyskusj'
przerwa o
dopiero
radio,
które po
%ciszonych,
powtarzaj cych si' w
kó ko
sentymentalnych melodiach og osi o komunikat, (e poprzedniego dnia d(uma zabra a
sto trzydzie%ci siedem ofiar. Nikt z obecnych nie zareagowa . M'(czyzna z ko.sk g ow
wzruszy ramionami i wsta . Raoul i Rambert poszli za jego przyk adem.
Wychodz c, %rodkowy napastnik u%cisn
energicznie r'k' Ramberta.
— Nazywam si' Gonzales — powiedzia .
Te dwa dni ci gn' y si' dla Ramberta w niesko.czono%&. Wybra si' do Rieux i
opowiedzia mu szczegó owo o swych poczynaniach. Potem odprowadzi doktora na
wizyt'. Po(egna go przy bramie domu, gdzie czeka na niego pacjent o podejrzanych
objawach. W korytarzu ha as kroków i g osów: uprzedzano rodzin' o przybyciu doktora.
— Mam nadziej', (e Tarrou si' nie spó6ni — mrukn
Rieux.
Mia zm'czon twarz.
— Epidemia rozwija si' zbyt szybko? — zapyta Rambert.
Rieux powiedzia , (e nie w tym rzecz, krzywa statystyczna idzie nawet w gór'
mniej szybko. Po prostu %rodki zwalczania d(umy s niewystarczaj ce.
— Brak nam materia u. We wszystkich armiach %wiata brak materia u wyrównuj
na ogó ludzie. Ale nam brak równie( i ludzi.
— Przyjechali lekarze i personel sanitarny z zewn trz.
— Tak — powiedzia
Rieux. — Dziesi'ciu lekarzy i sto osób personelu
pomocniczego. Na pozór to du(o. Ale zaledwie wystarczy przy obecnym stanie choroby.
B'dzie za ma o, je%li epidemia si' rozszerzy.
Rieux nas uchiwa odg osów z zewn trz, po czym u%miechn
si' do Ramberta.
— Tak — rzek — powinien si' pan pospieszy&, (eby dopi & swego.
Cie. przemkn
po twarzy Ramberta.
— Pan wie — powiedzia g uchym g osem — (e nie dlatego wyje(d(am.
Rieux odpar , (e wie o tym, ale Rambert ci gn
dalej:
— S dz', (e nie jestem tchórzem, przynajmniej na ogó . Mia em okazj' to
sprawdzi&. Ale pewnych my%li nie mog' znie%&.
Doktor spojrza mu w twarz.
93
— Pan j odzyska — rzek .
— By& mo(e, nie mog' jednak znie%& my%li, (e to b'dzie trwa&, a ona przez ten
czas si' zestarzeje. Maj c trzydzie%ci lat, cz owiek zaczyna si' starze& i trzeba korzysta&
ze wszystkiego. Nie wiem, czy pan potrafi to zrozumie&.
Rieux szepn , (e chyba rozumie, kiedy zjawi si' Tarrou, bardzo o(ywiony.
— Zaproponowa em Paneloux, (eby przy czy si' do nas.
— I có(? — zapyta doktor.
— Zastanowi si' i powiedzia , (e dobrze.
— Ciesz' si' — powiedzia doktor. — Ciesz' si', (e jest lepszy od swego kazania.
— Wszyscy s tacy — powiedzia Tarrou. — Trzeba im tylko da& okazj'.
U%miechn
si' i mrugn
okiem do Rieux.
— Dostarczanie okazji to moja specjalno%&.
— Przepraszam — rzek Rambert — musz' ju( i%&.
W umówiony czwartek Rambert pi'& minut przed ósm znalaz si' w przedsionku
katedry. Powietrze by o jeszcze do%& %wie(e. Po niebie przesuwa y si' bia e i okr g e
ob oczki, które rosn cy upa po knie za chwil' jednym haustem. Niewyra6ny zapach
wilgoci unosi si' jeszcze z trawników, cho& by y ju( wyschni'te. S o.ce za domami na
wschodzie nagrzewa o jedynie he m z oconej Joanny d'Arc, która zdobi a plac. Zegar
wybi ósm . Rambert przeszed si' po pustej kruchcie. Z wewn trz dobiega niewyra6ny
%piew psalmów wraz z odwiecznym zapachem piwnicy i kadzid a. Nagle %piewy ucich y.
Dwana%cie ma ych czarnych kszta tów wysz o z ko%cio a i podrepta o w stron' miasta.
Rambert zacz
si' niecierpliwi&. Inne czarne kszta ty wchodzi y wielkimi schodami i
kierowa y si' ku kruchcie. Zapali papierosa, potem u%wiadomi sobie, (e mo(e w tym
miejscu nie wolno pali&.
O ósmej pi'tna%cie organy z katedry zacz' y gra& cicho. Rambert wszed pod
ciemne sklepienie. Po chwili móg dostrzec w nawie ma e czarne kszta ty, które wesz y
przed nim. Wszystkie zgromadzi y si' w k cie, pod czym% w rodzaju zaimprowizowanego
o tarza, gdzie sta %w. Roch, wykonany napr'dce w jednej z pracowni naszego miasta.
Kl'cz c, kszta ty wydawa y si' jeszcze bardziej skurczone, zagubione w szaro%ci niby
zakrzep e kawa ki cienia, ledwo grubsze od mg y, która je spowija a. W górze organy
wygrywa y nie ko.cz ce si' wariacje.
Kiedy Rambert wyszed , Gonzales schodzi ju( schodami i kierowa si' w stron'
miasta.
94
— My%la em, (e% poszed — powiedzia do dziennikarza. — To by oby zrozumia e.
Wyja%ni , (e czeka na przyjació w umówionym miejscu, niedaleko st d, za
dziesi'& ósma. Ale czeka dwadzie%cia minut na pró(no.
— Na pewno co% im przeszkodzi o. Nie wszystko uk ada si' g adko w naszej
bran(y.
Zaproponowa nast'pne spotkanie nazajutrz, przy pomniku poleg ych, o tej samej
godzinie. Rambert westchn
i zsun
— To nic — powiedzia
kapelusz do ty u.
Gonzales ze %miechem. — Pomy%l o wszystkich
kombinacjach i podaniach, zanim wyceluje si' w bramk'.
— Oczywi%cie — powiedzia znów Rambert. — Ale mecz trwa tylko pó torej
godziny.
Pomnik poleg ych Oranu znajduje si' w jedynym miejscu, sk d mo(na ujrze&
morze; jest to rodzaj promenady ci gn cej si' na do%& niewielkiej przestrzeni, wzd u(
ska góruj cych nad portem. Nazajutrz Rambert, który przyszed pierwszy, odczytywa
uwa(nie list' poleg ych na polu chwa y. W kilka minut potem zbli(yli si' dwaj
m'(czy6ni, spojrzeli na niego oboj'tnie, oparli si' o parapet i zdawa o si', (e s
ca kowicie poch oni'ci ogl daniem pustych i wyludnionych bulwarów nadbrze(nych.
Obaj byli jednakowego wzrostu, obaj w granatowych spodniach i marynarskich
trykotach z krótkimi r'kawami. Dziennikarz oddali si' nieco, potem usiad na awce,
sk d móg ich obserwowa& do woli. Zauwa(y , (e na pewno nie maj wi'cej jak po
dwadzie%cia lat. W tej samej chwili ujrza
Gonzalesa, który szed
ku niemu,
przepraszaj c.
— Oto nasi przyjaciele — powiedzia i zbli(y si' wraz z dziennikarzem do dwóch
m odych ludzi, których przedstawi mu jako Marcela i Louisa. Z twarzy bardzo byli do
siebie podobni i Rambert doszed do wniosku, (e to bracia.
— Dobra — rzek Gonzales. — Ju( si' znacie. A teraz do rzeczy. Marcel czy Louis
powiedzia , (e rozpoczynaj s u(b' za dwa dni, (e b'd na stra(y przez tydzie. i (e trzeba
wybra& dzie. najbardziej dogodny. Jest ich czterech przy bramie zachodniej, tamci dwaj
to zawodowi wojskowi. Nie ma mowy o tym, (eby ich wtajemnicza&. Nie s pewni, a
zreszt to powi'kszy oby koszta. Zdarza si' jednak czasem, (e tamci koledzy sp'dzaj
cz'%& nocy w tylnej sali baru, który oni znaj . Marcel czy Louis proponuje wi'c
Rambertowi, (eby przeniós si' do ich mieszkania, niedaleko od bram, i poczeka , a( po
95
niego przyjd . Trzeba si' pospieszy&, poniewa( od pewnego czasu mówi si' o tym, (e
stra(e na zewn trz miasta zostan podwojone.
Rambert zgodzi si' i poda im kilka ze swych ostatnich papierosów. Ten z nich,
który jeszcze nic nie mówi , zapyta Gonzalesa, czy sprawa kosztów jest uregulowana i
czy mo(na dosta& zaliczk'.
— Nie — rzek Gonzales — nie ma potrzeby, to przyjaciel. Koszta zostan pokryte
przy wyje6dzie.
Umówiono si' na nowe spotkanie. Gonzales zaproponowa kolacj' w hiszpa.skiej
restauracji, pojutrze. Stamt d mo(na si' b'dzie uda& do domu stra(ników.
— Pierwszej nocy — rzek do Ramberta — dotrzymam ci towarzystwa.
Nazajutrz Rambert, id c do swego pokoju, spotka Tarrou na hotelowych
schodach.
— Mam spotka& si' z Rieux — powiedzia Tarrou. — Czy chce pan pój%& ze mn ?
— Nie jestem nigdy pewien, czy mu nie przeszkadzam — powiedzia Rambert po
chwili wahania.
— Nie s dz', du(o mi mówi o panu.
Dziennikarz zastanawia si'.
— Prosz' pana — powiedzia — je%li b'dziecie mieli woln chwil' po kolacji,
nawet pó6no, przyjd6cie obaj do hotelowego baru.
— To zale(y od niego i od d(umy — odpar Tarrou.
Jednak(e o jedenastej wieczór Rieux i Tarrou weszli do ma ego i ciasnego baru.
Ze trzydzie%ci osób t oczy o si' tutaj, rozmawiaj c bardzo g o%no. Przyszed szy z ciszy
zad(umionego miasta, dwaj przybysze zatrzymali si' troch' og uszeni. Zrozumieli to
o(ywienie widz c, (e w barze podaj alkohol. Rambert znajdowa si' u ko.ca kontuaru i
dawa im znaki ze swego wysokiego taboretu. Tarrou odsun
spokojnie jakiego%
ha a%liwego s siada i znale6li si' po obu stronach dziennikarza.
— Alkohol nie przera(a pana?
— Nie — powiedzia Tarrou — przeciwnie.
Rieux wci gn
zapach gorzkich zió ze swego kieliszka. By o trudno rozmawia& w
tym zgie ku, ale zdawa o si', (e Ramberta interesuje przede wszystkim alkohol. Doktor
nie mia jeszcze pewno%ci, czy dziennikarz jest pijany. Przy jednym z dwóch sto ów,
które zajmowa y reszt' ciasnego lokalu, oficer marynarki, z dwiema kobietami
uwieszonymi u jego ramion, opowiada grubemu czerwonemu m'(czy6nie o epidemii
96
tyfusu w Kairze. “Obozy — mówi — za o(ono obozy dla krajowców, z namiotami dla
chorych; doko a kordon stra(y, które strzela y do rodzin, je%li usi owa y przemyci&
domowe lekarstwa. By o to okrutne, ale s uszne". Rozmowa przy drugim stole, zaj'tym
przez eleganckich m odych ludzi, by a niezrozumia a i gubi a si' w rytmie Saint James
Infirmary, p yn cym z wysoko umieszczonego g o%nika.
— Czy jest pan zadowolony? — powiedzia Rieux, podnosz c g os.
— Ju( nied ugo — rzek Rambert. — Mo(e za tydzie..
— Szkoda! — krzykn
Tarrou.
— Dlaczego?
Tarrou spojrza na Rieux.
— Och — powiedzia doktor — Tarrou tak mówi, bo my%li, (e pan móg by nam si'
tu przyda&. Ale ja rozumiem a( nadto dobrze pa.skie pragnienie wyjazdu.
Tarrou postawi now kolejk'. Rambert zeszed ze swego taboretu i spojrza mu
po raz pierwszy w twarz.
— Jak móg bym si' wam przyda&?
— No có( — powiedzia Tarrou, wyci gaj c bez po%piechu r'k' po swój kieliszek —
w naszych formacjach sanitarnych.
Na twarzy Ramberta pojawi si' zwyk y mu wyraz upartego namys u; usiad z
powrotem na swoim taborecie.
— Te formacje nie wydaj
si' panu potrzebne? — powiedzia Tarrou, który
w a%nie wypi i patrzy na Ramberta uwa(nie.
— Bardzo potrzebne — odpar dziennikarz i wypi .
Rieux zauwa(y , (e dr(y mu r'ka. Pomy%la , (e na pewno jest zupe nie pijany.
Nazajutrz Rambert wszed po raz drugi do hiszpa.skiej restauracji. Przechodzi
pomi'dzy niewielk
grup
m'(czyzn, którzy ustawili krzes a przed wej%ciem i
delektowali si' zielonym i z otym wieczorem; (ar dopiero zacz
s abn &. Palili tyto. o
cierpkim zapachu. Wewn trz restauracja by a niemal pusta. Rambert usiad przy stole w
g 'bi, gdzie za pierwszym razem spotka Gonzalesa. Powiedzia do kelnerki, (e poczeka.
By a dziewi'tnasta trzydzie%ci. Ludzie wracali powoli do sali i siadali przy sto ach.
Zacz'to podawa& i niskie sklepienie wype ni brz'k nakry& i przyt umione rozmowy. O
dwudziestej Rambert czeka wci ( jeszcze. Zapalono %wiat o. Nowi go%cie usiedli przy
jego stole. Zamówi kolacj'. O dwudziestej trzydzie%ci sko.czy je%&, nie doczekawszy si'
Gonzalesa i dwóch m odych ludzi. Pali papierosy. Sala opró(nia a si' powoli. Na ulicy
97
noc zapada a bardzo szybko. Ciep awy powiew, id cy od morza, unosi lekko zas ony na
oknach. O dwudziestej pierwszej Rambert spostrzeg si', (e sala jest pusta i (e kelnerka
spogl da na niego ze zdziwieniem. Zap aci i wyszed . Naprzeciw; restauracji by a
otwarta kawiarnia. Rambert usiad przy kontuarze i patrzy na wej%cie do restauracji. O
dwudziestej pierwszej trzydzie%ci skierowa si' w stron' hotelu, zastanawiaj c si' na
pró(no, jak znale6& Gonzalesa, którego adresu nie mia , z sercem zrozpaczonym na my%l
o wszystkich krokach, jakie trzeba b'dzie podj & na nowo.
W owej chwili, w nocy, któr przecina y p'dz ce ambulanse, zda sobie spraw',
jak to mia powiedzie& doktorowi Rieux, (e przez ca y ten czas w pewien sposób
zapomnia o swojej (onie, by po%wi'ci& si' ca kowicie poszukiwaniu szczeliny w murach
oddzielaj cych go od niej. Ale równie( w tej chwili, kiedy wszystkie drogi na nowo by y
zamkni'te, znalaz j znów w %rodku swego pragnienia, i to z tak nag ym wybuchem
bólu, (e zacz
biec w stron' hotelu, by uciec od tej okrutnej oparzelizny, któr nosi
przecie( ze sob i która z(era a mu skronie.
Nazajutrz bardzo wcze%nie uda si' jednak do Rieux, by go zapyta&, jak znale6&
Cottarda.
— Pozostaje mi tylko zacz & wszystko od pocz tku — powiedzia .
— Niech pan przyjdzie jutro wieczorem — rzek Rieux.
— Tarrou chcia , (ebym zaprosi Cottarda, nie wiem po co. Ma przyj%& o dziesi tej.
Niech pan przyjdzie o wpó do jedenastej.
Kiedy nast'pnego dnia Cottard zjawi si' u doktora, Tarrou i Rieux rozmawiali o
niespodziewanym wyzdrowieniu pacjenta w szpitalu Rieux.
— Jeden na dziesi'ciu. Mia szcz'%cie — mówi Tarrou.
— Tak — rzek Cottard — ale to nie by a d(uma.
Zapewniono go, (e to by a jednak d(uma.
— Niemo(liwe, skoro wyzdrowia . Pan wie równie dobrze jak ja, d(uma nie
przebacza.
— Na ogó nie — powiedzia Rieux. — Ale przy odrobinie uporu mog si' zdarzy&
niespodzianki.
Cottard %mia si'.
— Nie wygl da na to. Zna pan dzisiejsze cyfry?
98
Tarrou, który spogl da na rentiera (yczliwie, powiedzia , (e zna cyfry, sytuacja
jest powa(na, ale czego to dowodzi? ?e nale(y zastosowa& jeszcze bardziej wyj tkowe
%rodki.
— Ech, ju(e%cie je zastosowali.
— Tak, ale ka(dy musi to zrobi& na w asny rachunek.
Cottard patrzy na Tarrou, nie rozumiej c. Tarrou powiedzia , (e zbyt wielu ludzi
jest wci ( nieaktywnych, (e epidemia to sprawa ka(dego i ka(dy powinien spe ni& swój
obowi zek. Formacje ochotnicze s otwarte dla wszystkich.
— S usznie — rzek Cottard — ale to nie przyda si' na nic. D(uma jest zbyt silna.
— B'dziemy to wiedzie& — powiedzia Tarrou cierpliwym tonem — kiedy wszystko
wypróbujemy.
Rieux wype nia kartki przy biurku. Tarrou patrzy wci ( na rentiera, który kr'ci
si' na krze%le.
— Dlaczego nie przy czy si' pan do nas? — zapyta Cottarda.
Tamten wsta z obra(on min i wzi
swój okr g y kapelusz.
— To nie dla mnie.
Potem z przechwa k w g osie:
— Zreszt dobrze mi z d(um i nie wiem, dlaczego mia bym si' wtr ca&, (eby si'
sko.czy a.
Tarrou uderzy si' w czo o, jakby ol%niony nieoczekiwan prawd .
— Ach, rzeczywi%cie, zapomnia em. Gdyby nie d(uma, aresztowano by pana.
Cottard zadr(a i chwyci si' krzes a, jakby mia upa%&. Rieux przesta pisa& i
patrzy na niego z powa(nym, pe nym zaciekawienia wyrazem.
— Kto panu o tym powiedzia ? — krzykn
rentier.
Tarrou odpar ze zdziwieniem:
— Ale( pan. Albo tak przynajmniej mogli%my z doktorem wywnioskowa&.
A poniewa( Cottard ogarni'ty nagle w%ciek o%ci , jak na niego zbyt siln , be kota
niezrozumia e s owa, Tarrou doda :
— Niech si' pan nie denerwuje. Ani doktor, ani ja nie zadenuncjujemy pana.
Pa.ska sprawa nas nie dotyczy. Poza tym nie lubimy policji. No, niech pan siada.
Rentier spojrza na krzes o i usiad po chwili wahania. Po minucie westchn .
99
— Wyci gn'li t' star histori' — przyzna . — S dzi em, (e o niej zapomniano. Ale
by jeden taki, co gada . Wezwali mnie i powiedzieli, (e mam by& do ich dyspozycji a( do
ko.ca %ledztwa. Zrozumia em, (e potem mnie aresztuj .
— To powa(na sprawa? — zapyta Tarrou.
— Zale(y, co pan przez to rozumie. W ka(dym razie nie jest to morderstwo.
— Wi'zienie czy roboty przymusowe?
Cottard wydawa si' bardzo przybity.
— Wi'zienie, je%li b'd' mia szcz'%cie... Ale po chwili ci gn
nadal gwa townie:
— To pomy ka. Wszyscy robi pomy ki. Nie mog' znie%& my%li, (e zabior mnie,
pozbawi mieszkania, przyzwyczaje., oddziel od tych wszystkich, których znam.
— Ach — powiedzia Tarrou — i dlatego wymy%li pan, (eby si' powiesi&?
— Tak, ale to oczywi%cie g upie.
Rieux przemówi po raz pierwszy i powiedzia Cottardowi, (e rozumie jego
niepokój, ale mo(e wszystko si' u o(y.
— Och, na razie wiem, (e nie mam si' czego obawia&.
— Widz' — powiedzia Tarrou — (e nie wst pi pan do naszych formacji.
Rentier, który obraca
w r'kach kapelusz, podniós
na Tarrou niepewne
spojrzenie.
— Nie trzeba mi mie& tego za z e.
— Na pewno. Ale niech pan przynajmniej nie propaguje d(umy — rzek Tarrou z
u%miechem.
Cottard zaprotestowa : nie chcia d(umy, przysz a sama; to nie jego wina, (e
chwilowo mu pomaga. I kiedy Rambert zjawi si' w drzwiach, rentier doda z wielk
energi w g osie:
— Zreszt my%l', (e nic nie osi gniecie.
Rambert dowiedzia si', (e Cottard nie zna adresu Gonzalesa, ale mo(na pój%&
znowu do kawiarenki. Umówili si' na jutro. Poniewa( za% Rieux chcia zna& szczegó y,
Rambert zaprosi go wraz z Tarrou do swego pokoju — z ko.cem tygodnia, o dowolnej
godzinie w nocy.
Rano Cottard i Rambert udali si' do kawiarenki i wyznaczyli Garcii spotkanie na
wieczór albo nazajutrz, je%liby nie móg wieczorem. Wieczorem czekali na pró(no.
Garcia zjawi si' nast'pnego dnia. Wys ucha w milczeniu historii Ramberta. Nie by
poinformowany, ale wiedzia , (e zamykano ca e dzielnice, by sprawdzi& zameldowania.
100
Mo(liwe, (e Gonzales i dwaj m odzi ludzie nie mogli przekroczy& rogatek. Wszystko, co
móg zrobi&, to znów skontaktowa& Ramberta z Raoulem. Oczywi%cie nie wcze%niej jak
pojutrze.
— Widz' — rzek Rambert — (e trzeba wszystko zacz & od nowa.
Raoul potwierdzi
przypuszczenie Garcii; dzielnice po o(one w dole by y
zamkni'te. Trzeba skontaktowa& si' znów z Gonzalesem. W dwa dni potem Rambert
jad obiad z graczem w pi k' no(n .
— To idiotyczne — mówi Gonzales. — Trzeba by o ustali&, w jaki sposób mo(na
si' znale6&.
By o to równie( zdanie Ramberta.
— Jutro rano pójdziemy do ch opców i spróbujemy wszystko za atwi&.
Nazajutrz ch opców nie by o w domu. Wyznaczono im spotkanie na placu du
Lycée nast'pnego dnia w po udnie. Rambert wróci do domu i wyraz jego twarzy uderzy
Tarrou, kiedy spotka dziennikarza po po udniu.
— Tle idzie? — zapyta Tarrou.
— Trzeba zacz & na nowo — rzek Rambert.
I powtórzy swoje zaproszenie:
— Przyjd6cie wieczorem.
Wieczorem, kiedy dwaj m'(czy6ni weszli do pokoju Ramberta, dziennikarz le(a .
Wsta , nape ni przygotowane kieliszki. Rieux bior c swój zapyta go, czy jest na dobrej
drodze. Dziennikarz odpowiedzia , (e zacz
wszystko od pocz tku, doszed do tego
samego punktu i (e wkrótce czeka go ostatnie spotkanie. Wypi i powiedzia :
— Oni oczywi%cie nie przyjd .
— Nie trzeba z tego robi& zasady — powiedzia Tarrou.
— Pan jeszcze nie zrozumia — odpar Rambert wzruszaj c ramionami.
— Czego?
— D(umy.
— O! — powiedzia Rieux.
— Nie, pan nie zrozumia , (e to polega na zaczynaniu od nowa.
Rambert otworzy ma y patefon.
— Co to za p yta? — zapyta Tarrou. — Znam j .
Rambert odpowiedzia , (e to Saint James Infirmary.
101
Gdy p yta by a w po owie, us yszeli odg os dwóch odleg ych wystrza ów.
— Pies albo ucieczka — rzek .
W chwil' potem p yta si' sko.czy a i sygna ambulansu zabrzmia wyra6nie,
wzrós , przep yn
pod oknami hotelowego pokoju, %cich i zgas wreszcie.
— Ta p yta nie jest zabawna — powiedzia Rambert. — A poza tym s ysz' j dzi%
po raz dziesi ty.
— Tak pan to lubi?
— Nie, ale mam tylko t' jedn .
I po chwili:
— Powiadam panu, (e to polega na zaczynaniu od nowa.
Zapyta Rieux, jak tam z formacjami. By o dziesi'& ekip roboczych. Spodziewano
si', (e powstan inne. Dziennikarz usiad na ó(ku, ca y poch oni'ty swymi paznokciami.
Rieux przygl da si' jego krótkiej i mocnej sylwetce na brzegu ó(ka. Zauwa(y nagle, (e
Rambert na niego patrzy.
— Wie pan, doktorze — powiedzia — du(o my%la em o waszej organizacji. Je%li
nie jestem z wami, to dlatego (e mam swoje powody. Zreszt s dz', (e potrafi bym
jeszcze zap aci& swoj osob , by em na wojnie w Hiszpanii.
— Po której stronie? — zapyta Tarrou.
— Po stronie zwyci'(onych. Ale potem zastanowi em si' troch'.
— Nad czym? — rzek Tarrou.
— Nad odwag . Teraz wiem, (e cz owiek jest zdolny do wielkich czynów. Ale je%li
nie jest zdolny do wielkiego uczucia, nie interesuje mnie.
— Zdaje si', (e jest zdolny do wszystkiego — powiedzia Tarrou.
— Ale( nie, nie potrafi ani cierpie&, ani by& d ugo szcz'%liwym. Nie jest wi'c
zdolny do niczego, co si' liczy. Patrzy na nich i potem:
— Prosz', Tarrou, czy potrafi pan umrze& dla mi o%ci?
— Nie wiem, ale wydaje mi si', (e teraz nie.
— Otó( w a%nie. Ale potrafi pan umrze& dla idei, to wida& go ym okiem. Ja za%
mam dosy& ludzi umieraj cych dla idei. Nie wierz' w bohaterstwo, wiem, (e jest atwe, a
zrozumia em, (e by o zabójcze. ?y& i umiera& dla tego, co si' kocha, tylko to mnie
interesuje.
Rieux s ucha dziennikarza uwa(nie. Wci ( na niego patrz c, powiedzia agodnie:
102
— Cz owiek to nie idea, Rambert.
Tamten podskoczy na ó(ku, twarz mia rozpalon nami'tno%ci .
— To jest idea i idea mizerna od chwili, kiedy odwraca si' od mi o%ci. W tym
rzecz, (e nie jeste%my ju( zdolni do mi o%ci. Poddajmy si', doktorze. Czekajmy, a( si'
staniemy zdolni do mi o%ci, a je%li to naprawd' niemo(liwe, czekajmy rozwi zania
ogólnego, nie bawi c si' w bohaterów. Ja poprzestaj' na tym.
Rieux wsta z wyrazem nag ego zm'czenia.
— Pan ma racj', pan ma zupe n racj', i za nic w %wiecie nie chcia bym pana
odwie%& od tego, co pan chce zrobi& i co wydaje mi si' s uszne i dobre. Musz' jednak
panu powiedzie&: w tym wszystkim nie chodzi o bohaterstwo. Chodzi o uczciwo%&. Ta
my%l mo(e si' wyda& %mieszna, ale jedyny sposób walki z d(um to uczciwo%&.
— Có( to jest uczciwo%&? — powiedzia Rambert, powa(niej c nagle.
— Nie wiem, czym uczciwo%& jest w ogóle. Ale w moim przypadku polega na
wykonywaniu zawodu.
— Ach — powiedzia Rambert z w%ciek o%ci — nie wiem, jaki jest mój zawód.
Mo(e rzeczywi%cie jestem w b 'dzie, wybieraj c mi o%&.
Rieux odwróci si' w jego stron'.
— Nie — powiedzia z moc — pan nie jest w b 'dzie.
Rambert patrzy na nich w zamy%leniu.
— Przypuszczam, (e wy dwaj nie macie nic do stracenia w tym wszystkim. Wtedy
atwiej by& po dobrej stronie.
Rieux wychyli swój kieliszek.
— Chod6my — powiedzia — mamy robot'.
Wyszed .
Tarrou ruszy za nim, ale gdy mia wyj%&, jakby si' rozmy%li , odwróci si' i
powiedzia do dziennikarza:
— Czy pan wie, (e (ona Rieux znajduje si' w sanatorium, kilkaset kilometrów
st d?
Rambert okaza gestem zdumienie, ale Tarrou ju( nie by o.
Nazajutrz o wczesnej godzinie Rambert telefonowa do doktora.
— Czy zgodzi si' pan, (ebym pracowa z wami, a( znajd' sposób opuszczenia
miasta?
103
Na drugim ko.cu przewodu trwa a przez chwil' cisza i potem:
— Tak. Dzi'kuj' panu.
III
104
Tak wi'c, przez ca e tygodnie, wi'6niowie walczyli, jak mogli. Wida&, (e niektórzy
z nich, jak Rambert, wyobra(ali sobie jednak, (e dzia aj jako wolni ludzie, (e mog
jeszcze wybiera&. W istocie jednak wówczas, w po owie sierpnia, d(uma przys oni a
wszystko. Nie by o ju( losów indywidualnych, ale wspólna historia, to znaczy d(uma i
uczucia, których doznawali wszyscy. Najsilniejszym z nich by a %wiadomo%& roz ki i
wygnania wraz ze strachem i buntem, jakie nios a w sobie. Dlatego narrator uwa(a, (e u
szczytu upa ów i d(umy nale(y opisa& dla przyk adu zachowanie si' ogó u, gwa towne
czyny naszych wspó obywateli, pogrzeby zmar ych i cierpienia roz czonych kochanków.
W %rodku owego roku zerwa si' wiatr i wia przez wiele dni w zad(umionym
mie%cie. Mieszka.cy Oranu szczególnie obawiaj si' wiatru, poniewa(, nie napotykaj c
(adnej naturalnej przeszkody na p askowzgórzu, gdzie le(y miasto, wpada na ulice z ca
gwa towno%ci . Po d ugich miesi cach, kiedy ani jedna kropla wody nie od%wie(y a
miasta, mury pokry szary tynk, odpadaj cy pod tchnieniem wiatru. Wiatr wzbija fale
kurzu i papierów, które uderza y po nogach coraz to rzadszych przechodniów. Mo(na
by o ich ujrze&, jak spiesz ulicami, pochyleni do przodu, z chustk lub r'k na ustach.
Wieczorem ludzie ju( nie zbierali si', by mo(liwie najbardziej przed u(y& te dni, z
których ka(dy móg by& ostatnim; ma ymi grupami szli szybko do domów lub kawiar.,
tak (e przez kilka dni o zmierzchu, który podówczas zapada szybciej, ulice by y puste, i
tylko wiatr wydawa nieustanne skargi. Od wzburzonego i wci ( niewidzialnego morza
szed zapach wodorostów i soli. To puste miasto ubielone kurzem, nasycone zapachem
morza, d6wi'cz ce krzykami wiatru, j'cza o wówczas jak nieszcz'%liwa wyspa.
A( dot d d(uma zabra a najwi'cej ofiar z dzielnic zewn'trznych, bardziej
zaludnionych i n'dzniejszych ani(eli dzielnice w centrum miasta. Ale nagle podesz a
bli(ej i rozgo%ci a si' w dzielnicach handlowych. Mieszka.cy powiadali, (e to wiatr
roznosi zarodki infekcji. “Wiatr miesza karty" — mówi dyrektor hotelu. Tak czy inaczej,
dzielnice w centrum wiedzia y, (e nadesz a ich kolej, gdy w nocy, z bliska i coraz cz'%ciej,
rozlega y si' pod oknami sygna y ambulansów, %l c ponure i beznami'tne wezwanie
d(umy.
W samym centrum miasta w adze wpad y na my%l, (eby odizolowa& pewne
szczególnie do%wiadczone przez d(um' dzielnice; mogli je opuszcza& tylko ci ludzie,
których praca by a niezb'dna. Mieszka.cy tych dzielnic uwa(ali, (e zrobiono to, by im
umy%lnie dokuczy&, a w ka(dym razie, prawem kontrastu, my%leli o mieszka.cach
innych dzielnic jak o wolnych ludziach. Ci ostatni natomiast; w trudnych chwilach
105
znajdowali pocieszenie w my%li, (e inni s jeszcze mniej wolni ni( oni sami. “Zawsze
znajdzie si' kto%, kto bardziej jest wi'6niem ni( ja" — to zdanie streszcza o wówczas
jedyn dost'pn nadziej'.
Mniej wi'cej w tym czasie wzros a równie( liczba po(arów, zw aszcza w
dzielnicach willowych, u zachodnich bram miasta. Dowiedziano si', (e ludzie, którzy
wrócili z kwarantanny, doprowadzeni do szale.stwa (a ob i nieszcz'%ciem, podpalali
swe domy w z udzeniu, (e zabij w nich d(um'. Wiele by o trudu ze zwalczaniem tych
po(arów, których cz'sto%& nara(a a ca e dzielnice na nieustanne niebezpiecze.stwo, wia
bowiem gwa towny wiatr. Kiedy wyja%nienie, (e dezynfekcja domów przeprowadzona
przez w adze wyklucza wszelkie ryzyko zara(enia, nie przydawa o si' ju( na nic, trzeba
by o og osi& surowe kary dla niewinnych podpalaczy. I jest rzecz jasn , (e nie my%l o
wi'zieniu powstrzymywa a wówczas tych nieszcz'%ników, ale pewno%&, wspólna
wszystkim mieszka.com, (e kara aresztu równa si' karze %mierci, ze wzgl'du na
nadmiern %miertelno%&, jak
zanotowano w miejskim wi'zieniu. Ta pewno%& mia a
naturalnie swoje podstawy. Z przyczyn oczywistych zdawa o si', (e d(uma rzuca si' ze
szczególn zaciek o%ci na tych, którzy zwykle (yj pospo u, jak (o nierze, zakonnicy czy
wi'6niowie. Mimo bowiem izolacji niektórych aresztantów wi'zienie jest spo eczno%ci ,
czego dowodzi fakt, (e w naszym miejskim wi'zieniu stra(nicy, tak samo jak aresztanci,
p acili danin' chorobie. Z wy(szego punktu widzenia, który by punktem widzenia
d(umy, wszyscy, od dyrektora do ostatniego wi'6nia, byli skazani, i mo(e po raz
pierwszy w wi'zieniu panowa a absolutna równo%&.
Na pró(no w adze usi owa y wprowadzi& hierarchi' w tym ujednostajnieniu,
powzi wszy my%l, by nadawa& odznaczenia stra(nikom wi'ziennym zmar ym podczas
wykonywania swych obowi zków. Poniewa( og oszono stan obl'(enia, a stra(ników
wi'ziennych w pewien sposób mo(na by o uwa(a& za zmobilizowanych, odznaczono ich
po%miertnie
medalami
wojskowymi.
Ale
je%li
aresztanci
nie
protestowali
w
najmniejszym stopniu, w ko ach wojskowych nie przyj'to tego (yczliwie i s usznie
zauwa(ono, (e po(a owania godny zam't mo(e si' zrodzi&; w umys ach ludno%ci. W adze
uzna y te racje i dosz y do wniosku, (e najpro%ciej b'dzie przyznawa& zmar ym
stra(nikom medal za epidemi'. Je%li jednak idzie o pierwszych dekorowanych, z o ju( si'
sta o, nie mo(na by o cofn & odznacze. i ko a wojskowe nadal podtrzymywa y swój
punkt widzenia. Z drugiej strony, medal za epidemi' o tyle by gorszy, (e nie móg
wywrze& efektu moralnego, jaki uzyskano nadaj c odznaczenia wojskowe, poniewa( w
106
czasie epidemii otrzyma& odznaczenie tego rodzaju jest i rzecz banaln . Wszyscy byli
niezadowoleni.
Co wi'cej, w adze karne nie mog y post pi& jak w adze zakonne ani jak w adze
wojskowe. Zakonnicy z dwóch klasztorów miasta opu%cili je i zamieszkali na razie przy
pobo(nych rodzinach. Podobnie, za ka(dym razem, kiedy to by o mo(liwe, zabierano
niewielkie grupy z koszar i umieszczano jako garnizony w szko ach czy gmachach
publicznych. W ten sposób choroba, która na pozór; zmusi a obl'(onych do solidarno%ci,
ama a zarazem tradycyjne zrzeszenia i odsy a a ludzi z powrotem do samotno%ci.
Powsta wi'c zam't.
Mo(na przypuszcza&, (e wszystkie te okoliczno%ci oraz wiatr rozp omieni y
równie( pewne umys y. Bramy miasta atakowano znów wielokrotnie w nocy, ale tym
razem by y to niewielkie uzbrojone grupy. Nast pi a wymiana strza ów, byli ranni i kilka
ucieczek. Stra(e wzmocniono i te próby usta y do%& nagle. By o ich jednak dosy&, by po
mie%cie przeszed wiew rewolucji i wywo a pewne rozruchy. Domy podpalone lub
zamkni'te ze wzgl'dów sanitarnych zosta y obrabowane. Prawd' mówi c, trudno
przypuszcza&, (e te akty by y zamierzone. Najcz'%ciej; nag a okazja doprowadza a
czcigodnych dotychczas ludzi do nagannych czynów, które natychmiast na%ladowano.
Trafiali si' wi'c szale.cy, którzy wpadali do p on cego domu jeszcze w obecno%ci
og upia ego z bólu w a%ciciela. Na widok jego oboj'tno%ci za przyk adem pierwszych szli
liczni widzowie, i po ciemnej ulicy, w %wietle po(aru, ze wszystkich stron mkn' y
uciekaj ce cienie, zniekszta cone przez zamieraj cy ogie. oraz przedmioty i meble, które
nios y na ramionach. Te wypadki zmusi y w adze, by prócz stanu d(umy og osi y stan
obl'(enia i wprowadzi y odpowiednie prawa. Rozstrzelano dwóch z odziei, ale jest rzecz
w tpliw , czy podzia a o to na innych, poniewa( w%ród tylu zmar ych te dwie egzekucje
min' y nie zauwa(one; by a to kropla wody w morzu. Prawd' mówi c, podobne sceny
powtarza y si' do%& cz'sto i w adze nie udawa y nawet, (e interweniuj . Jedyna rzecz,
która wywar a wra(enie na wszystkich mieszka.cach, to wprowadzenie zaciemnienia.
Od godziny jedenastej miasto, pogr (one w ca kowitej ciemno%ci, stawa o si' kamienne.
Pod ksi'(ycowym niebem wystawia o rz'dami swe bia awe mury i proste ulice,
nie ska(one nigdzie czarn plam drzewa, nie zaniepokojone nigdy krokiem przechodnia
czy g osem psa. Wielkie ciche miasto by o wówczas tylko zbiorowiskiem masywnych i
nieruchomych sze%cianów, pomi'dzy którymi milcz ce wizerunki zapomnianych
dobroczy.ców czy wielkich ludzi przesz o%ci, na wieki wci%ni'te w br z, usi owa y swymi
107
nieprawdziwymi twarzami z kamienia czy (elaza wywo a& zniekszta con wizj' tego,
czym by kiedy% cz owiek. Te po%lednie bóstwa panowa y pod g'stym niebem na
martwych skrzy(owaniach ulic, niewra(liwe i prostackie, do%& wiernie wyobra(aj c
nieruchome królestwo, do którego wkroczyli%my, lub przynajmniej jego ad ostateczny,
ad cmentarza, gdzie d(uma, kamie. i noc zmusi y wreszcie wszelki g os do milczenia.
Ale noc by a równie( we wszystkich sercach, i prawda oraz legendy, jakie
powtarzano sobie na temat pogrzebów, nie by y tego rodzaju, (eby podnie%& na duchu
naszych wspó obywateli. Nale(y bowiem mówi& o pogrzebach i narrator za to
przeprasza. Czuje dobrze, jaki zarzut mo(na by mu postawi&, lecz ma jedno tylko
usprawiedliwienie, a mianowicie, (e przez ca y ten czas by y pogrzeby i (e w pewien
sposób, jak wszystkich wspó obywateli, zmuszono go do zajmowania si' pogrzebami. W
ka(dym razie nie czyni tego z upodobania; do ceremonii tego rodzaju; przeciwnie, woli
spo ecze.stwo (ywych i na przyk ad k piele morskie. Ale zniesiono k piele morskie, a
spo ecze.stwo (ywych l'ka o si' i przez ca y dzie., (e b'dzie musia o zrzec si' swych
praw na rzecz spo ecze.stwa umar ych. Taka by a oczywisto%&. Naturalnie, mo(na si'
zmusi&, (eby jej nie widzie&, zas oni& oczy i odmówi& na ni zgody, ale i oczywisto%& ma
straszn si ', która w ko.cu zawsze odnosi zwyci'stwo. W jaki sposób na przyk ad nie
zgodzi& si' na pogrzeb w dniu, kiedy tym, których kochacie, trzeba pogrzebu?
Z pocz tku ceremonie pogrzebowe cechowa po%piech. Uproszczono wszystkie
formalno%ci i zniesiono w ogóle uroczyste pogrzeby. Chorzy umierali z dala od swych
rodzin, nie wolno by o czuwa& przy nich zgodnie z rytua em, tak (e ten, kto zmar
wieczorem, sp'dza noc sam, tego za%, co zmar w ci gu dnia, grzebano bezzw ocznie.
Zawiadamiano oczywi%cie krewnych, ale najcz'%ciej nie mogli oni ruszy& si' z miejsca,
poniewa( odbywali kwarantann', je%li mieszkali razem z chorym. Je%li rodzina nie
mieszka a z nim uprzednio, zjawia a si' o oznaczonej godzinie, to znaczy o godzinie
wyruszenia na cmentarz, gdy cia o by o ju( umyte i z o(one do trumny.
Przypu%&my, (e miejscem, gdzie dope nia si' tych formalno%ci, jest pomocniczy
szpital doktora Rieux. Szko a mia a wej%cie z ty u, za g ównym budynkiem. Trumny
mie%ci y si' w rupieciarni wychodz cej na korytarz. W tym w a%nie korytarzu rodzina
znajdowa a
zamkni't
ju(
trumn'.
Natychmiast
przyst'powano
do
rzeczy
najwa(niejszej, to znaczy, g owa rodziny sk ada a podpis na papierach. Nast'pnie
adowano cia o na samochód, który albo by prawdziwym samochodem przewozowym,
albo przerobionym wielkim ambulansem. Krewni wsiadali do taksówek, jeszcze wówczas
108
kursuj cych, i samochody z najwi'ksz
szybko%ci jecha y zewn'trznymi ulicami na
cmentarz. Przy bramie (andarmi zatrzymywali kondukt, stemplowali oficjaln
przepustk', bez której nie mo(na by o mie& tego, co nasi wspó obywatele nazywali
ostatnim mieszkaniem, usuwali si' z drogi i auta zatrzymywa y si' przy kwaterze, gdzie
liczne do y czeka y na zape nienie. Ksi dz przyjmowa
cia o, zniesiono bowiem
nabo(e.stwa (a obne w ko%cio ach. W%ród modlitw wyjmowano trumn', zwi zywano j
sznurem, wleczono, trumna ze%lizgiwa a si', uderza a o dno, ksi dz macha kropid em i
ju( pierwsze grudki ziemi odskakiwa y od wieka. Ambulans odje(d(a nieco wcze%niej do
dezynfekcji i podczas gdy glina z opat spada a coraz bardziej g ucho, rodzina szybko
wsiada a do taksówki. W kwadrans pó6niej by a ju( w domu.
W ten sposób wszystko odbywa o si' rzeczywi%cie z maksimum szybko%ci i
minimum ryzyka. Rzecz jasna, (e przynajmniej z pocz tku rodzina czu a si' w swych
sentymentach ura(ona. Ale s to wzgl'dy, z którymi w czasie d(umy niepodobna si'
liczy&: wszystko po%wi'cono skuteczno%ci. Zreszt , je%li z pocz tku poczucie moralne
ludno%ci cierpia o z powodu tych praktyk, gdy( pragnienie, by zosta& pochowanym
przyzwoicie, jest bardziej rozpowszechnione, ni( si' przypuszcza, pó6niej, na szcz'%cie,
problem wy(ywienia sta si' dra(liwy i zainteresowanie mieszka.ców skierowa o si' ku
pilniejszym troskom. Ludzie, którzy chc c je%& musieli wystawa& w kolejkach, czyni&
starania i wype nia& formularze, nie mieli czasu my%le& o tym, jak umiera si' wokó nich
i jak oni umr pewnego dnia. Tak wi'c te trudno%ci materialne, które powinny by y sta&
si' nieszcz'%ciem, w konsekwencji okaza y si' dobrodziejstwem. I wszystko sz oby
doskonale, gdyby epidemia nie rozszerzy a si', jak to ju( widzieli%my.
Trumien bowiem by o wci ( mniej, brakowa o p ótna na ca uny i miejsca na
cmentarzu. Trzeba si' by o zastanowi&. Rzecz
najprostsz , wci ( ze wzgl'du na
skuteczno%&, wyda o si' po czenie obrz'dów w koniecznych wypadkach, zwi'kszenie
ilo%ci przejazdów mi'dzy szpitalem a cmentarzem. Je%li idzie o teren Rieux, szpital
dysponowa wówczas pi'ciu trumnami. Trumny zape niano i adowano do ambulansu.
Na cmentarzu opró(niano skrzynie, cia a koloru (elaza sk adano na noszach i trupy
czeka y w specjalnie przygotowanej szopie. Trumny skrapiano p ynem antyseptycznym,
odwo(ono z powrotem do szpitala i zabieg powtarzano tyle razy, ile by o trzeba.
Organizacja by a wi'c bardzo dobra i prefekt okaza zadowolenie. Powiedzia nawet
Rieux, (e lepsze to w ko.cu od wózków ze zmar ymi ci gni'tych przez Murzynów, jak to
opisuj kroniki dawnych d(um.
109
— Tak — odpar Rieux — to ten sam pogrzeb, tylko my prowadzimy karty
kontrolne. Post'p jest bezsporny.
Mimo tych sukcesów administracji nieprzyjemny teraz charakter formalno%ci
sk oni prefektur' do usuni'cia krewnych z ceremonii. Tolerowano jedynie ich obecno%&
u bram cmentarza, ale te( nieoficjalnie. Je%li bowiem chodzi o ostatni obrz dek, rzecz si'
nieco zmieni a. Przy ko.cu cmentarza, na nagiej przestrzeni poro%ni'tej drzewami
mastykowymi, wykopano dwa olbrzymie do y. Jeden dó by dla m'(czyzn, drugi dla
kobiet. Pod tym wzgl'dem administracja szanowa a konwenanse i dopiero znacznie
pó6niej ten ostatni wstyd znik si
rzeczy i grzebano jak popad o, jednych na drugich,
m'(czyzn i kobiety, nie troszcz c si' o przyzwoito%&. Na szcz'%cie ów ostateczny zam't
towarzyszy tylko ostatnim chwilom zarazy. W okresie, którym si' zajmujemy, do y by y
oddzielne i prefekturze bardzo na tym zale(a o. W g 'bi ka(dego z nich dymi a i kipia a
gruba warstwa niegaszonego wapna. Na brzegu do u znajdowa si' pagórek tego samego
wapna, p'cherzyki rozpryskiwa y si' w powietrzu. Kiedy ambulans zako.czy ju( swoje
podró(e, wychodzi orszak z noszami, zsuwano w g b obna(one i poskr'cane cia a,
jedne obok drugich, i natychmiast pokrywano je niegaszonym wapnem, potem ziemi ,
ale tylko do pewnego poziomu, by oszcz'dzi& miejsca dla przysz ych go%ci. Nazajutrz
proszono krewnych o z o(enie podpisu w rejestrze, co %wiadczy o o ró(nicy mi'dzy
lud6mi a na przyk ad psami: kontrola zawsze by a mo(liwa.
Do
wszystkich
tych
operacji
trzeba
by o
personelu
i
wci (
grozi o
niebezpiecze.stwo, (e nazajutrz go zabraknie. Wielu sanitariuszy i grabarzy, wpierw
zawodowych, potem przygodnych, zmar o na d(um'. Cho& stosowano %rodki
ostro(no%ci, nie sposób by o unikn & zara(enia. Ale, rzecz najbardziej zdumiewaj ca,
je%li si' nad tym dobrze zastanowi&: nigdy, przez ca y czas trwania epidemii, nie
zabrak o ludzi do wykonywania tych pos ug. Okres krytyczny nast pi nieco przedtem,
zanim d(uma osi gnie swój szczyt, i niepokoje doktora Rieux by y uzasadnione. Nie
wystarcza o r k ani je%li idzie o kadry, ani o to, co doktor nazywa czarn robot . Ale gdy
d(uma rzeczywi%cie zapanowa a nad ca ym miastem, konsekwencje jej rozmiarów by y
nawet dogodne, poniewa( epidemia zdezorganizowa a (ycie ekonomiczne i spowodowa a
znaczne bezrobocie. W wi'kszo%ci wypadków bezrobotni nie uzupe niali kadr, ale o
pracowników niewykwalifikowanych by o teraz atwiej. Od tej chwili bowiem n'dza
okaza a si' silniejsza od strachu, tym bardziej (e za prac' p acono w stosunku do ryzyka.
S u(ba sanitarna dysponowa a list petentów i gdy zwalnia o si' miejsce, zawiadamia a
110
pierwszych z listy, którzy zjawiali si' bezzw ocznie, chyba (e w przerwie oni równie(
zwolnili miejsce. Tak wi'c prefekt, który d ugo waha si', czy u(y& do tych prac wi'6niów
skazanych czasowo lub do(ywotnio, móg unikn & tej ostateczno%ci. Uwa(a , (e jak d ugo
istniej bezrobotni, nale(y czeka&.
A( do ko.ca sierpnia nasi wspó obywatele docierali wi'c jako tako do swego
ostatniego mieszkania, je%li nie przyzwoicie, to przynajmniej w wystarczaj cym
porz dku, (eby administracja zachowa a poczucie spe nionego obowi zku. Ale trzeba
wyprzedzi& nieco bieg wypadków, by opisa& ostatnie sposoby, do jakich musiano si'
uciec. Od sierpnia d(uma trzyma a si' na takim poziomie, (e, nagromadzenie ofiar
przewy(sza o znacznie mo(liwo%ci jakimi dysponowa nasz ma y cmentarz. Na pró(no
zburzono cz'%& muru i otwarto dla martwych wolne miejsce na otaczaj cych terenach,
trzeba by o szybko wymy%li& co innego. Najpierw postanowiono grzeba& noc , co tym
samym zwalnia o od pewnych wzgl'dów. Mo(na by o za adowywa& coraz wi'cej cia do
ambulansów. I zapó6nieni przechodnie, którzy wbrew wszelkim przepisom znajdowali
si' po zaciemnieniu w odleg ych od centrum dzielnicach (lub ci, których sprowadzi y
tam zaj'cia), napotykali niekiedy d ugie bia e ambulanse, mkn ce z najwi'ksz
szybko%ci , ich matowe dzwonki rozbrzmiewa y na opustosza ych ulicach. Cia a
wrzucano pospiesznie do do ów. Jeszcze nie dolecia y do dna, gdy opaty wapna spada y
na twarze i ziemia pokrywa a je anonimowo w owych jamach, które dr (ono coraz
g 'biej.
Jednak(e nieco pó6niej wypad o szuka& czego innego i posun & si' jeszcze dalej.
Zarz dzenie prefektury wyw aszczy o posiadaczy koncesji na wieczno%&, ekshumowane
szcz tki posz y do krematoryjnego pieca. Wkrótce zmar ych na d(um' trzeba by o
odwozi& do krematorium. Ale teraz musiano u(y& starego pieca do spopielania zw ok,
który znajdowa si' we wschodniej stronie miasta, za bramami. Posterunek stra(y
przesuni'to dalej, a pewien urz'dnik merostwa u atwi znacznie zadanie w adz, radz c
u(y& tramwajów, które dawniej obs ugiwa y skaln
drog' nadmorsk
i sta y teraz
bezu(yteczne. W tym celu przystosowano wn'trza wozów motorowych i przyczep,
usuwaj c siedzenia; linia zawraca a przy piecu, który w ten sposób sta si' stacj
kra.cow .
Pod koniec lata, podobnie jak podczas deszczów jesiennych, co noc skaln drog
wspina y si' dziwne orszaki tramwajów bez pasa(erów, ko ysz c si' nad morzem.
Mieszka.cy dowiedzieli si' w ko.cu, co to jest. I mimo patroli broni cych wej%cia na
111
drog' ludzie do%& cz'sto przedostawali si' na ska y stercz ce nad falami i gdy
przeje(d(a y tramwaje, rzucali kwiaty do %rodka. S ycha& by o wówczas, jak tramwaje
poskrzypuj w letniej nocy, d6wigaj c adunek kwiatów i trupów.
W ka(dym razie przez pierwsze dni ci'(ki i mdl cy opar unosi si' z rana nad
wschodnimi dzielnicami miasta. Wed ug opinii lekarzy, te wyziewy, cho& nieprzyjemne,
nie mog y zaszkodzi& nikomu. Ale mieszka.cy owych dzielnic zagrozili, (e je natychmiast
opuszcz , przekonani, i( tym razem d(uma spadnie na nich z wysoko%ci nieba; musiano
wi'c skierowa& dym w inn stron', stosuj c system skomplikowanych przewodów, i
mieszka.cy si' uspokoili. Tylko w dni gdy wia wielki wiatr, nieokre%lony zapach id cy
od wschodu przypomina im, (e zapanowa nowy porz dek i (e p omienie d(umy
po(eraj co wieczór z o(on sobie danin'.
By y to ostateczne konsekwencje epidemii. Na szcz'%cie nie rozszerzy a si' ju(
potem, wolno bowiem przypuszcza&, (e pomys owo%& naszych urz'dów, dyspozycje
prefektury, a nawet ch onno%& pieca mog yby temu nie podo a&. Rieux wiedzia , (e
obmy%lano rozpaczliwe sposoby, jak wrzucanie trupów do morza, i wyobra(a sobie z
atwo%ci straszliw pian' na niebieskiej wodzie. Wiedzia równie(, (e je(eli statystyki
b'd sz y w gór', (adna, najdoskonalsza nawet organizacja nie potrafi przeszkodzi&
temu, by ludzie wbrew prefekturze umierali gromadnie i gnili na ulicach i (e miasto
zobaczy, jak na placach publicznych umieraj cy b'd
nienawi%&
si' czepia& (ywych, s uszn
cz c z g upi nadziej .
Ta w a%nie rzeczywisto%& czy l'k utrzymywa y w naszych wspó obywatelach
poczucie wygnania i roz ki. Je%li idzie o te sprawy, narrator (a uje ogromnie, (e nie
mo(e przytoczy& tu nic, co by oby naprawd' efektowne, jak krzepi cy przyk ad jakiego%
bohatera czy ol%niewaj cy czyn, podobny do tych, które znajdujemy w starych
opowiadaniach. Rzecz w tym, (e nic nie jest mniej efektowne ni( plaga; wielkie
nieszcz'%cia, ju( dzi'ki swemu trwaniu, s monotonne. We wspomnieniu ludzi, którzy je
prze(yli, straszne dni d(umy nie ukazuj si' jako wielkie i okrutne p omienie, lecz raczej
jako nie ko.cz ce si' dreptanie, mia(d( ce wszystko po drodze.
Nie, d(uma nie mia a nic wspólnego z wielkimi, pe nymi egzaltacji obrazami,
które prze%ladowa y doktora Rieux na pocz tku epidemii. Przede wszystkim by a
przezorn
i nienagann , dobrze funkcjonuj c
administracj . Bior c to pod uwag',
powiedzmy to nawiasem, narrator, (eby niczemu si' nie sprzeniewierzy&, a zw aszcza
(eby nie sprzeniewierzy& si' samemu sobie, d (y do obiektywno%ci. Nie chcia niemal
112
nic zmienia& efektami artystycznymi prócz tego, co wynika z elementarnych potrzeb
relacji maj cej zachowa& jak % ci g o%&. I w a%nie obiektywno%& ka(e mu teraz
powiedzie&, (e cho& wielkim cierpieniem tego okresu, najpowszechniejszym i
najg 'bszym, by a roz ka, cho& trzeba koniecznie da& jej nowy opis w tym stadium
d(umy, niemniej jest prawd , (e to cierpienie traci o wówczas swój patos.
Czy nasi wspó obywatele, a przynajmniej ci, którzy najbardziej cierpieli wskutek
tej roz ki, przyzwyczaili si' do sytuacji? Nie by oby zupe nie s usznie tak twierdzi&. Dla
dok adno%ci nale(a oby powiedzie&, (e zarówno moralnie, jak i fizycznie cierpieli,
poniewa( stracili poczucie wszelkiej cielesno%ci. Na pocz tku d(umy pami'tali bardzo
dobrze istot', któr stracili, i czuli (al. Ale je%li pami'tali wyra6nie kochan twarz, jej
%miech, dzie., który wydawa im si' teraz szcz'%liwy, wyobra(ali sobie z trudem, co ów
drugi mo(e robi& o tej godzinie, kiedy go przywo uj , i w miejscach teraz tak odleg ych.
S owem, w owych chwilach mieli do%& pami'ci, ale nie wystarczaj c wyobra6ni'. W
drugim stadium d(umy stracili równie( pami'&. Nie zapomnieli tej twarzy, ale, co
wychodzi na jedno, twarz stawa a si' bezcielesna, nie dostrzegali jej w sobie. I kiedy w
pierwszych tygodniach sk onni byli si' skar(y&, (e w sprawach swej mi o%ci maj do
czynienia tylko z cieniami, spostrzegli si' pó6niej, (e te cienie mog si' sta& jeszcze
bardziej bezcielesne, trac c najbli(sz
barw', jakiej przydawa o im wspomnienie. U
ko.ca tego d ugiego czasu roz ki nie wyobra(ali ju( sobie owej intymno%ci, która by a
ich udzia em, ani tego, jak mog a (y& obok nich istota, której w ka(dej chwili mogli
dotkn & r'k .
W tym wzgl'dzie przyj'li porz dek d(umy, tym bardziej skuteczny, im bardziej
by przeci'tny. Nikt u nas nie mia ju( wielkich uczu&. Ale wszyscy doznawali uczu&
monotonnych. “Czas, (eby si' to sko.czy o" — mówili nasi wspó obywatele, poniewa(
podczas d(umy jest rzecz normaln (yczy& sobie ko.ca cierpie. zbiorowych i poniewa(
rzeczywi%cie (yczyli sobie, (eby si' one sko.czy y. Wszystko to mówiono jednak bez
ognia czy goryczy, jak na pocz tku, ale opieraj c si' na kilku argumentach, które by y dla
nas jeszcze oczywiste i które by y ubogie. Po wielkim, dzikim porywie pierwszych
tygodni nast pi o przygn'bienie, które b 'dem by oby bra& za rezygnacj', by o ono
jednak rodzajem prowizorycznej zgody.
Nasi wspó obywatele weszli w ten rytm, przystosowali si', jak to si' powiada, nie
sposób bowiem by o post pi& inaczej. Naturalnie, zachowali jeszcze postaw' nieszcz'%cia
i cierpienia, lecz nie czuli ju( ich ostrza. Zreszt doktor Rieux uwa(a , na przyk ad, (e to
113
w a%nie by o nieszcz'%ciem i (e przyzwyczajenie si' do rozpaczy jest gorsze ni( sama
rozpacz. Dawniej roz czeni kochankowie nie byli naprawd' nieszcz'%liwi, ich cierpienie
mia o w sobie %wiat o, które teraz zgas o. Teraz widywano ich na rogu ulicy, w kawiarni
lub u przyjació , spokojnych, roztargnionych i z tak bardzo znudzonym spojrzeniem, (e
dzi'ki nim ca e miasto przypomina o poczekalni'. Ci, którzy mieli jakie% zaj'cie,
wykonywali je w tempie d(umy, skrupulatnie i bez ha asu. Wszyscy byli skromni. Po raz
pierwszy roz czeni nie czuli wstr'tu do rozmów o nieobecnym, do u(ywania j'zyka
wszystkich, do rozpatrywania roz ki tak samo jak statystyki epidemii. Je%li a( dot d
zaciekle oddzielali swoje cierpienie od wspólnego nieszcz'%cia, teraz zgadzali si' na ich
pomieszanie. Pozbawieni pami'ci i nadziei, ulokowali si' w tera6niejszo%ci. Doprawdy
wszystko sta o si' dla nich tera6niejszo%ci . D(uma odebra a wszystkim si ' mi o%ci, a
nawet przyja6ni, trzeba to powiedzie&. Mi o%& bowiem ( da odrobiny przysz o%ci, a
my%my mieli tylko chwile.
Oczywi%cie, nic tu nie jest absolutne. Je%li bowiem jest prawd , (e wszyscy
roz czeni doszli do tego stanu, nale(y doda&, (e nie wszyscy w tym samym czasie, i je%li
przyj'li t' now
postaw', b yski, nawroty, nag e oprzytomnienia wiod y ich ku
odm odzonej i bardziej bolesnej wra(liwo%ci. Trzeba by o do tego owych chwil nieuwagi,
kiedy uk adali jaki% projekt, z którego wynika o, (e d(uma usta a. Trzeba by o, (eby
poczuli niespodzianie, dzi'ki jakiej% asce, uk szenie bezprzedmiotowej zazdro%ci. Inni
do%wiadczali równie( nag ego odrodzenia, otrz sali si' z odr'twienia w pewne dni
tygodnia, naturalnie w niedziel' i w sobot' po po udniu, poniewa( w czasach
nieobecnego te dni by y po%wi'cone pewnym rytua om. Albo te( jaka% melancholia,
ogarniaj ca ich u schy ku dnia, dawa a zna&, co nie zawsze potwierdza o si' zreszt , (e
wróci im pami'&. Ta godzina wieczorna, dla wierz cych godzina rachunku sumienia, jest
ci'(ka dla wi'6nia lub wygna.ca, którzy mog jedynie sprawdza& pró(ni'. Trzyma a ich
przez chwil' w zawieszeniu, potem znowu t'pieli, zamykali si' w d(umie.
Jest wi'c jasne, (e rzecz polega a na wyrzeczeniu si' tego, co najbardziej osobiste.
Je%li w pierwszych okresach d(umy odczuwali bole%nie drobnostki, które liczy y si' tylko
dla nich, nie istniej ce dla innych, i w ten sposób do%wiadczali (ycia osobistego, teraz, na
odwrót, interesowali si' tym, co interesowa o innych, ich my%li by y my%lami ogólnymi i
nawet mi o%& przybra a dla nich twarz najbardziej abstrakcyjn . Tak bardzo byli wydani
d(umie, (e niekiedy nadzieje odnajdowali tylko we %nie i przy apywali si' na my%li:
“Dymienice, i niech si' to ju( sko.czy!" Ale spali ju( naprawd' i ca y ten czas by tylko
114
d ugim snem. Miasto zaludniali ludzie %pi cy z otwartymi oczyma, którzy wymykali si'
swemu losowi tylko w tych rzadkich chwilach, kiedy ich rana z pozoru zamkni'ta
otwiera a si' nag e w nocy. Wyrwani ze snu dotykali jej z niejakim roztargnieniem, z
irytacj na ustach, odnajduj c w nag ym b ysku swoje nagle odm odzone cierpienie, a
wraz z nim wstrz saj c twarz swej mi o%ci. Rano wracali do zarazy, to znaczy do rutyny.
Ale powie kto%, jak wygl dali ci roz czeni? Có(, to proste, wygl dali nijako. Albo,
je%li kto woli, wygl dali tak jak wszyscy. Podzielali spokój i dziecinne rozdra(nienie
miasta. Stracili pozory krytycyzmu, zdobywaj c pozory zimnej krwi. Mo(na by o widzie&,
na przyk ad, jak najbardziej inteligentni spo%ród nich udawali, (e w gazetach lub
audycjach radiowych szukaj , jak wszyscy, racji, aby uwierzy& w rych y koniec d(umy; i
jak doznawali z udnych nadziei czy nieuzasadnionych obaw przy lekturze rozwa(a.,
które jaki% dziennikarz napisa na chybi trafi , ziewaj c z nudy. Poza tym pili piwo lub
piel'gnowali swoich chorych, pró(nowali lub padali ze znu(enia, porz dkowali karty
kontrolne lub s uchali p yt, niczym poza tym nie ró(ni c si' od siebie. Inaczej mówi c,
nie dokonywali ju( (adnego wyboru. D(uma znios a s dy warto%ciuj ce. By o to
widoczne, nikogo bowiem nie interesowa a na przyk ad jako%& ubra. czy jedzenia, które
kupowa . Akceptowano wszystko hurtem. Mo(na powiedzie& na koniec, (e roz czeni nie
mieli ju( tego szczególnego przywileju, który ich chroni na pocz tku. Stracili egoizm
mi o%ci i p yn ce st d korzy%ci. Teraz przynajmniej sytuacja by a jasna, zaraza dotyczy a
wszystkich. My wszyscy, po%ród detonacji rozlegaj cych si' u bram miasta, stawianych
piecz tek, które skandowa y nasze (ycie lub zgon, po%ród po(arów i kart kontrolnych,
grozy i formalno%ci, wydani %mierci haniebnej, lecz zarejestrowanej, w%ród okropnych
dymów i spokojnych dzwonków ambulansów, (ywili%my si' tym samym chlebem
wygnania, czekaj c nie%wiadomie na to samo wstrz saj ce pojednanie i pokój. Nasza
mi o%& na pewno wci ( trwa a, ale po prostu by a bezu(yteczna, ci'(ka do ud6wigni'cia,
bezw adna w nas, ja owa jak zbrodnia lub pot'pienie: By a tylko cierpliwo%ci
bez
przysz o%ci i upartym czekaniem. Tu postawa niektórych naszych wspó obywateli
przywodzi a na my%l owe d ugie kolejki przed sklepami z (ywno%ci
we wszystkich
stronach miasta. By a to ta sama rezygnacja i ta sama pob a(liwo%&, nieograniczona i bez
z udze. zarazem. Trzeba by o tylko, je%li idzie o roz k', podnie%& to uczucie na szczebel
tysi c razy wy(szy, wtedy bowiem rzecz dotyczy a innego g odu, który móg wszystko
poch on &.
115
W ka(dym razie, je%li chcemy mie& w a%ciwe wyobra(enie o stanie ducha, w jakim
znajdowali si' ludzie roz czeni w naszym mie%cie, nale(y znów przywo a& owe
niezmienne wieczory, z ocone i pe ne kurzu, które spada y na miasto bez drzew, gdy
m'(czy6ni i kobiety wychodzili na ulic'. Rzecz bowiem osobliwa, (e ku nas onecznionym
jeszcze tarasom zamiast zgie ku pojazdów i motorów — zwyk ej mowy miast — wznosi
si' ogromny huk g uchych kroków i g osów, bolesne szuranie tysi ca podeszew
zrytmizowanych gwizdem zarazy w ci'(kim niebie, nie ko.cz ce si' st umione dreptanie,
które wype nia o powoli ca e miasto i które, wieczór po wieczorze, wyra(a o w sposób
wierny i pos'pny %lepy upór, w naszych sercach zast'puj cy wówczas mi o%&.
116
IV
Przez wrzesie. i pa6dziernik d(uma trzyma a miasto zgi'te w swym u%cisku.
Poniewa( rzecz polega a na dreptaniu, setki tysi'cy ludzi drepta y podczas nie
ko.cz cych si' tygodni. Mg a, upa i deszcz nast'powa y po sobie na niebie. Milcz ce
chmary ptaków, drozdów ci gn cych z po udnia, przelatywa y bardzo wysoko, ale
omija y miasto, jak gdyby maczuga Paneloux, dziwaczny kawa drewna obracaj cy si' z
gwizdem nad domami, trzyma a je na uboczu. Z pocz tkiem pa6dziernika wielkie
deszcze wymiot y ulice. I przez ca y ten czas nie zdarzy o si' nic wa(niejszego od tego
ogromnego dreptania.
Rieux i jego przyjaciele zrozumieli wówczas, jak bardzo byli zm'czeni. Doprawdy,
ludzie z formacji sanitarnych nie trawili ju( tego zm'czenia. Doktor Rieux zda sobie z
tego spraw', obserwuj c u swych przyjació i siebie samego post'py szczególnej
oboj'tno%ci. Ci ludzie na przyk ad, którzy a( dot d okazywali tak (ywe zainteresowanie
dla wszystkich nowin dotycz cych d(umy, nie zwracali ju( na nie (adnej uwagi.
Rambert, któremu powierzono na razie jedn
ze stacji kwarantanny, od niedawna
znajduj c si' w jego hotelu, zna doskonale liczb' ludzi, których mia pod obserwacj .
Zna najdrobniejsze szczegó y systemu natychmiastowej ewakuacji, który zorganizowa
dla tych, u których mo(na by o zauwa(y& nag e objawy choroby. Statystyki dzia ania
serum podczas kwarantanny wry y mu si' w pami'&. Nie potrafi jednak poda&
tygodniowej liczby ofiar d(umy, nie wiedzia w istocie, czy choroba rozwija si', czy cofa. I
mimo wszystko, spodziewa si' rych ej ucieczki.
Inni natomiast, poch oni'ci prac w dzie. i w noc, nie czytali dzienników i nie
s uchali radia. Kiedy oznajmiano im jaki% wynik, udawali, (e to ich interesuje, ale
naprawd' przyjmowali wiadomo%& z owym rodzajem roztargnionej oboj'tno%ci, jak
przypisujemy uczestnikom wielkich wojen, którzy wyczerpani prac , zaj'ci tylko tym, by
nie os abn & w codziennych obowi zkach, nie spodziewaj
si' ju( rozstrzygaj cej
operacji ani zawieszenia broni.
Grand, nadal wykonuj cy obliczenia, jakich wymaga a d(uma, na pewno nie
potrafi by poda& ogólnych rezultatów choroby. W przeciwie.stwie do Tarrou, Ramberta
i Rieux, wyra6nie odpornych na zm'czenie, zawsze by s abego zdrowia. Teraz
czy
funkcje urz'dnika w merostwie z sekretarzowaniem u Rieux i swymi pracami nocnymi.
117
Znajdowa si' wi'c w stanie ci g ego wyczerpania, podtrzymywany kilkoma urojeniami,
na przyk ad, (e gdy d(uma si' sko.czy, zafunduje sobie prawdziwe wakacje
przynajmniej na tydzie. i zajmie si' wówczas na serio, “kapelusze z g ów, panowie", tym,
co mia w robocie. Ogarnia y go te( nag e rozrzewnienia i wówczas ch'tnie opowiada
doktorowi Rieux o Jeanne, zadaj c sobie pytanie, gdzie ona mo(e by& teraz i czy my%li o
nim, gdy czyta gazety. Rieux pochwyci si' pewnego dnia na tym, (e jemu w a%nie mówi
o swojej (onie, i to w sposób najbardziej banalny, co nie zdarza o si' nigdy dotychczas.
Niepewny,
czy
nale(y
ufa&
pocieszaj cym
telegramom
od
(ony,
postanowi
zadepeszowa& do naczelnego lekarza sanatorium, w którym si' leczy a. W odpowiedzi
otrzyma wiadomo%& o pogorszeniu i zapewnienie, (e zostanie zrobione wszystko, (eby
nie dopu%ci& do dalszego rozwoju choroby. Zachowa te nowiny dla siebie i nie potrafi
sobie wyt umaczy& czym innym jak zm'czeniem, (e zwierzy si' Grandowi. Urz'dnik
wpierw mówi o Jeanne, potem zapyta Rieux o jego (on' i doktor odpowiedzia .
— Pan wie — rzek Grand — te rzeczy leczy si' teraz doskonale.
Rieux zgodzi si', dodaj c jedynie, (e roz ka staje si' zbyt d uga i (e pomóg by
mo(e (onie zwalczy& chorob', gdy teraz musi si' czu& ca kiem samotna. Potem zamilk i
odpowiada ju( tylko wymijaj co na pytania Granda.
Inni znajdowali si' w tym samym stanie. Tarrou by bardziej odporny, jego
notatki wskazuj jednak na to, (e je%li jego zainteresowania nie straci y na g 'bi, sta y si'
mniej ró(norodne. Przez ca y ten okres pozornie zajmowa si' tylko Cottardem.
Wieczorem u Rieux, do którego si' przeniós , odk d hotel zamieniono na dom
kwarantanny, ledwo s ucha Granda czy doktora oznajmiaj cego wyniki. Natychmiast
skierowywa rozmow' na drobne szczegó y (ycia ora.skiego, które interesowa y go
najbardziej.
Je%li mowa o Castelu, to w dniu kiedy oznajmi on doktorowi Rieux, (e serum jest
gotowe, i kiedy postanowili dokona& pierwszej próby na synku pana Othona, którego
przywieziono do szpitala (jego wypadek wydawa si' Rieux beznadziejny), doktor
przytacza w a%nie staremu przyjacielowi ostatnie statystyki; nagle zauwa(y , (e Castel
%pi g 'bokim snem w swym fotelu. I widz c t' twarz, tak zawsze m od dzi'ki wyrazowi
agodno%ci i ironii, twarz nagle bezsiln , zu(yt , star , z pasemkiem %liny sp ywaj cej z
na wpó otwartych ust, Rieux poczu , jak %ciska mu si' gard o.
Te s abo%ci pozwoli y Rieux oceni& w asne zm'czenie. Nie panowa nad swoj
wra(liwo%ci . Ta wra(liwo%&, najcz'%ciej st umiona, stwardnia a i wyschni'ta, p'ka a
118
niekiedy i wydawa a go wzruszeniom, nad którymi nie mia ju( w adzy. Jedyn obron
by o schroni& si' w tej stwardnia o%ci, zacisn & w'ze , który si' w nim uformowa .
Wiedzia , (e to dobry sposób, (eby nie ustawa&. Co do reszty nie mia wielkich z udze., a
zm'czenie odebra o mu te, które zachowa jeszcze. Wiedzia bowiem, (e na okres,
którego ko.ca nie dostrzega , jego rola nie polega a ju( na leczeniu. Jego rola polega a na
stawianiu diagnozy. Stwierdzi&, zobaczy&, opisa&, zarejestrowa&, potem skaza&, takie
by o jego zadanie. ?ony chwyta y go za przegub r'ki, krzycz c: “Doktorze, niech go pan
uratuje!" Ale nie po to by tutaj, (eby ratowa&, by po to, (eby zarz dzi& izolacj'. Do czego
s u(y a nienawi%&, któr czyta na twarzach? “Pan nie ma serca" — powiedziano mu
pewnego dnia. Ale( tak, mia serce. S u(y o mu do tego, by móg wytrzyma& dwadzie%cia
godzin na dob', podczas których widzia , jak umieraj ludzie stworzeni do (ycia. S u(y o
mu do tego, by móg rozpoczyna& ka(dego dnia na nowo. Na to mia do%& serca. Jak to
serce mog o da& (ycie? Nie, w ci gu dnia nie udziela pomocy, ale informacji. Oczywi%cie
tego nie mo(na nazwa& zawodem cz owieka. Lecz w ko.cu, komu z tego
sterroryzowanego i zdziesi tkowanego t umu pozostawiono wolny czas na zawód
cz owieka? I tak, na szcz'%cie, by o jeszcze zm'czenie. Gdyby Rieux czu si' lepiej, ten
wsz'dzie obecny zapach %mierci móg by go uczyni& sentymentalnym. Ale cz owiek, który
%pi tylko cztery godziny, nie jest sentymentalny. Widzi rzeczy takimi, jakimi s , to znaczy
wedle sprawiedliwo%ci, ohydnej i %miechu wartej sprawiedliwo%ci. I tamci, skazani, czuj
to równie(. Przed d(um przyjmowali go jak zbawc'. Za atwia wszystko za pomoc
trzech pigu ek i zastrzyku; %ciskano go za rami', odprowadzaj c korytarzem. By o to
pochlebne, ale niebezpieczne. Teraz natomiast zjawia si' w towarzystwie (o nierzy,
trzeba by o wali& kolb , (eby rodzina zdecydowa a si' otworzy&. Chcieliby zawlec go ze
sob , zawlec w %mier& ca
ludzko%&. Ach, to prawda, (e ludzie nie mog obej%& si' bez
ludzi, (e by równie wyzuty jak ci nieszcz'%ni i zas ugiwa na ten sam dreszcz lito%ci,
który czu w sobie, narastaj cy, kiedy ich opu%ci .
Takie by y w ka(dym razie my%li, jakie roztrz sa doktor Rieux podczas tych nie
ko.cz cych si' tygodni wraz z my%lami odnosz cymi si' do jego sytuacji — cz owieka
roz czonego z drug istot . By y to równie( my%li, których refleksy czyta na twarzach
przyjació . Ale najniebezpieczniejszym skutkiem wyczerpania, powoli ogarniaj cym tych
wszystkich, którzy nadal prowadzili walk' z zaraz , nie by a owa oboj'tno%& na wypadki
zewn'trzne i prze(ycia innych, ale zaniedbanie, na jakie sobie pozwalali. Nabrali bowiem
wówczas sk onno%ci do unikania wszelkich gestów, które nie by y najbardziej konieczne i
119
które zawsze wydawa y im si' ponad si y. Tak wi'c ci ludzie doszli do tego, (e
lekcewa(yli coraz cz'%ciej regu y higieny, które ustalili, zapominali o licznych zabiegach
dezynfekcyjnych, je%li sz o o nich samych, i nie zabezpieczywszy si' przeciw zara(eniu,
spieszyli niekiedy do chorych dotkni'tych d(um p ucn ; uprzedzeni bowiem w ostatniej
chwili, (e trzeba si' uda& do zaka(onych domów, nie potrafili zdoby& si' na powrót do
jakiego% miejsca, gdzie mogli zaaplikowa& sobie niezb'dne wkraplania. Tu kry o si'
prawdziwe niebezpiecze.stwo, poniewa( w a%nie walka z d(um czyni a ich wówczas
najbardziej podatnymi na chorob'. Stawiali na przypadek, a przypadek nie jest niczyj
w asno%ci .
Jednak(e by
w mie%cie cz owiek, który nie zdawa
si' wyczerpany ani
zniech'cony i który pozosta (ywym wizerunkiem zadowolenia. By to Cottard. Nadal
trzyma si' na uboczu, zachowuj c wszak(e stosunki z innymi. Ale wybra Tarrou i
widywa si' z nim tak cz'sto, jak praca Tarrou na to pozwala a, z jednej strony dlatego,
(e Tarrou dobrze zna jego spraw', z drugiej za% dlatego, (e przyjmowa rentiera z
niezmiern serdeczno%ci . By to nieustaj cy cud: Tarrou, mimo uci (liwej pracy, wci (
zachowywa si' (yczliwie i uwa(nie. Nawet je%li w niektóre wieczory pada ze zm'czenia,
nazajutrz odnajdywa znów energi'. “Z nim mo(na rozmawia& — powiedzia Cottard do
Ramberta — bo to jest cz owiek. Zawsze ci' zrozumie". Dlatego notatki Tarrou z owego
okresu skupiaj si' z wolna na postaci Cottarda. Tarrou spróbowa da& obraz reakcji i
my%li Cottarda w tej formie, w jakiej ów o nich mówi , albo we w asnej interpretacji. Ten
obraz pod tytu em “Stosunki Cottarda z d(um " zajmuje kilka stronic notatnika i
narrator uwa(a, (e nale(y tu przytoczy& ich streszczenie. Ogólna opinia Tarrou o
rentierze zamyka si' w s dzie: “To cz owiek, który ro%nie". Najwidoczniej zreszt rós
jego dobry humor. Nie by niezadowolony z obrotu wypadków. Niekiedy zwierza Tarrou
swój pogl d w uwagach tego rodzaju: “Oczywi%cie, nie jest lepiej. Ale przynajmniej
wszyscy s w tym samym sosie". “Naturalnie — dodawa Tarrou — Cottard jest tak samo
zagro(ony jak inni, ale rzecz w tym, (e razem z innymi. Zreszt jestem pewien, (e nie
my%li powa(nie o tym, by móg zachorowa& na d(um'. Wygl da mi na to, (e (yje my%l ,
nieg upi zreszt , i( cz owiek wydany na pastw' wielkiej choroby czy g 'bokiego l'ku jest
tym samym wolny od wszystkich innych chorób czy l'ków. «Czy zauwa(y pan —
powiedzia — (e nie mo(na
czy& chorób? Przypu%&my, (e jest pan chory na chorob'
ci'(k czy nieuleczaln , raka czy zaawansowan gru6lic', nie z apie pan nigdy d(umy czy
tyfusu, to niemo(liwe. Co wi'cej, nigdy nie zdarza si', (eby cz owiek chory na raka zgin
120
w wypadku samochodowym». Ta my%l, prawdziwa czy fa szywa, wprawia Cottarda w
dobry humor. Jednego tylko nie chce: oddzielenia od innych. Woli by& obl'(ony wraz ze
wszystkimi ni( sam zosta& wi'6niem. Podczas d(umy nie ma sekretnych ankiet, aktów,
kartotek, tajemniczych przes uchiwa. i bliskiego aresztowania. Prawd' mówi c, nie ma
policji, nie ma zbrodni dawnych lub nowych, nie ma winowajców, s tylko skazani,
którzy oczekuj najbardziej arbitralnej z ask, a do nich nale( równie( policjanci". Tak
wi'c Cottard wed ug interpretacji Tarrou mia podstawy, (eby patrze& na objawy l'ku
lub zam'tu u naszych wspó obywateli z t pob a(liw i rozumiej c satysfakcj , która
wyra(a si' w s owach: “Mówcie, co chcecie, zna em to przed wami".
“Na pró(no powiedzia em mu, (e jedyny sposób, by nie by& oddzielonym od
innych, to czyste sumienie; spojrza na mnie z o%liwie i rzek : «W takim razie nikt nie
jest nigdy z nikim». I potem: «Mo(e pan by& tego pewien, powiadam panu. Jedyny
sposób, (eby ludzie byli razem, to zes a& im d(um'. Niech pan rozejrzy si' wokó siebie».
Doprawdy, rozumiem doskonale, co ma na my%li i o ile (ycie obecne powinno mu si'
wydawa& wygodniejsze. Jak(e nie rozpozna by reakcji, które by y jego reakcjami; stara.,
(eby zjedna& sobie wszystkich; uprzejmo%ci, z jak informuje si' niekiedy zab kanego
przechodnia, innym razem okazuj c mu z y humor; po%piechu, z jakim ludzie biegn do
luksusowych restauracji, zadowolenia, kiedy si' w nich znajd
i mog
rozgo%ci&;
bez adnej ci(by stoj cej co dzie. w kolejkach do kina, wype niaj cej sale widowisk i
dansingów, która jak rozszala y przyp yw zalewa wszystkie miejsca publiczne; ucieczki
przed wszelkim kontaktem, pragnienie ciep a ludzkiego, które mimo wszystko popycha
ludzi ku sobie, okcie ku okciom, p e& ku p ci? Cottard zna to wszystko przed nimi, to
jasne. Prócz kobiet, bo z jego twarz ... I przypuszczam, (e kiedy mia ochot' pój%& na
dziewczynki, odmawia sobie tego, (eby nie by& w z ym stylu, co mog oby mu potem
zaszkodzi&.
S owem, d(uma mu dogadza. Z cz owieka samotnego, który samotnym by& nie
chcia , czyni wspó winowajc'. Jest to bowiem najwyra6niej wspó winowajca, i to
wspó winowajca, który si' delektuje. Jest wspó winowajc
wszystkiego, co widzi,
przes dów, nieuzasadnionych obaw, podejrzliwo%ci tych zaalarmowanych dusz; ich
manii, (eby mówi& mo(liwie najmniej o d(umie i zarazem nie przestawa& o niej mówi&;
ich oszala ego niepokoju i blado%ci przy najmniejszym bólu g owy, odk d wiedz , (e
choroba zaczyna si' od bólów g owy; ich wra(liwo%ci rozdra(nionej, podejrzliwo%ci
121
niesta ej, która z zapomnienia czyni obraz' i która zamartwia si' utrat
guzika od
spodni".
Cz'sto zdarza o si', (e Tarrou wychodzi wieczorem z Cottardem. Opowiada
pó6niej w swoich notatkach, jak o zmierzchu czy w nocy zanurzali si' w ciemnym t umie,
rami' przy ramieniu, pogr (aj c si' w bia o-czarnej masie, na któr
jaka% lampa z
rzadka rzuca a blask, i towarzysz c trzodzie ludzkiej w w'drówce ku przyjemno%ciom
pe nym (aru, chroni cym j przed ch odem d(umy. Ca y lud zd (a ku temu, czego przed
kilku miesi cami szuka Cottard w miejscach publicznych, ku zbytkowi i szerokiemu
(yciu, ku temu, o czym marzy , nie mog c swego pragnienia zaspokoi&, to znaczy ku
wyuzdanej rozkoszy. Ceny wszystkiego niepohamowanie sz y w gór', ale nigdy nie
trwoniono tyle pieni'dzy, i gdy wi'kszo%ci ludzi brak o rzeczy koniecznych, w najlepsze
marnowano bogactwa. Mno(y y si' zabawy pró(niactwa, które by o przecie(
bezrobociem. Tarrou i Cottard szli niekiedy d ug chwil' za jedn z tych par, które
dawniej usi owa y ukry& to, co je
czy; teraz przyci%ni'ci jedno do drugiego, kroczyli
uparcie przez miasto, nie widz c otaczaj cego ich t umu, z nieodmiennym
roztargnieniem, które towarzyszy wielkim nami'tno%ciom. Cottard rozczula si': “Ach,
zuchy!" Mówi g o%no, w%ród powszechnej gor czki cieszy si' królewskimi napiwkami,
które pobrz'kiwa y woko o, i intrygami, które zawi zywa y si' na ich oczach.
Jednak(e Tarrou uwa(a , (e w postawie Cottarda niewiele jest z o%liwo%ci. Jego:
“Zna em to przed wami", %wiadczy o bardziej o nieszcz'%ciu ni( o triumfie. “Wydaje mi
si' — mówi Tarrou — (e on zaczyna kocha& tych ludzi uwi'zionych pomi'dzy niebem a
murami miasta. Gdyby móg , wyt umaczy by im na przyk ad ch'tnie, (e to nie takie
straszne: «S yszy pan, co mówi : po d(umie zrobi' to, po d(umie zrobi' tamto...
Zatruwaj sobie (ycie zamiast zachowa& spokój. Nie zdaj sobie nawet sprawy ze swych
korzy%ci. Czy móg bym powiedzie&: po moim aresztowaniu zrobi' to lub tamto?
Aresztowanie to pocz tek, a nie koniec. Podczas gdy d(uma... Chce pan zna& moje
zdanie? S nieszcz'%liwi, poniewa( nie zgadzaj si' na swój los. Wiem, co mówi'».
Rzeczywi%cie wie, co mówi — dodawa Tarrou. Ocenia we w a%ciwy sposób
sprzeczno%ci mieszka.ców Oranu; czuj c g 'bok potrzeb' ciep a, które ich ku sobie
zbli(a, nie pozwalaj sobie jednak na nie, poniewa( nieufno%& z kolei oddala jednych od
drugich. Wiedz zbyt dobrze, (e nie wolno mie& zaufania do s siada, który bez twojej
wiedzy mo(e ci przynie%& d(um' i skorzysta& z twojej nieuwagi, by ci' zarazi&. Kiedy
kto%, jak Cottard, sp'dza czas na upatrywaniu potencjalnych donosicieli we wszystkich,
122
których towarzystwa mimo to szuka , mo(e zrozumie& to uczucie. Rozumie doskonale
ludzi, którzy (yj z my%l , (e d(uma mo(e im nagle po o(y& r'k' na ramieniu i (e w
chwili kiedy cz owiek cieszy si', i( jest jeszcze zdrów i ca y, ona szykuje si' mo(e, (eby to
zrobi&. O ile to jest mo(liwe, dogadza mu strach. Poniewa( jednak czu to wszystko przed
nimi, s dz', (e nie mo(e z nimi do%wiadcza& w pe ni okrucie.stwa tej niepewno%ci.
S owem, wraz z nami wszystkimi, którzy nie zmarli%my jeszcze na d(um', czuje, (e jego
wolno%& i (ycie s co dzie. u progu unicestwienia. Poniewa( sam (y w strachu, uwa(a za
normalne, (e inni go zaznaj z kolei. Dok adniej mówi c, strach wydaje mu si' mniej
ci'(ki do ud6wigni'cia, ni( wówczas gdy odczuwa go zupe nie sam. Tu w a%nie nie ma
racji i trudniej go zrozumie& ni( innych. Ale w ko.cu z tego wzgl'du zas uguje bardziej
ni( inni, (eby go zrozumie&".
Te stronice ko.cz opowiadanie ilustruj ce ow szczególn %wiadomo%&, któr
Cottard zdobywa razem z zad(umionymi. Opowiadanie odtwarza w przybli(eniu trudn
atmosfer' tego okresu i dlatego narrator przywi zuje do niego wag'.
Wybrali si' do Opery Miejskiej, gdzie grano Orfeusza i Eurydyk . Cottard
zaprosi Tarrou. By a to trupa, która na wiosn' przyjecha a na wyst'py do naszego
miasta. Zatrzymana przez chorob', musia a dawa& jedno przedstawienie w tygodniu,
zgodnie z umow zawart z nasz Oper . Od miesi'cy wi'c w naszym teatrze miejskim
rozbrzmiewa y co pi tek melodyjne skargi Orfeusza i bezsilne wo ania Eurydyki.
Spektakl podoba si' jednak publiczno%ci i stale przynosi du(e dochody. Cottard i
Tarrou, siedz c na najdro(szych miejscach, górowali nad parterem wype nionym po
brzegi przez naszych najelegantszych wspó obywateli. Wchodz cy na sal' najwyra6niej
chcieli zaprezentowa& si' jak najlepiej. W ol%niewaj cym %wietle proscenium, podczas
gdy muzycy stroili dyskretnie instrumenty, sylwetki odcina y si' wyra6nie, przechodzi y
z jednego rz'du do drugiego, k ania y si' z wdzi'kiem. Przy lekkim gwarze rozmów w
dobrym tonie ludziom wraca a pewno%&, której brak im by o kilka godzin przedtem na
czarnych ulicach miasta. Frak wyp'dza d(um'.
Przez ca y pierwszy akt Orfeusz skar(y si' z atwo%ci , kilka kobiet w tunikach
komentowa o z wdzi'kiem jego nieszcz'%cie i opiewa o mi o%& w ariach. Sala reagowa a z
dyskretnym ciep em. Zaledwie zauwa(ono, (e do arii z drugiego aktu Orfeusz doda kilka
tremolów, których tam nie by o, i z nadmiernym nieco patosem prosi w adc' piekie , by
da si' wzruszy& jego zom. Jego gesty, chwilami gwa towne, najbardziej %wiadomym
rzeczy wyda y si' efektem stylizacyjnym, który wzbogaca tylko interpretacj' %piewaka.
123
Dopiero w wielkim duecie Orfeusza i Eurydyki w trzecim akcie (moment, kiedy
Eurydyka wymyka si' swemu kochankowi) niejakie zdumienie ogarn' o sal'. I jak gdyby
%piewak czeka tylko na to poruszenie si' publiczno%ci albo, co pewniejsze jeszcze, jak
gdyby ha as id cy z parteru upewni go w tym, co czu , wybra t' chwil', i w swym
antycznym stroju, z r'kami odsuni'tymi od cia a i nogami rozkraczonymi w sposób
groteskowy, podszed
do rampy i run
po%rodku sielankowej dekoracji, zawsze
anachronicznej, która w tej postaci ukaza a si' jednak oczom widzów po raz pierwszy, i
to w straszny sposób. W tej samej chwili bowiem orkiestra zamilk a, ludzie z parteru
wstali i zacz'li powoli opuszcza& sal', naprzód w ciszy, tak jak po sko.czonym
nabo(e.stwie wychodzi si' z ko%cio a lub po wizycie z pokoju zmar ego, kobiety
przytrzymuj c spódnice, z g ow opuszczon , m'(czy6ni prowadz c swe towarzyszki za
okie&, (eby nie uderzy y si' o straponteny. Ale po chwili ludzie zacz'li si' spieszy&,
szepty przesz y w wo ania i t um szybko pop yn
ku wyj%ciom, by w ko.cu przepycha&
si' z krzykiem. Cottard i Tarrou, którzy tylko podnie%li si' z miejsc, pozostali sami,
twarz w twarz z jednym z obrazów ich ówczesnego (ycia: d(uma na scenie pod postaci
wyj cego histriona, na sali za%, gdzie ca y przepych sta si' bezu(yteczny, zapomniane
wachlarze i koronki porzucone na czerwieni foteli.
Przez pierwsze dni wrze%nia Rambert pracowa bez przerwy u boku Rieux. Prosi
tylko o zwolnienie na dzie., kiedy mia si' spotka& z Gonzalesem i dwoma m odymi
lud6mi przed liceum m'skim.
Tego dnia, w po udnie, Gonzales i dziennikarz ujrzeli dwóch ch opców
zbli(aj cych si' do nich ze %miechem. Powiedzieli, (e nie poszcz'%ci o si' poprzednim
razem, ale nale(a o si' tego spodziewa&. W ka(dym razie w tym tygodniu nie maj
s u(by. Trzeba poczeka& do przysz ego tygodnia. Zaczn
na nowo. Gonzales
zaproponowa spotkanie w nast'pny poniedzia ek. Ale tym razem Rambert zamieszka u
Marcela i Louisa.
— Umówmy si' zatem. Je%li nie stawi' si', pójdziesz prosto do nich. Wyt umacz'
ci, gdzie mieszkaj .
Ale Marcel czy Louis o%wiadczy , (e najpro%ciej b'dzie zaprowadzi& tam koleg' od
razu. Je%li nie jest wymagaj cy, wystarczy jedzenia dla wszystkich czterech. W ten
sposób b'dzie móg si' zorientowa&. Gonzales powiedzia , (e to dobry pomys , i zeszli w
stron' portu.
124
Marcel i Louis mieszkali u ko.ca dzielnicy de la Marine, niedaleko bram, które
wychodzi y na drog' skaln . By to ma y hiszpa.ski dom o grubych murach, okiennicach
z malowanego drewna i nagich cienistych pokojach. Na obiad by ry(, który poda a
matka m odzie.ców, stara u%miechni'ta Hiszpanka o twarzy pe nej zmarszczek.
Gonzales zdziwi si', ry(u brak o ju( bowiem w mie%cie. “Zawsze mo(na to za atwi&,
kiedy pracuje si' przy bramach" — rzek Marcel.
Rambert jad i pi , i Gonzales powiedzia , (e to prawdziwy kolega, podczas gdy
dziennikarz my%la tylko o czekaj cym go tygodniu.
W istocie trzeba by o czeka& dwa tygodnie, poniewa( stra(e zmieniano teraz co
pi'tna%cie dni, (eby ograniczy& liczb' ekip. Przez te dwa tygodnie Rambert pracowa nie
oszcz'dzaj c si', nieprzerwanie, z oczami niejako zamkni'tymi, od %witu do nocy. K ad
si' pó6no i spa ci'(kim snem. Nag e przej%cie od pró(nowania do tej wyczerpuj cej
pracy odebra o mu si ', nie %ni ju( po nocach. Ma o mówi o swej bliskiej ucieczce.
Jedna rzecz jest godna zanotowania: przy ko.cu tygodnia zwierzy si' doktorowi, (e
poprzedniej nocy upi si' po raz pierwszy. Wyszed szy z baru dozna nagle wra(enia, (e
puchn mu pachwiny, a ramiona z trudem obracaj si' w stawach. Pomy%la , (e to
d(uma. I jedyne, co móg uczyni& (zgadza si' z Rieux, (e nie by a to rozs dna reakcja), to
biec w gór' miasta i tam, na ma ym placu, sk d wci ( nie wida& morza, ale sk d wida&
troch' wi'cej nieba, wezwa& sw (on' wielkim krzykiem, ponad murami miasta. Gdy
wróci do domu i nie odkry na swym ciele (adnej z oznak infekcji, nie by zbytnio dumny
z tego nag ego ataku. Rieux powiedzia , (e rozumie bardzo dobrze, i( mo(na post pi& w
ten sposób. “W ka(dym razie — rzek — mo(e si' zdarzy&, (e ma si' na to ochot'".
— Pan Othon mówi mi dzi% rano o panu — doda nieoczekiwanie, kiedy Rambert
ju( odchodzi . — Zapyta , czy pana znam. “Niech mu pan poradzi, rzek , (eby nie bywa w
ko ach kontrabandy. Zwraca uwag'".
— Co to ma znaczy&?
— To znaczy, (e musi si' pan pospieszy&.
— Dzi'kuj' — rzek Rambert, %ciskaj c r'k' doktora.
Przy drzwiach odwróci si' nagle. Rieux zauwa(y , (e u%miecha si' po raz pierwszy
od pocz tku d(umy.
— Dlaczego nie przeszkadza mi pan wyjecha&? Ma pan przecie( sposoby.
125
Rieux skin
g ow zwyk ym sobie ruchem i powiedzia , (e to sprawa Ramberta,
(e Rambert wybra szcz'%cie i (e on, Rieux, nie ma argumentów, które móg by mu
przeciwstawi&. Nie czuje si' zdolny do os dzenia, co jest dobre, a co z e w tej sprawie.
— Je%li tak, dlaczego mówi mi pan, (ebym si' spieszy ?
Z kolei Rieux si' u%miechn .
— Dlatego (e ja mo(e równie( mam ochot' uczyni& co% dla szcz'%cia.
Nazajutrz nie mówili ju( o niczym, ale pracowali razem. W nast'pnym tygodniu
Rambert zamieszka wreszcie w ma ym domku hiszpa.skim. We wspólnym pokoju
zrobiono mu pos anie. Poniewa( m odzi ludzie nie wracali na posi ki i poniewa(
proszono go, (eby wychodzi mo(liwie najmniej, by najcz'%ciej sam albo rozmawia ze
star Hiszpank . By a sucha i (ywa, odziana czarno, o twarzy br zowej i pomarszczonej
pod bia ymi, bardzo schludnymi w osami. Kiedy patrzy a na Ramberta, u%miecha a si'
tylko oczami w milczeniu.
Czasem pyta a go, czy nie boi si', (e zarazi (on' d(um . Rambert odpowiada , (e
jest pewne ryzyko, ale w ko.cu niewielkie, zostaj c za% w mie%cie ryzykuje, (e b'd
rozdzieleni na zawsze.
— Czy ona jest mi a? — mówi a stara z u%miechem.
— Bardzo mi a.
— Wadna?
— Chyba tak.
— Ach — powiedzia a — to dlatego.
Rambert zastanawia si'. Na pewno dlatego, ale niemo(liwe, (eby tylko dlatego.
— Pan nie wierzy w Pana Boga? — pyta a stara, która chodzi a co dzie. na msz'.
Rambert przyzna , (e nie, i stara powiedzia a znów, (e to dlatego.
— Musi pan do niej wróci&, ma pan racj'. W przeciwnym razie, co panu zostaje?
Przez reszt' czasu Rambert kr'ci si' w kó ko w%ród nagich i otynkowanych
murów, g aszcz c wachlarze przybite do %cian lub licz c we niane kulki ko.cz ce fr'dzle
serwety na stole. Wieczorem wracali m odzi ludzie. Nie mówili du(o, powtarzali tylko, (e
moment jeszcze nie nadszed . Po kolacji Marcel gra na gitarze i pili likier any(owy.
Rambert jak gdyby zastanawia si'.
W %rod' Marcel wróci mówi c: “Jutro wieczór, o pó nocy. B d6 gotów". Z dwóch
ludzi pe ni cych wraz z nimi s u(b' jeden zachorowa na d(um', a drugi, który mieszka
zazwyczaj z tamtym, by pod obserwacj . Tak wi'c przez dwa albo trzy dni Marcel i Louis
126
b'd sami. W nocy za atwi ostatnie szczegó y. Wi'c jutro. Rambert podzi'kowa . “Pan
jest zadowolony?" — zapyta a stara. Powiedzia , (e tak, ale my%la o czym innym.
Nazajutrz niebo by o ci'(kie, upa wilgotny i dusz cy. Wiadomo%ci dotycz ce
d(umy by y kiepskie. Stara Hiszpanka zachowywa a jednak pogod'. “Na %wiecie jest
grzech — mówi a — nie ma wi'c sposobu!" Podobnie jak Marcel i Louis, Rambert by
nagi do pasa. Mimo to jednak pot sp ywa mu po ramionach i piersi. W pó mroku, przy
zamkni'tych okiennicach, torsy ich by y br zowe i l%ni ce. Rambert kr'ci si' w kó ko,
nie mówi c s owa. Nagle, o czwartej po po udniu, ubra si' i powiedzia , (e wychodzi.
— Uwaga — rzek Marcel — o pó nocy. Wszystko jest gotowe.
Rambert uda si' do doktora. Matka Rieux powiedzia a Rambertowi, (e znajdzie
go w szpitalu w górze miasta. Wci ( ten sam t um kr'ci si' przy posterunku stra(y.
“Przechodzi&" — mówi sier(ant o ga kowatych oczach. Tamci przechodzili, ale ci gle w
ko o. “Nie ma na co czeka&" — mówi sier(ant, któremu pot wyst'powa na kurtk'. Tamci
byli tego samego zdania, ale mimo zabójczego upa u pozostawali na miejscu. Rambert
pokaza swoj przepustk' sier(antowi, który skierowa go do biura Tarrou. Drzwi biura
wychodzi y na podwórze. Spotka ojca Paneloux, który stamt d wraca .
W ma ym, bia ym i brudnym pokoju, gdzie czu& by o aptek i wilgotnym suknem,
Tarrou, siedz c przy biurku z czarnego drewna, z podwini'tymi r'kawami koszuli,
chustk wyciera pot, który sp ywa mu do zgi'cia w okciu.
— Jeszcze tutaj? — powiedzia .
— Tak, chcia bym zobaczy& si' z Rieux.
— Jest u chorych. Ale by oby lepiej, gdyby to da o si' za atwi& bez niego.
— Dlaczego?
— Jest przem'czony. Oszcz'dzam go, jak mog'.
Rambert patrzy na Tarrou. Tarrou schud . Zm'czenie przyt'pi o mu spojrzenie i
rysy. Mocne ramiona tworzy y kulist bry '. Zapukano do drzwi i wszed piel'gniarz w
bia ej masce. Po o(y na biurku Tarrou paczk' kart kontrolnych i g osem, który t umi o
p ótno, powiedzia tylko: “Sze%ciu", po czym wyszed . Tarrou spojrza na dziennikarza i
pokaza mu kartki, które roz o(y na kszta t wachlarza.
— Pi'kne kartki, co? To s
zmarli. Zmarli w nocy. Na czo o wyst pi y mu
zmarszczki. Z o(y paczk' kart kontrolnych.
— Jedyne, co nam pozostaje, to buchalteria.
Tarrou wsta , opieraj c si' o stó .
127
— Wyje(d(a pan wkrótce?
— Dzisiaj, o pó nocy.
Tarrou powiedzia , (e si' cieszy i (e Rambert powinien uwa(a& na siebie.
— Czy pan to mówi szczerze?
Tarrou wzruszy ramionami.
— W moim wieku si
rzeczy jest si' szczerym. K amstwo jest zbyt m'cz ce.
— Chcia bym widzie& doktora — powiedzia dziennikarz. — Niech mi pan
wybaczy.
— Wiem. Jest bardziej ludzki ni( ja. Chod6my.
— Nie w tym rzecz — powiedzia Rambert z trudem. I urwa .
Tarrou spojrza i u%miechn
si' nagle do niego.
Ruszyli ma ym korytarzem o %cianach pomalowanych na jasnozielony kolor, gdzie
%wiat o by o jak w akwarium. Tu( przed podwójnymi oszklonymi drzwiami, za którymi
porusza y si' dziwaczne cienie, Tarrou wprowadzi Ramberta do ma ej salki, której
%ciany by y ca kowicie wype nione szafami. Tarrou otworzy jedn
z szaf, wyj
ze
sterylizatora dwie maski z higroskopijnej gazy, poda jedn Rambertowi i poprosi , (eby
j w o(y . Dziennikarz zapyta , czy to pomaga, i Tarrou odpar , (e nie, ale budzi ufno%& w
innych.
Pchn'li oszklone drzwi. By a to ogromna sala o szczelnie zamkni'tych oknach
mimo pory roku. W górze warcza y wentylatory, ich zgi'te %mig a miesza y ci'(kie i
przegrzane powietrze nad dwoma rz'dami szarych ó(ek. Ze wszystkich stron wznosi y
si' g uche albo przenikliwe j'ki, sk adaj ce si' na monotonn
skarg'. Bia o ubrani
m'(czy6ni poruszali si' powoli w bezlitosnym %wietle id cym od wysokich, otoczonych
pr'tami otworów. Rambert poczu si' nieswojo w okropnym upale tej sali i z trudem
rozpozna Rieux pochylonego nad jednym z j'cz cych kszta tów. Doktor nacina
pachwiny chorego, który le(a rozkrzy(owany; trzymali go dwaj piel'gniarze stoj cy po
obu stronach ó(ka. Doktor si' wyprostowa , opu%ci narz'dzia na tac', któr podsun
mu pomocnik, i sta przez chwil' nieruchomo, patrz c na pacjenta; banda(owano go
w a%nie.
— Co nowego? — zapyta Rieux Tarrou, który podszed do niego.
— Paneloux zgadza si' zast pi& Ramberta w domu kwarantanny. Du(o ju( zrobi .
Pozostanie do przegrupowania trzecia ekipa badania terenu, bez Ramberta.
Rieux skin
twierdz co g ow .
128
— Castel zako.czy pierwsze przygotowania. Proponuje zrobi& prób'.
— O — powiedzia Rieux — to dobrze.
— Jest tu Rambert.
Rieux si' odwróci . Na widok dziennikarza zmru(y oczy nad mask .
— Co pan tu robi? — zapyta . — Powinien pan by& gdzie indziej.
Tarrou powiedzia , (e to dzi% o pó nocy, i Rambert doda : “W zasadzie".
Za ka(dym razem, gdy który% z nich mówi , maska gazowa wzdyma a si' i
wilgotnia a w okolicy ust. Na skutek tego rozmowa stawa a si' troch' nierzeczywista,
niczym dialog pos gów.
— Chcia bym z panem porozmawia& — powiedzia Rambert.
— Wyjdziemy razem, je%li pan zechce. Niech pan poczeka na mnie w gabinecie
Tarrou.
W chwil' potem Rambert i Rieux usiedli z ty u w samochodzie doktora. Prowadzi
Tarrou.
— Nie ma ju( benzyny — powiedzia Tarrou, ruszaj c — z miejsca. — Jutro
pójdziemy pieszo.
— Doktorze — powiedzia Rambert — nie wyje(d(am i chc' zosta& z wami.
Tarrou nie poruszy si'. Prowadzi dalej. Rieux jak gdyby nie móg wynurzy& si' ze
swego zm'czenia.
— A ona? — zapyta g uchym g osem.
Rambert powiedzia , (e si' nad tym zastanawia , (e nadal wierzy w to, w co
wierzy , ale by oby mu wstyd, gdyby wyjecha . Przeszkodzi oby mu to kocha& kobiet',
któr zostawi . Ale Rieux wyprostowa si' i rzek pewnym g osem, (e to g upie i (e nie ma
wstydu w wyborze szcz'%cia.
— Tak — powiedzia Rambert — ale mo(e by& wstyd, (e cz owiek jest sam tylko
szcz'%liwy.
Tarrou, który dotychczas milcza , zauwa(y nie odwracaj c g owy, (e je%li
Rambert chce dzieli& nieszcz'%cie ludzi, nie b'dzie mia nigdy czasu na szcz'%cie. Trzeba
wybiera&.
— Nie chodzi o to — powiedzia Rambert. — Zawsze my%la em, (e jestem obcy w
tym mie%cie i (e nie mam tu z wami nic wspólnego. Ale teraz, kiedy zobaczy em to, co
zobaczy em, wiem, (e jestem st d, czy chc' tego, czy niej chc'. Ta sprawa dotyczy nas
wszystkich.
129
Nikt nie odpowiedzia i Rambert zdawa si' zniecierpliwiony.
— Wiecie o tym zreszt dobrze! W przeciwnym razie co robili%cie w tym szpitalu?
Czy dokonali%cie wi'c wyboru i wyrzekli si' szcz'%cia?
Ani Tarrou, ani Rieux nie odpowiadali. Milczenie trwa o d ugo, dopóki nie zbli(yli
si' do domu doktora. Rambert powtórzy ostatnie pytanie z jeszcze wi'ksz si . Tylko
Rieux odwróci si' w jego stron'. Podniós si' z trudem.
— Niech mi pan wybaczy — powiedzia — ale nie wiem. Niech pan zostanie z
nami, je%li pan tego chce.
Auto skr'ca o; zamilk . Potem podj , patrz c przed siebie:
— Nic w %wiecie nie jest warte, (eby cz owiek odwróci , si' od tego, co kocha. A
jednak ja tak(e si' odwracam, sam nie wiedz c dlaczego.
I opad na siedzenie.
— To fakt, tylko tyle — rzek ze zm'czeniem. — Zarejestrujemy go i wyci gniemy
wnioski.
— Jakie wnioski? — zapyta Rambert.
— Ach — powiedzia Rieux — nie mo(na jednocze%nie leczy& i wiedzie&. Leczymy
wi'c jak najszybciej. To pilniejsze.
O pó nocy Tarrou i Rieux robili dla Ramberta plan dzielnicy, któr mia zbada&,
kiedy Tarrou rzuci okiem na zegarek. Podnosz c g ow', napotka spojrzenie Ramberta.
— Czy pan uprzedzi ?
Dziennikarz odwróci oczy.
— Pos a em kartk' — powiedzia z wysi kiem — zanim przyszed em do was.
Serum Castela wypróbowano pod koniec pa6dziernika. Praktycznie bior c, to
serum by o ostatni
nadziej
Rieux. Doktor by
przekonany, (e nowa pora(ka
uzale(ni aby miasto od kaprysów choroby: albo epidemia trwa aby nadal przez d ugie
jeszcze miesi ce, albo te( nagle zatrzyma aby si' bez powodu.
W przeddzie. wizyty Castela u Rieux zachorowa synek pana Othona i ca a
rodzina mia a rozpocz & kwarantann'. Matk', która niedawno sko.czy a poprzedni , po
raz drugi czeka a izolacja. S'dzia, szanuj c wydane zarz dzenia, kaza wezwa& doktora
Rieux, gdy tylko rozpozna oznaki choroby na ciele dziecka. Kiedy Rieux wszed , ojciec i
matka stali u stóp ó(ka. Dziewczynk' oddalono. Dziecko znajdowa o si' w okresie
depresji i pozwoli o si' zbada& bez skargi. Kiedy doktor podniós g ow', napotka
130
spojrzenie s'dziego, a za nim blad twarz matki, która przycisn wszy chusteczk' do ust
%ledzi a rozszerzonymi oczami ruchy doktora.
— To to, prawda? — powiedzia zimnym g osem s'dzia.
— Tak — odpar Rieux, patrz c znowu na dziecko. Oczy matki powi'kszy y si',
ci gle jednak nie mówi a. S'dzia milcza tak(e, potem cichszym g osem powiedzia :
— A wi'c, doktorze, powinni%my si' zastosowa& do przepisów.
Rieux stara si' nie patrze& na matk', która ci gle przyciska a chusteczk' do ust.
— To b'dzie zrobione szybko — wyrzek
z wahaniem — je%libym móg
zatelefonowa&.
Pan Othon powiedzia , (e go zaprowadzi, ale doktor odwróci si' do kobiety.
— Bardzo mi przykro. Powinna pani przygotowa& troch' rzeczy. Pani wie, co to
jest. Pani Othon sta a w os upieniu. Patrzy a na pod og'.
— Tak — powiedzia a kiwaj c g ow — to w a%nie zrobi'.
Wychodz c, Rieux nie potrafi powstrzyma& si' od pytania, czy nie trzeba im
czego%. Kobieta patrzy a na niego wci ( w milczeniu. Lecz tym razem s'dzia odwróci
oczy.
— Nie — powiedzia i prze kn
%lin' — ale niech pan uratuje moje dziecko.
Kwarantanna z pocz tku by a tylko formalno%ci ; teraz, za spraw
Rieux i
Ramberta, przestrzegano jej w sposób naj%ci%lejszy. W szczególno%ci wymagali oni
izolacji cz onków tej samej rodziny. Je%li jeden z nich zarazi si' nie wiedz c o tym, nie
nale(a o zwi'ksza& szans choroby. Rieux przytoczy te racje s'dziemu, który uzna je za
s uszne. Jednak(e pan Othon i jego (ona patrzyli na siebie w taki sposób, (e doktor
odczu , jak bardzo ta roz ka rozbija ich (ycie. Pani Othon i jej ma a córeczka mog yby
zamieszka& w hotelu przeznaczonym na kwarantann', którym opiekowa si' Rambert;
ale dla s'dziego %ledczego nie by o ju( miejsca, chyba (e w obozie odosobnienia, który na
stadionie miejskim organizowa a w a%nie prefektura, korzystaj c z namiotów
po(yczonych przez zarz d dróg i ulic. Rieux przeprosi s'dziego, lecz pan Othon
powiedzia , (e regu a jest jedna dla wszystkich i nale(y si' jej podporz dkowa&.
Dziecko natomiast zosta o przewiezione do szpitala pomocniczego, do dawnej
klasy szkolnej, gdzie ustawiono dziesi'& ó(ek. Po up ywie dwudziestu godzin Rieux
stwierdzi , (e wypadek jest beznadziejny. Choroba z(era a ma e cia o nie stawiaj ce
(adnego oporu. Bolesne, cho& ledwie uformowanie ma e dymienice unieruchamia y
stawy w t ych cz onków. By o pokonane z góry. Dlatego Rieux wpad na my%l, by
131
wypróbowa& na nim serum Castela. Tego samego wieczoru, po kolacji, zastosowali
szczepionk', na któr dziecko na razie nie reagowa o. Nazajutrz o %wicie wszyscy zebrali
si' przy ma ym ch opcu, aby wyda& s d o tej decyduj cej próbie.
Dziecko wysz o ze stanu odr'twienia i konwulsyjnie rzuca o si' pod kocem.
Doktor, Castel i Tarrou od czwartej nad ranem znajdowali si' przy nim, %ledz c krok po
kroku post'py lub zahamowania choroby. Ci'(kie cia o Tarrou u wezg owia ó(ka by o
nieco pochylone. U stóp ó(ka, obok stoj cego Rieux, siedzia Castel, czytaj c jak % star
rozpraw' ze wszelkimi oznakami spokoju. W miar' jak przybywa o %wiat a w dawnej sali
szkolnej, przychodzili kolejno inni. Najpierw Paneloux, który stan
z drugiej strony
ó(ka, równolegle do Tarrou, i opar si' plecami o %cian'. Twarz Paneloux mia a bolesny
wyraz; zm'czenie tych wszystkich dni wyry o zmarszczki na jego nabieg ym krwi czole.
Z kolei przyszed Joseph Grand. By a siódma i urz'dnik przeprasza , (e jest zadyszany.
B'dzie móg zosta& tylko chwil', mo(e wiedz ju( co% pewnego. Nie mówi c s owa, Rieux
wskaza na dziecko, które z zamkni'tymi oczami w zniekszta conej twarzy, z z'bami
%ci%ni'tymi w ostatecznym wysi ku, ca e nieruchome, obraca o z prawa na lewo g ow
le( c na wa ku materacowym bez poszewki. Kiedy wreszcie sta o si' do%& jasno, by na
czarnej tablicy, znajduj cej si' na swoim miejscu w g 'bi sali, mo(na by o rozró(ni&
%lady dawno napisanych równa., przyszed Rambert. Opar si' plecami o por'cz w
nogach s siedniego ó(ka i wyci gn
paczk' papierosów. Ale spojrzawszy na dziecko,
schowa paczk' z powrotem do kieszeni.
Castel, siedz c ci gle, patrzy na Rieux przez okulary.
— Czy ma pan wiadomo%ci od ojca?
— Nie — powiedzia Rieux — jest w obozie odosobnienia.
Doktor %ciska mocno por'cz ó(ka, na którym j'cza o dziecko. Nie spuszcza oka z
ma ego chorego, który wypr'(y si' nagle i z z'bami znowu zaci%ni'tymi zgi
si' nieco w
pasie, odsuwaj c z wolna r'ce i nogi. Z ma ego cia a, nagiego pod kocem wojskowym,
unosi si' zapach we ny i kwa%nego potu. Dziecko odpr'(y o si' troch', r'ce i nogi
przesun' o ku %rodkowi ó(ka i, wci ( %lepe i nieme, zdawa o si' oddycha& szybciej.
Rieux spotka spojrzenie Tarrou, który odwróci oczy.
Widzieli ju( umieraj ce dzieci, od miesi'cy bowiem terror nie czyni wyboru, ale
nigdy jeszcze nie %ledzili ich cierpie. minuta po minucie, tak jak teraz. Oczywi%cie ból,
którym karano tych niewinnych, zawsze wydawa si' im tym, czym by w istocie, to
132
znaczy zjawiskiem gorsz cym. Ale dotychczas gorszyli si' przynajmniej w sposób
abstrakcyjny, poniewa( nigdy nie ogl dali twarz w twarz, tak d ugo, agonii niewinnego.
W tej chwili dziecko, jakby uk szone w (o dek, zgi' o si' znowu z piskliwym
j'kiem. Tak zgi'te pozosta o przez d ugie sekundy, wstrz sane dreszczami i
konwulsyjnym dr(eniem, jak gdyby jego kruchy szkielet ugina si' pod w%ciek ym
wiatrem d(umy i trzeszcza od wzmagaj cych si' podmuchów gor czki. Gdy atak min ,
dziecko rozpr'(y o si' nieco; zdawa o si', (e gor czka ust'puje i zostawia je, dysz ce, na
wilgotnym i zatrutym brzegu, gdzie i odpoczynek przypomina ju( %mier&. Kiedy
p omienna l fala dosi'gn' a je znowu po raz trzeci i unios a nieco, dziecko skurczy o si',
cofn' o w g b ó(ka w trwodze przed p omieniem, który je pali , i wstrz sn' o ob 'dnie
g ow , odrzucaj c przykrycie. Wielkie zy trysn' y spod rozpalonych powiek i zacz' y
sp ywa& po o owianej twarzy, i pod koniec ataku, wyczerpane, kurcz c ko%ciste nogi i
r'ce, których cia o rozp yn' o si' w czterdzie%ci osiem godzin, przybra o na
spustoszonym ó(ku poz' groteskowego krucyfiksu.
Tarrou schyli si' i swoj ci'(k r'k otar ma
potem. Castel przed chwil zamkn
twarzyczk', zwil(on
ksi (k' i patrzy na chorego. Zacz
zami i
zdanie, ale by
móc je sko.czy&, musia odchrz kn &, gdy( g os jego zad6wi'cza zbyt ostro.
— Nie by o polepszenia porannego, prawda, Rieux?
Rieux odpowiedzia , (e nie, ale dziecko stawia opór d u(ej, ni( to si' dzieje
normalnie. Paneloux, który jakby opad na %cian', rzek wtedy g ucho:
— Je%li ma umrze&, b'dzie cierpia o d u(ej.
Rieux odwróci si' porywczo w jego stron' i otworzy usta, jakby chcia mówi&, ale
z widocznym wysi kiem zapanowa nad sob i skierowa spojrzenie na dziecko.
Awiat o rozszerza o si' w sali. Na pi'ciu innych ó(kach porusza y si' i j'cza y
kszta ty, ale z umówion jak gdyby dyskrecj . Jedyny chory, który krzycza na drugim
ko.cu sali, rzuca w regularnych odst'pach czasu krótkie wo ania, wyra(aj ce raczej
zdziwienie ni( ból. Zdawa o si', (e nawet chorzy nie odczuwaj takiego przera(enia jak
na pocz tku. Przyjmowali teraz chorob' z rodzajem zgody. Tylko dziecko walczy o ze
wszystkich si . Rieux od czasu do czasu bra je za puls, bez potrzeby zreszt i raczej po to,
by prze ama& sw bezw adn niemoc, i czu , zamykaj c oczy, jak ten niepokój miesza si'
ze zgie kiem jego w asnej krwi. W czy si' wtedy ze straconym dzieckiem i próbowa je
podtrzyma& ze wszystkich swych nie tkni'tych jeszcze si . Ale uderzenia ich dwu serc,
zjednoczonych na chwil', gubi y wspólny rytm, dziecko mu si' wymyka o i jego wysi ek
133
spada w pró(ni'. Pu%ci wi'c szczup
pi stk' i wróci na swoje miejsce. Wzd u( %cian
pobielonych wapnem %wiat o przechodzi o od odcieni ró(owych do (ó tych. Za oknem
zacz
trzeszcze& upalny ranek. Ledwo by o s ycha&, jak Grand wychodzi, mówi c, (e
wróci. Wszyscy czekali. Dziecko mia o wci ( zamkni'te oczy, lecz jakby uspokoi o si'
troch'. R'ce, które sta y si' podobne do szponów, lekko ora y brzegi ó(ka. Potem
unios y si', zacz' y rozgrzebywa& koc w okolicy kolan i nagle dziecko zgi' o nogi,
podci gn' o uda do brzucha i tak pozosta o nieruchome. Wtedy po raz pierwszy
otworzy o oczy i spojrza o na Rieux, który znajdowa si' naprzeciw. We wkl's ej twarzy,
zakrzep ej teraz i jak z szarej glinki, otworzy y si' usta i prawie natychmiast wydoby si'
z nich jeden przeci g y okrzyk, który oddech zró(nicowa nieco i który nagle wype ni
sal' protestem monotonnym, nieharmonijnym i tak ma o ludzkim, (e wydawa o si', jak
gdyby wyszed z ust wszystkich ludzi jednocze%nie. Rieux %cisn
odwróci . Rambert zbli(y si' do ó(ka i stan
ksi (k' le( c
z'by. Tarrou si'
obok Castela, który zamkn
otwart
na jego kolanach. Paneloux patrzy na te usta dzieci'ce, splamione
chorob , pe ne krzyku wszystkich wieków. Osun
si' na kolana i nikt si' nie zdziwi
s ysz c, jak mówi g osem troch' zduszonym, lecz wyra6nym, na tle bezimiennej i
nieustaj cej skargi: “Bo(e mój, uratuj to dziecko".
Ale dziecko krzycza o nadal i chorzy wokó niego poruszyli si'. Ten z drugiego
ko.ca sali, którego wo ania nie ustawa y, przyspieszy rytm swej skargi, a( równie( sta a
si' krzykiem, podczas gdy inni j'czeli coraz g o%niej. Fala ka. zala a sal', zag uszaj c
modlitw' Paneloux, i Rieux, oparty o por'cz ó(ka, zamkn
oczy, pijany ze zm'czenia i
odrazy. Kiedy je otworzy , ujrza Tarrou obok siebie.
— Musz' wyj%& — powiedzia Rieux. — Nie mog' tego znie%& d u(ej.
Nagle jednak inni chorzy umilkli. Doktor zorientowa si' wtedy, (e krzyk dziecka
os ab , s ab ci gle i urwa si' wreszcie. Wokó niego skargi podnios y si' znowu, lecz
by y g uche jak dalekie echo tej walki, która si' sko.czy a. Walka bowiem si' sko.czy a.
Castel przeszed na drug stron' ó(ka i powiedzia , (e to koniec. Z ustami otwartymi, ale
niemymi, dziecko odpoczywa o w g 'bi rozrzuconych koców, mniejsze nagle, z resztkami
ez na twarzy.
Paneloux zbli(y si' i wykona gest b ogos awie.stwa. Potem zebra sutann' i
wyszed %rodkiem sali.
— Czy trzeba wszystko rozpocz & na nowo? — zapyta Tarrou Castela.
Stary doktor skin
g ow .
134
— Mo(e — powiedzia ze zmienion twarz . — Mimo wszystko opiera o si' d ugo.
Ale Rieux wychodzi ju( z sali krokiem tak szybkim i z takim wyrazem twarzy, (e
kiedy mija Paneloux, ten wyci gn
r'k', (eby go zatrzyma&.
— Chod6my, doktorze — powiedzia .
Rieux odwróci si', ci gle tym samym porywczym ruchem i rzuci gwa townie:
— Ach, ten przynajmniej by niewinny, ksi dz wie o tym dobrze!
Potem odwróci si' znowu, wyszed z sali przed Paneloux i znalaz si' w g 'bi
podwórza szkolnego. Usiad na awce mi'dzy ma ymi, zakurzonymi drzewkami i wytar
pot, który %cieka mu ju( do oczu. Mia ochot' krzycze& jeszcze, by rozerwa& wreszcie
mocn p'tl', która d awi a mu serce. Upa spada powoli pomi'dzy ga 'zie fikusów.
B 'kitne niebo poranne pokry o si' szybko mlecznym bielmem i powietrze stawa o si'
bardziej duszne. Rieux na swej awce nie stawia ju( oporu. Patrzy na ga 'zie, na niebo,
oddech wraca mu powoli, stopniowo prze yka zm'czenie.
— Dlaczego mówi pan do mnie z takim gniewem? — powiedzia g os za nim. — To
widowisko by o dla mnie tak(e nie do zniesienia.
Rieux odwróci si' do Paneloux.
— To prawda — rzek . — Niech mi ksi dz wybaczy. Ale, zm'czenie to szale.stwo.
Zdarzaj si' takie godziny w tym mie%cie, kiedy nie czuj' nic prócz buntu.
— Rozumiem — szepn
Paneloux. — To budzi bunt, poniewa( przekracza nasz
miar'. Ale mo(e powinni%my kocha& to, czego nie umiemy poj &.
Rieux wyprostowa si' nagle. Patrzy na Paneloux z ca
jakich by zdolny, i potrz sn
si
i nami'tno%ci , do
g ow .
— Nie, mój ojcze — powiedzia . — Inaczej rozumiem mi o%&. I nigdy nie b'd'
kocha tego %wiata, gdzie dzieci s torturowane.
Po twarzy Paneloux przemkn
cie. przera(enia.
— Ach, doktorze — rzek ze smutkiem — zrozumia em, co to jest aska.
Lecz Rieux opad po raz wtóry na awk'. Z g 'bi zm'czenia, które wróci o do.
znowu, odpowiedzia bardzo agodnie:
— Tego nie mam, wiem. Lecz nie chc' spiera& si' z ksi'dzem. Pracujemy razem w
imi' czego%, co
czy nas ponad blu6nierstwami i modlitwami. Tylko to jest wa(ne.
Paneloux usiad obok Rieux. Twarz mia wzruszon .
— Tak — powiedzia — tak, pan równie( pracuje dla zbawienia cz owieka.
Rieux próbowa si' u%miechn &.
135
— Zbawienie cz owieka to zbyt wielkie s owo dla mnie. Nie id' tak daleko.
Interesuje mnie jego zdrowie, przede wszystkim zdrowie.
Paneloux zawaha si'.
— Doktorze... — powiedzia .
Ale urwa . Pot zacz
mu tak(e %cieka& z czo a. Szepn : “Do widzenia", i jego oczy
b yszcza y, kiedy si' podniós . Mia odej%&, gdy Rieux, który si' namy%la , wsta równie( i
post pi krok w jego stron'.
— Niech mi ksi dz daruje. To si' ju( nie powtórzy.
Paneloux wyci gn
r'k' i rzek ze smutkiem:
— A jednak nie przekona em pana.
— Có( to ma za znaczenie? — powiedzia Rieux. — Nienawidz' %mierci i z a,
ksi dz wie o tym dobrze. I czy ksi dz tego chce, czy nie, jeste%my razem, (eby je znosi& i
(eby z nimi walczy&.
Rieux trzyma r'k' Paneloux.
— Ksi dz widzi — rzek , unikaj c jego spojrzenia — nawet sam Bóg nie mo(e nas
teraz roz czy&.
Odk d Paneloux wst pi do formacji sanitarnych, nie opuszcza szpitali i tych
miejsc, gdzie mo(na by o zetkn & si' z d(um . Stan
w pierwszym szeregu ratowników,
to znaczy znalaz si' tam, gdzie wed ug swego mniemania powinien by si' znale6&. Nie
brak o mu widoków %mierci. I cho& chroni o go serum, my%l o w asnej %mierci nie by a
mu obca. Z pozoru zachowa spokój. Ale jak gdyby zmieni si' od dnia, kiedy tak d ugo
patrzy na umieraj ce dziecko. Na twarzy jego by o wida& wzrastaj ce napi'cie. I
pewnego razu, gdy powiedzia do Rieux z u%miechem, (e przygotowuje teraz krótk
rozpraw' na temat: “Czy kap an mo(e radzi& si' lekarza", doktor odniós wra(enie, (e
idzie o co% bardziej powa(nego, ni( mówi Paneloux. Poniewa( doktor wyrazi ch'&
zapoznania si' z t prac , Paneloux oznajmi mu, (e ma wyg osi& kazanie na mszy dla
m'(czyzn i przy tej okazji wy o(y przynajmniej niektóre swoje punkty widzenia.
— Chcia bym, (eby pan przyszed , doktorze, temat pana zainteresuje.
Ojciec Paneloux wyg osi swoje drugie kazanie w dzie., gdy wia wielki wiatr.
Prawd' mówi c, szeregi audytorium by y bardziej przerzedzone ni( za pierwszym razem.
Ten rodzaj widowiska nie przyci ga ju( swoj nowo%ci naszych wspó obywateli. W
trudnych okoliczno%ciach, w jakich (y o miasto, s owo “nowo%&" straci o swój sens.
136
Wi'kszo%& zreszt , je%li nie porzuci a ca kowicie obowi zków religijnych albo je%li nie
czy a ich z g 'boko amoralnym (yciem osobistym, zast pi a zwyk e praktyki niezbyt
rozs dnymi przes dami. Ludzie ch'tniej nosili medaliki ochronne czy amulety %w.
Rocha, ni( chodzili na msz'.
Jako przyk ad niechaj pos u(y niepohamowane zainteresowanie naszych
wspó obywateli przepowiedniami. Na wiosn' oczekiwano z chwili na chwil' ko.ca
choroby i nikt nie my%la o tym, by pyta& o czas trwania epidemii, skoro wszyscy
wyobra(ali sobie, (e epidemia nie b'dzie trwa a. Ale w miar' jak mija y dni, zacz'to si'
obawia&, (e choroba nigdy si' nie sko.czy; jednocze%nie koniec epidemii sta si'
przedmiotem wszystkich nadziei. Podawano wi'c sobie z r k do r k rozmaite
przepowiednie magów czy %wi'tych Ko%cio a katolickiego. Wydawcy zdali sobie bardzo
szybko spraw' z korzy%ci, jakie mo(e im przynie%& ta egzaltacja, i drukowali kr ( ce
teksty w wielu egzemplarzach. Stwierdziwszy, (e ciekawo%& publiczno%ci jest
nienasycona, zacz'li szuka& w bibliotekach miejskich wszelkich historycznych
dokumentów tego rodzaju i rozpowszechniali je w mie%cie. Kiedy ju( wyczerpali histori',
zwrócili si' po przepowiednie do dziennikarzy, którzy przynajmniej w tym wzgl'dzie
okazali równe kompetencje jak ich wzory z minionych wieków.
Niektóre z tych przepowiedni drukowano nawet w odcinkach w gazetach, a
czytano je z nie mniejszym zapa em ni( sentymentalne opowiadania zamieszczane w
czasach zdrowia. Niektóre z tych przewidywa. opiera y si' na dziwacznych obliczeniach,
gdzie w gr' wchodzi rok, liczba zmar ych i cyfra miesi'cy sp'dzonych pod rz dami
d(umy. Innym razem przeprowadzano porównania z wielkimi d(umami w historii,
odkrywaj c podobie.stwa (które przepowiednie nazywa y niezmiennymi), i za pomoc
nie mniej dziwacznych oblicze. usi owano wyci gn & wnioski odpowiadaj ce aktualnym
wypadkom. Ale publiczno%& niew tpliwie ceni a sobie najbardziej te proroctwa, które
pos uguj c si' j'zykiem apokaliptycznym zwiastowa y cykle wydarze.; ka(de z nich
mog o by& tym w a%nie, którego do%wiadcza o miasto, a jego z o(ono%& pozwala a na
wszelkie interpretacje. Tak wi'c radzono si' co dzie. Nostradamusa i %w. Otylii, a
zawsze z po(ytkiem. Wszystkie zreszt proroctwa mia y t' cech' wspóln , (e w ko.cu
podnosi y na duchu. Tylko z d(um by o inaczej.
Te przes dy zast'powa y wi'c naszym wspó obywatelom religi' i dlatego
Paneloux wyg asza kazanie w ko%ciele zape nionym tylko w trzech czwartych. Kiedy
Rieux wszed
do ko%cio a w wieczór kazania, wiatr wdziera
si' falami przez
137
dwuskrzyd owe drzwi i kr (y swobodnie miedzy zebranymi. Doktor zaj
miejsce w
zimnym i cichym wn'trzu, w%ród audytorium z o(onego wy cznie z m'(czyzn; ujrza ,
jak ksi dz wchodzi na ambon'. Paneloux mówi tonem agodniejszym, z wi'kszym
namys em ni( za pierwszym razem, i zebrani zauwa(yli kilkakrotnie, (e z wahaniem
dobiera s owa. Rzecz ciekawsza jeszcze, (e nie mówi ju( “wy", ale “my".
Jednak(e g os jego stawa si' z wolna pewniejszy. Rozpocz
od przypomnienia, (e
od d ugich miesi'cy d(uma jest pomi'dzy nami, i teraz, kiedy znamy j lepiej, poniewa(
widzieli%my tyle razy, jak zasiada przy naszym stole czy przy wezg owiu tych, których
kochamy, jak kroczy obok nas i czeka na nasze przyj%cie w miejscach pracy, mo(e
potrafimy lepiej przyj & to, co mówi nam bez przerwy i czego w pierwszym zaskoczeniu
nie us yszeli%my dobrze. To, co ojciec Paneloux mówi ju( z tego samego miejsca,
pozostaje prawd — przynajmniej takie jest jego przekonanie. Ale, jak to zdarza si'
wszystkim (i dlatego bije si' w piersi), mo(e pomy%la i powiedzia to bez mi osierdzia. W
ka(dej rzeczy jednak jest jaka% prawda, któr
trzeba zachowa& w pami'ci.
Najokrutmejsza próba wci ( jest jeszcze dobrodziejstwem dla chrze%cijanina. W a%nie
chrze%cijanin powinien szuka& tego, co jest dla niego dobrodziejstwem, poznawa& jego
istot' i próbowa& je znale6&.
W tej chwili ludzie wokó Rieux rozsiedli si' i umie%cili mo(liwie najwygodniej na
swych awkach. Skrzyd o obitych suknem drzwi wej%ciowych uderza o lekko. Kto% wsta ,
(eby je przytrzyma&. Ten incydent rozproszy uwag' doktora, który ledwo s ysza , co
Paneloux mówi dalej. Ksi dz powiedzia mniej wi'cej tyle, (e nie nale(y wyja%nia& sobie
zjawiska d(umy, ale nauczy& si' tego, czego mo(na si' nauczy&. Rieux zrozumia
niejasno, (e wed ug ojca Paneloux nie ma nic do wyt umaczenia. Zainteresowanie
doktora wzros o, kiedy Paneloux powiedzia z moc , (e s rzeczy, które mo(na wyja%ni&
w stosunku do Boga, i inne, których wyja%ni& nie mo(na. Oczywi%cie jest dobro i z o, i na
ogó mo(na sobie wyt umaczy& atwo, co je dzieli. Ale trudno%& rozpoczyna si' wewn trz
z a. Na przyk ad, bywa o z o z pozoru konieczne i z o z pozoru bezu(yteczne. Don Juan w
piekle i %mier& dziecka. Je%li jest bowiem sprawiedliwe, (e piorun uderza w niedowiarka,
nie mo(na zrozumie& cierpie. dziecka. I doprawdy, nie ma na ziemi nic wa(niejszego od
cierpienia dziecka, l'ku, jakie to cierpienie przynosi, i racji, jakie trzeba dla niego
znale6&. Wszystko inne w (yciu u atwia Pan Bóg i zanim dojdziemy do tego punktu,
religia nie ma zas ug. Natomiast tu przypiera nas do muru. Tak wi'c jeste%my pod
murami d(umy i w ich %miertelnym cieniu musimy odnale6& dla siebie dobrodziejstwo.
138
Ojciec Paneloux odmawia sobie nawet atwych korzy%ci p yn cych z przedostania si'
przez ten mur. Wygodnie by oby mu powiedzie&, (e rozkosze czekaj ce dziecko mog
wynagrodzi& jego cierpienia, ale doprawdy nic o tym nie wie. Któ( móg by bowiem
twierdzi&, (e wieczna rado%& mo(e wynagrodzi& chwil' ludzkiego cierpienia? Na pewno
nie by by to chrze%cijanin, którego Pan zazna cierpie. na ciele i duszy. Nie, ojciec
Paneloux pozostanie u stóp muru, wierny tej m'ce, której symbolem jest krzy(, twarz w
twarz z cierpieniem dziecka. I powie bez l'ku tym, którzy go dzi% s uchaj : “Bracia moi,
chwila nadesz a. Trzeba we wszystko uwierzy& albo wszystkiemu zaprzeczy&. A któ(
spo%ród was o%mieli by si' wszystkiemu zaprzeczy&?'
Rieux zaledwie mia czas pomy%le&, (e ojciec Paneloux jest bliski herezji, kiedy
ksi dz mówi ju( z moc , (e ten nakaz, to ( danie jest przywilejem chrze%cijanina. Jest
równie( jego cnot . Paneloux wie, (e to, co jest ponad zwyk
miar' w cnocie (o czym
powie za chwile), wielu ludziom, przyzwyczajonym do bardziej pob a(liwej i klasycznej
moralno%ci, wyda si' czym% zaskakuj cym. Ale religia czasu d(umy nie mo(e by& religi
codzienn i je%li Bóg móg by zgodzi& si', a nawet pragn &, by dusza odpoczywa a i
cieszy a si' w czasach szcz'%cia, chce, (eby si' okaza a ponad swoj
miar', skoro
nieszcz'%cie jest bezimienne. Bóg udziela dzi% aski istotom przez siebie stworzonym,
zsy aj c im nieszcz'%cie, jakiego trzeba, by mog y ud6wign & najwi'ksz cnot': Wszystko
lub nic.
Przed wiekiem pewien autor %wiecki mniema , (e odkry tajemnic' Ko%cio a
twierdz c, ze nie ma czy%&ca. Rozumia przez to, (e nie ma pó %rodków, (e jest tylko raj i
piek o, i mo(na by& jedynie zbawionym lub pot'pionym wedle tego, co si' wybra o.
Zdaniem Paneloux jest to herezja, która mog a si' zrodzi& tylko w duszy niedowiarka.
Jest bowiem czy%ciec. Ale zdarza y si' bez w tpienia okresy, kiedy nie mo(na si' by o
tego czy%&ca spodziewa&, okresy, kiedy nie mo(na by o mówi& o grzechu powszednim.
Wszelki grzech by %miertelny, wszelka oboj'tno%& zbrodnicza. By o wszystko lub nic.
Paneloux urwa i Rieux us ysza w tej chwili wyra6niej j'ki wiatru pod drzwiami,
jak gdyby wiatr przybiera na sile. Ojciec Paneloux powiedzia wówczas, (e cnota
ca kowitej zgody, o której mówi , nie powinna by& zrozumiana w sensie ograniczonym,
jaki si' jej zazwyczaj nadaje; nie chodzi o banaln rezygnacj' ani nawet o trudn pokor'.
Chodzi o upokorzenie, ale o upokorzenie, z którym upokorzony by by w zgodzie.
Cierpienie dziecka jest na pewno upokarzaj ce dla umys u i serca. Ale tego w a%nie
trzeba zazna&. Dlatego (i Paneloux zapewni swoich s uchaczy, (e ma nie atw rzecz do
139
powiedzenia) trzeba chcie& cierpienia, poniewa( Bóg go chce. Tylko w ten sposób
chrze%cijanin nie oszcz'dzi sobie niczego i maj c wszystkie wyj%cia zamkni'te, dojdzie
do samego sedna wyboru. Wybierze wiar' we wszystko, (eby nie musia wszystkiemu
zaprzeczy&. I podobnie jak te zacne kobiety, które dowiedziawszy si', (e poprzez
formuj ce si' dymienice cia o w naturalny sposób wydala infekcje, mówi w tej chwili w
ko%cio ach: “Bo(e mój, ze%lij mu dymienice", chrze%cijanin potrafi odda& si' woli Bo(ej,
nawet niepoj'tej. Nie mo(na powiedzie&: “To rozumiem, ale tamto jest nie do przyj'cia";
trzeba si'ga& w g b tego, co niepoj'te, i zes ane nam po to, (eby%my mogli dokona&
wyboru. Cierpienie dzieci jest naszym gorzkim chlebem, ale bez tego chleba dusza
zgin' aby od g odu duchowego.
Tu rozleg si' ha as, jak zwykle, gdy ojciec Paneloux robi pauzy; niespodzianie
jednak kaznodzieja z si
podj
w tek, stawiaj c si' jak gdyby na miejscu swych
s uchaczy i zapytuj c, jak postaw' nale(y przyj &. Ksi dz spodziewa si' tego, zaraz
padnie przera(aj ce s owo: fatalizm. Có(, nie cofnie si' przed tym s owem, je%li wolno
mu b'dzie uzupe ni& je przymiotnikiem: “czynny". Na pewno, powtarza to raz jeszcze,
nie nale(y na%ladowa& chrze%cijan z Abisynii, o których mówi . Nie nale(y te(
post'powa& jak owi zad(umieni Persowie, którzy rzucali swoje odzienie na sanitarne
pikiety chrze%cija.skie, wielkim g osem wzywaj c niebo, by zes a o d(um' na tych
niewiernych, którzy chc walczy& z chorob zes an przez Boga. Ale, z drugiej strony, nie
nale(y na%ladowa& równie( mnichów z Kairu, którzy podczas epidemii w ubieg ym wieku
komunikowali, bior c hosti' szczypczykami, by unikn & dotkni'cia wilgotnych i
gor cych ust, gdzie mog a si' kry& infekcja. Zad(umieni Persowie i mnisi grzeszyli
jednakowo. Dla pierwszych bowiem nie liczy o si' cierpienie dziecka, dla drugich za%, na
odwrót, ludzki strach przed bólem zagarn
wszystko. W obu wypadkach problem
zr'cznie usuni'to sprzed oczu. Wszyscy byli g usi na g os Boga. S
jednak inne
przyk ady, które Paneloux chce przypomnie&. Je%li wierzy& kronikarzowi wielkiej d(umy
w Marsylii, na osiemdziesi'ciu jeden zakonników klasztoru Mercy czterech tylko
prze(y o d(um'. Z tych czterech trzech uciek o. Tak mówi kronikarze i nie ich rzecz
jest powiedzie& wi'cej. Ale kiedy ojciec Paneloux to czyta , my%l jego wybiega a ku temu,
który pozosta sam, mimo siedemdziesi'ciu siedmiu trupów, przede wszystkim za%
mimo przyk adu owych trzech braci. I ksi dz, uderzaj c pi'%ci w por'cz kazalnicy,
zawo a : “Bracia moi, trzeba by& tym, który zostaje!"
140
Nie chodzi o to, (eby odrzuca& wszelk
ostro(no%&, rozumny porz dek, który
spo ecze.stwo wprowadza do anarchii zarazy. Nie nale(y s ucha& tych moralistów,
którzy powiadaj , (e trzeba pa%& na kolana i poniecha& wszystkiego. Trzeba tylko i%&
naprzód w ciemno%ciach, troch' na o%lep, i próbowa& czyni& dobrze. Je%li za% idzie o
reszt', trwa& i zda& si' na Boga, nawet wówczas, gdy jest to %mier& dzieci, i nie szuka&
pomocy dla siebie.
Tu ojciec Paneloux przywo a wybitn posta& biskupa Belzunce, podczas d(umy w
Marsylii. Powiedzia , ze pod koniec epidemii biskup, zrobiwszy wszystko, co nale(a o
zrobi&, i przekonany, (e nie ma ju( sposobu, zamkn
si' wraz z zapasami (ywno%ci w
swym domu, który kaza zamurowa&; (e mieszka.cy miasta, którzy go uwielbiali, na
skutek zmiany uczu&, cz'stej, gdy nadmierne staj si' cierpienia, powzi'li do niego z o%&,
otoczyli dom biskupa trupami, (eby przenie%& tam zaraz', a nawet rzucali cia a przez
mury, by narazi& biskupa na pewniejsz
%mier&. Tak oto ów biskup uwierzy w
ostatecznej s abo%ci, (e potrafi si' odgrodzi& od %wiata %mierci, a tymczasem zmarli
spadali mu na g ow' prosto z nieba. Podobnie jest z nami, którzy powinni%my sobie
wyt umaczy&, (e podczas d(umy nie ma wysp. Nie, nie ma %rodka. Trzeba przyj &
zgorszenie, poniewa( musimy wybra& — nienawidzi& Boga czy go kocha&. A któ(
odwa(y by si' wybra& nienawi%& do Boga?
“Bracia moi — rzek wreszcie Paneloux oznajmiaj c, (e ko.czy — mi o%& do Boga
jest trudn mi o%ci . Zak ada ca kowite wyrzeczenie si' samego siebie i pogard' dla
w asnej osoby. Ale tylko ta mi o%& mo(e zmaza& cierpienie i %mier& dzieci, tylko ona
czyni ich %mier& konieczn , nie mo(na jej bowiem rozumie&, mo(na jej tylko chcie&. Oto
trudna nauka, któr chcia em podzieli& si' z wami. Oto wiara, okrutna w oczach ludzi,
rozstrzygaj ca w oczach Boga, do którego trzeba si' zbli(y&. Temu straszliwemu
wizerunkowi musimy dorówna&. Na tym szczycie wszystko si' przemiesza i wyrówna,
prawda try%nie z pozornej niesprawiedliwo%ci. Tak oto w wielu ko%cio ach po udnia
Francji zad(umieni %pi
od wieków pod kamiennymi p ytami chóru, kap ani
przemawiaj na ich grobach, a idea, jak g osz , wystrzela z tego popio u, gdzie przecie( i
dzieci z o(y y sw cz stk'".
Kiedy Rieux wychodzi , gwa towny wiatr wtargn
przez uchylone drzwi i uderzy
prosto w twarz wiernych. Wiatr przynosi do ko%cio a zapach deszczu, wo. wilgotnych
chodników, która pozwala a domy%la& si' wygl du miasta, zanim jeszcze wyszli. Stary
ksi dz i m ody diakon, id cy przed doktorem, z trudem utrzymywali kapelusze na
141
g owach. Mimo to starszy nie przestawa komentowa& kazania. Wyra(a uznanie dla
wymowy Paneloux, ale niepokoi o go zuchwalstwo jego my%li. Uwa(a , (e to kazanie
dowodzi o bardziej niepokoju ni( si y, a w wieku Paneloux kap an nie ma prawa do
niepokoju. M ody diakon, pochyliwszy g ow', by os oni& si' przed wiatrem, powiedzia ,
(e bywa cz'sto u ojca, orientuje si' w jego ewolucji, (e jego rozprawa b'dzie jeszcze
%mielsza i bez w tpienia nie uzyska imprimatur.
— Jaka( jest jej my%l? — zapyta stary ksi dz. Byli ju( na placu przed ko%cio em;
wiatr otoczy ich, wyj c i nie daj c mówi& m odszemu. Wreszcie diakon powiedzia :
— Je%li kap an zasi'ga rady lekarza, jest w tym sprzeczno%&.
Kiedy Rieux opowiada Tarrou o kazaniu Paneloux, Tarrou wtr ci , (e zna
ksi'dza, który podczas wojny straci wiar' na widok m odzie.ca z wy upionymi oczami.
— Paneloux ma racj' — powiedzia Tarrou. — Kiedy niewinno%& ma wy upione
oczy, chrze%cijanin musi straci& wiar' albo zgodzi& si' na to, (e sam b'dzie mia
wy upione oczy. Paneloux nie chce straci& wiary i nie zatrzyma si' przed niczym. To
w a%nie chcia powiedzie&.
Czy ta obserwacja Tarrou rzuca nieco %wiat a na pó6niejsze nieszcz'sne
wydarzenia, kiedy to zachowanie Paneloux wyda o si' jego otoczeniu niepoj'te?
Zobaczymy.
W kilka dni po kazaniu Paneloux zaj
si' przeprowadzk . By to moment, kiedy
rozwój choroby powodowa ci g e przeprowadzki w mie%cie. Podobnie jak Tarrou musia
porzuci& swój hotel, by zamieszka& u Rieux, ojciec Paneloux opu%ci mieszkanie, gdzie
ulokowa go jego zakon, i zamieszka u pewnej starej i pobo(nej pani, nie tkni'tej jeszcze
d(um . Podczas przeprowadzki ojciec czu coraz wi'ksze zm'czenie i l'k; przez to
w a%nie straci
szacunek swojej gospodyni. Kiedy bowiem gor co wychwala a
przepowiednie %w. Otylii, ksi dz okaza lekkie zniecierpliwienie, zapewne na skutek
zm'czenia. Jakkolwiek czyni
potem wysi ki, by zdoby& przynajmniej (yczliw
neutralno%& starej pani, nie móg tego osi gn &. Zrobi z e wra(enie. I co wieczór, zanim
wszed do swego pokoju, pe nego szyde kowych koronek, musia patrze& na plecy
gospodyni siedz cej w salonie, unosz c zarazem wspomnienie owego “Dobranoc, mój
ojcze", które, nie odwracaj c si', rzuca a mu sucho. Pewnego wieczoru, gdy k ad si'
spa& z p'kaj c
od bólu g ow , poczu , jak w skroniach i pulsie r k wyzwalaj
si'
nieokie znane fale gor czki, która dojrzewa a w nim od wielu dni.
142
To, co nast pi o pó6niej, wiadomo jedynie z opowiada. gospodyni. Rano wsta a
wcze%nie, jak to mia a w zwyczaju. Po pewnym czasie, zdumiona, (e ojciec nie wychodzi
ze swego pokoju, waha a si' d ugo, wreszcie postanowi a zapuka& do jego drzwi. Zasta a
ksi'dza le( cego po bezsennej nocy. Odczuwa
duszno%ci i by
jeszcze bardziej
zaczerwieniony na twarzy ni( zwykle. Wed ug jej w asnych s ów, zaproponowa a mu
uprzejmie, (e ka(e wezwa& lekarza, ale jej propozycja zosta a odrzucona z
gwa towno%ci , któr uzna a za godn po(a owania. Nie pozosta o jej nic innego jak
wyj%&. Nieco pó6niej ojciec zadzwoni prosz c, (eby przysz a. Przeprosi j za odruch
z ego humoru i o%wiadczy , (e nie ma mowy o d(umie, (e nie zauwa(y (adnego z jej
objawów i (e jest to przej%ciowe zm'czenie. Stara pani odpar a z godno%ci , (e jej
propozycja nie zrodzi a si' z niepokoju tego rodzaju, (e nie mia a na oku w asnego
bezpiecze.stwa, jest ono bowiem w r'kach Boga, ale my%la a jedynie o zdrowiu ojca, za
które czuje si' cz'%ciowo odpowiedzialna. Poniewa( jednak Paneloux nie odpowiada ,
gospodyni, wiedziona pragnieniem, by wype ni& wszystko, co do niej nale(y, znowu
zaproponowa a mu, (e wezwie swego lekarza. Ojciec odmówi raz jeszcze, ale t umacz c
si' w sposób, który ona uzna a za bardzo niejasny. Zrozumia a tylko, i to w a%nie wyda o
jej si' niepoj'te, (e ojciec nie chcia lekarza, poniewa( jest to sprzeczne z jego zasadami.
Wyci gn' a st d wniosek, (e gor czka zm ci a my%li jej lokatora, i ograniczy a si' do
przyniesienia mu zió ek.
Wci ( zdecydowana wype nia& najskrupulatniej obowi zki, które nak ada a jej
sytuacja, odwiedza a chorego regularnie co dwie godziny. Najbardziej uderzy j ci g y
niepokój, w jakim ojciec sp'dzi dzie.. Odrzuca prze%cierad a i nakrywa si' nimi
znowu, przesuwa nieustannie r'ce po wilgotnym czole i cz'sto siada na ó(ku, (eby
zakaszle& zd awionym, g uchym i wilgotnym kaszlem, jakby co% z siebie wydziera .
Zdawa o si' wówczas, (e nie mo(e usun & z g 'bi gard a dusz cych go czopów waty. Po
tych atakach opada w ty z oznakami wielkiego wyczerpania. Wreszcie znów przybiera
pozycj' pó siedz c
i przez krótk
chwil' patrzy przed siebie z uporem jeszcze
gwa towniejszym od poprzedniego niepokoju. Ale stara pani waha a si' jeszcze, czy
wezwa& lekarza i sprzeciwi& si' choremu. Móg to by& zwyk y atak gor czki, cho& tak
szczególnie wygl da .
Po po udniu spróbowa a jednak przemówi& do ksi'dza, ale w odpowiedzi
us ysza a tylko kilka niezrozumia ych s ów. Ponowi a sw propozycj'. Ale wówczas ojciec
podniós si' i na wpó si' dusz c odpowiedzia wyra6nie, (e nie chce lekarza. Gospodyni
143
postanowi a wi'c, (e zaczeka do jutra rana i je%li stan ojca si' nie poprawi, zatelefonuje
na numer, który agencja Infdok powtarza a co dzie. ze dwana%cie razy przez radio.
Wci ( pami'taj c o swych obowi zkach, mia a zamiar zagl da& do swego lokatora w
nocy i czuwa& przy nim. Ale wieczorem, gdy zanios a mu %wie(ych zió ek, zapragn' a
po o(y& si' na chwil' i zbudzi a si' dopiero nazajutrz o %wicie. Pobieg a do jego pokoju.
Ojciec le(a bez ruchu. Twarz, nadmiernie czerwona dnia poprzedniego, sta a si'
teraz sina, co widoczne by o tym wyra6niej, (e zachowa a kszta t okr g y. Ojciec patrzy
na ma y %wiecznik z kolorowych paciorków, który wisia nad ó(kiem. Kiedy stara pani
wesz a, odwróci si' w jej stron'. Wed ug jej s ów, wygl da tak, jakby bity przez ca
noc
straci wszelk zdolno%& reakcji. Zapyta a ksi'dza, jak si' czuje. Odpar g osem, w którym
dostrzeg a ton dziwnie oboj'tny, (e ma si' 6le, (e nie trzeba mu lekarza, wystarczy
przewie6& go do szpitala, (eby wszystko odby o si' wed ug przepisów. Stara pani
pobieg a przera(ona do telefonu.
Rieux przyjecha w po udnie. Wys uchawszy pani domu, odpar tylko, (e Paneloux
mia racj', i (e jest ju( za pó6no. Ojciec przyj
doktora z tym samym oboj'tnym
wyrazem. Rieux zbada go i by zdumiony, nie widz c (adnego z g ównych objawów
d(umy dymieniczej czy p ucnej prócz obrz'ku gard a i duszno%ci. W ka(dym razie puls
by tak s aby, a stan ogólny tak alarmuj cy, (e ma o by o nadziei.
— Ksi dz nie ma (adnego z g ównych objawów choroby — powiedzia do
Paneloux. — Ale s powody do podejrze. i musz' ksi'dza izolowa&.
Ksi dz u%miechn
si' dziwnie, z uprzejmo%ci , ale milcza . Rieux wyszed , (eby
zatelefonowa&, i wróci . Patrzy na Paneloux.
— Zostan' przy ksi'dzu — powiedzia agodnie.
Paneloux jakby si' o(ywi i zwróci w stron' doktora oczy, do których zdawa o si'
wraca& ciep o. Potem powiedzia z wysi kiem, tak (e trudno by o stwierdzi&, czy mówi ze
smutkiem, czy nie:
— Dzi'kuj'. Ale zakonnicy nie maj przyjació . Wszystko z o(yli w Bogu.
Poprosi o krucyfiks, który znajdowa si' u wezg owia ó(ka, i kiedy mia go w
r'kach, odwróci si', (eby na. patrze&.
W szpitalu Paneloux nie otworzy ust. Jak przedmiot podda si' wszystkim
zabiegom, ale nie wypuszcza ju( krucyfiksu. Jednak(e wypadek ksi'dza wci ( by
niejasny. Rieux prze%ladowa y w tpliwo%ci. To by a i nie by a d(uma. Zdawa o si'
zreszt , (e od pewnego czasu sprawia jej przyjemno%& sprowadzanie diagnostyki na
144
manowce. Ale w przypadku Paneloux mia o si' okaza&, (e ta niepewno%& by a bez
znaczenia.
Gor czka posz a w gór'. Kaszel stawa si' bardziej g uchy i torturowa chorego
przez ca y dzie.. Wieczorem wreszcie ojciec wykrztusi z siebie dusz c go wat'. By a
czerwona. W%ród zgie ku gor czki Paneloux nadal patrzy oboj'tnie i kiedy nazajutrz
znaleziono go martwego, na wpó wychylonego z ó(ka, jego spojrzenie nic nie wyra(a o.
Napisano na karcie kontrolnej: “Wypadek w tpliwy".
Wszystkich Awi'tych w tym roku wygl da o inaczej ni( zazwyczaj. Tylko pogoda
by a jak zawsze, zmieni a si' bowiem nagle i spó6nione upa y ust pi y miejsca ch odom.
Jak w poprzednich latach, wia nieustannie zimny wiatr. Wielkie chmury bieg y od
ko.ca do ko.ca horyzontu, rzucaj c cie. na domy; po ich przej%ciu spad o na nie zimne i
z ocone %wiat o listopadowego nieba. Pojawi y si' pierwsze nieprzemakalne p aszcze.
Zauwa(ono jednak zdumiewaj c
ilo%& gumowanych i b yszcz cych materia ów.
Dzienniki przypomina y bowiem, (e przed dwustu laty, podczas wielkich d(um na
Po udniu, lekarze ubierali si' dla ochrony w naoliwione tkaniny. Skorzysta y z tego
sklepy, by wyrzuci& zapas niemodnej odzie(y, która, jak spodziewano si', mia a
zabezpiecza& od zara(enia.
Ale wszystkie te znaki pory roku nie mog y sprawi&, by zapomniano o
opustosza ych cmentarzach. W poprzednich latach tramwaje pe ne by y md ego zapachu
chryzantem i procesje kobiet udawa y si' do miejsc, gdzie spoczywali ich bliscy, by ubra&
kwiatami groby. By
to dzie., w którym próbowano wynagrodzi& zmar emu
osamotnienie i niepami'& d ugich miesi'cy. Ale tego roku nikt nie chcia my%le& o
zmar ych. W a%nie dlatego, (e my%lano o nich zbyt wiele. Rzecz nie polega a ju( na tym,
by powróci& do nich z odrobin (alu i wielk melancholi . Nie byli to ju( ci opuszczeni,
do których przychodzi o si' wyt umaczy& raz na rok. Byli intruzami, o których chce si'
zapomnie&. Tote( %wi'to zmar ych w tym roku w pewien sposób zr'cznie ukryto. Wed ug
Cottarda, którego j'zyk, zdaniem Tarrou, stawa si' coraz bardziej ironiczny, co dzie.
by o %wi'to zmar ych.
Rzeczywi%cie,
radosne
ognie
d(umy
p on' y
coraz
(wawiej
w
piecu
krematoryjnym. Co prawda, liczba zmar ych nie zwi'ksza a si' z dnia na dzie.. Ale
d(uma jak gdyby rozsiad a si' wygodnie, wnosz c do swych codziennych morderstw
precyzj' i regularno%& dobrego urz'dnika. W zasadzie, wed ug opinii kompetentnych
145
osobisto%ci, by to dobry znak. Wykres post'pu d(umy, wpierw id cy nieustannie w gór',
zatrzyma si' na d ugo na jednej wysoko%ci i wydawa si' bardzo pocieszaj cy, na
przyk ad doktorowi Richard. “To dobry, doskona y wykres" — mówi . Uwa(a , (e
choroba osi ga swój wyrównany poziom, jak to okre%la . Teraz mog a tylko si' cofa&.
Zas ug' przypisywa tutaj nowemu serum Castela, które w kilku wypadkach przynios o
rzeczywi%cie nieoczekiwane sukcesy. Stary Castel nie przeczy , ale uwa(a , (e nie mo(na
nic przewidzie&, poniewa( historie epidemii znaj nieprzewidziane odskoki. Prefektura,
od dawna ju( pragn c uspokojenia opinii publicznej, na co nie pozwala a d(uma, mia a
w projekcie zebranie lekarzy, którzy wypowiedzieliby si' w tej sprawie, kiedy doktora
Richard równie( zabra a d(uma, w a%nie wówczas, gdy wyrównany poziom choroby
zosta osi gni'ty.
Wobec tego przyk adu, który niew tpliwie wywiera wra(enie, ale w ko.cu nie
dowodzi niczego, prefektura wróci a do pesymizmu z tym wi'ksz niekonsekwencj , (e
wpierw pozwoli a sobie na optymizm. Castel natomiast ogranicza si' do tego, (e
przygotowywa swoje serum najstaranniej, jak potrafi . W ka(dym razie nie by o ju(
gmachu u(yteczno%ci publicznej, którego nie zamieniono by na szpital czy lazaret, a je%li
uszanowano jeszcze prefektur', to dlatego, (e trzeba by o miejsca na zebrania. Na ogó
jednak bior c i w zwi zku ze wzgl'dnym ustaleniem si' d(umy w tym okresie,
organizacja przewidziana przez Rieux nie uleg a zmianom. Lekarze i ich pomocnicy,
którzy pracowali w tak wyczerpuj cy sposób, nie musieli wyobra(a& sobie, (e trzeba
b'dzie jeszcze wi'kszych wysi ków. Mieli tylko nadal wykonywa& sw nadludzk prac',
regularnie, je%li tak mo(na powiedzie&. D(uma p ucna, której wypadki ju( zanotowano,
szerzy a si' teraz w ca ym mie%cie, jak gdyby wiatr roznieca i podsyca po(ary w
p ucach. Chorzy umierali znacznie szybciej, w%ród krwawych wymiotów. Przy tej nowej
formie epidemii zara6liwo%& mog a si' zwi'kszy&. Prawd' mówi c, zdania specjalistów
wci ( by y sprzeczne w tym wzgl'dzie. Dla wi'kszego jednak bezpiecze.stwa personel
sanitarny oddycha przez maski z dezynfekowanej gazy.
W ka(dym razie, na pierwszy rzut oka, choroba powinna by a si' rozszerzy&.
Poniewa( jednak zmniejszy a si' ilo%& zachorowa. na d(um' dymienicz , równowaga
nie zosta a zachwiana.
Mo(na jednak by o mie& inne powody do niepokoju, w zwi zku z trudno%ciami
aprowizacyjnymi, rosn cymi w miar' czasu. Wtr cili si' do tego spekulanci i
sprzedawali po bajecznych cenach produkty pierwszej potrzeby, których brak o na
146
rynku. Tak wi'c biedne rodziny znajdowa y si' w bardzo trudnej sytuacji, podczas gdy
bogatym nie brak o niemal niczego. I d(uma, stosuj c w swych rz dach skuteczn
bezstronno%&, zamiast umocni& równo%& naszych obywateli, normaln gr egoizmów
zaostrza a w sercach ludzkich poczucie niesprawiedliwo%ci. Pozostawa a, oczywi%cie,
nieskazitelna równo%& %mierci, ale tej nikt nie chcia . Biedni wi'c, którzy cierpieli g ód, z
jeszcze wi'ksz
nostalgi
my%leli o miastach i wsiach s siednich, gdzie (ycie by o
swobodne, a chleb niedrogi. Poniewa( nie mo(na by o dostarczy& im do%& (ywno%ci,
uwa(ali, niezbyt zreszt rozs dnie, (e powinno im si' pozwoli& na wyjazd. Pewne has o
zyska o sobie popularno%&, wypisywano je na murach i wykrzykiwano niekiedy, gdy
przeje(d(a prefekt: “Chleba albo powietrza". Ta ironiczna formu a sta a si' sygna em do
manifestacji, które st umiono szybko, lecz których powa(ny charakter by oczywisty dla
ka(dego.
Dzienniki, rzecz prosta, by y pos uszne zaleceniu optymizmu za wszelk cen'.
Wed ug nich sytuacj' charakteryzowa “wzruszaj co przyk adny spokój i zimna krew",
jakie okazywa a ludno%&. Ale w zamkni'tym mie%cie, gdzie nic nie mog o pozosta&
tajemnic , nikt nie mia z udze. co do “przyk adnej postawy" spo eczno%ci. I (eby mie&
w a%ciwe wyobra(enie o spokoju i zimnej krwi, o których by a mowa, wystarczy o
odwiedzi& miejsca kwarantanny lub jeden z obozów odosobnienia, zorganizowanych
przez administracje. Narrator, wezwany gdzie indziej, nie by tam. Dlatego trzeba tu
przytoczy& opinie Tarrou.
W swych notatkach Tarrou mówi o tym, jak wraz z Rambertem odwiedzi obóz
mieszcz cy si' na stadionie miejskim. Stadion znajduje si' niemal u bram miasta i z
jednej strony graniczy z ulic , gdzie przeje(d(aj
tramwaje, z drugiej z rozleg ymi
terenami ci gn cymi si' a( do skraju p askowzgórza, na którym zbudowane jest miasto.
Otaczaj go wysokie mury z cementu, wystarczy o wiec postawi& stra(e przy czterech
bramach wej%ciowych, by utrudni& ucieczk'. Jednocze%nie mury broni y nieszcz'%ników
odbywaj cych kwarantann' przed ciekawo%ci
ludzi z zewn trz. W zamian za to
izolowani s yszeli przez ca y dzie. przeje(d(aj ce tramwaje, nie widz c ich, i ze
wzmo(onego ha asu odgadywali godziny powrotu i wyj%cia z biur. Wiedzieli wi'c, (e
(ycie, z którego byli wy czeni, sz o swoim trybem w odleg o%ci kilkunastu metrów od
nich i (e cementowe mury oddzielaj
dwa %wiaty bardziej sobie obce, ni( gdyby
znajdowa y si' na ró(nych planetach.
147
By o niedzielne popo udnie, kiedy Tarrou i Rambert wybrali si' na stadion.
Towarzyszy im Gonzales, gracz w pi k' no(n , którego Rambert odnalaz i który zgodzi
si' obj & nadzór stadionu, luzuj c urz'dników. Rambert mia
go przedstawi&
administratorowi obozu. Gdy si' spotkali, Gonzales powiedzia , (e jest to w a%nie
godzina, kiedy przed d(um
ubiera
si' na mecz. Teraz, gdy stadiony zosta y
zarekwirowane, nie by o to ju( mo(liwe i Gonzales czu si' i wygl da jak cz owiek, który
nie ma nic do roboty. By to jeden z powodów, dla których zgodzi si' na ten nadzór, pod
warunkiem, (e pracowa& b'dzie tylko przy ko.cu ka(dego tygodnia. Niebo by o na wpó
pokryte chmurami i Gonzales, zadar szy nos, zauwa(y z (alem, (e ta pogoda ani
deszczowa, ani upalna, jest najbardziej odpowiednia dla dobrego meczu. Przywo ywa ,
jak umia , wspomnienia: zapach oliwy do masa(u w szatniach, trybuny hucz ce od
oklasków, koszulki w (ywych kolorach na p owym boisku, w przerwach cytryny lub
lemoniada, która k uje wyschni'te gard o tysi cem od%wie(aj cych igie ek. Tarrou
notuje zreszt , (e przez ca
drog' wyboistymi ulicami przedmie%cia gracz nie przestawa
kopa& kamyków. Próbowa wycelowa& prosto w otwór %cieku, a kiedy mu si' to uda o,
mówi : “Jeden-zero". Gdy sko.czy papierosa, wypluwa niedopa ek przed siebie i
usi owa w locie podbi& go nog . Niedaleko od stadionu bawi ce si' dzieci rzuci y pi k' w
ich stron' i Gonzales zada sobie trud, by zwróci& im j z precyzj .
Wreszcie weszli na stadion. Na trybunach pe no by o ludzi. Ale teren stadionu
pokrywa y setki czerwonych namiotów, wewn trz których wida& by o z daleka po%ciel i
t umoki. Trybuny zachowano, (eby internowani mogli si' na nich schroni& podczas
deszczu i upa u. Do namiotów wracali po zachodzie s o.ca. Pod trybunami znajdowa y
si' jak dawniej prysznice i szatnie graczy, które zamieniono na biura i izby chorych.
Wi'kszo%& internowanych by a na trybunach. Inni wa 'sali si' po liniach bocznych
boiska. Kilku siedzia o w kucki przy wej%ciu do namiotów i wodzi o wokó niepewnym
spojrzeniem. W%ród tych, co siedzieli na trybunach, wielu by o przygn'bionych; zdawali
si' czeka&.
— Co robi przez ca y dzie.? — zapyta Tarrou Ramberta.
— Nic.
W istocie, niemal wszyscy mieli opuszczone r'ce i bezczynne d onie. To ogromne
zgromadzenie ludzi by o osobliwie milcz ce.
— W pierwszych dniach panowa tu straszny ha as — powiedzia Rambert. — Ale
w miar' jak dni mija y, milkli coraz bardziej.
148
Je%li wierzy& notatkom, Tarrou ich rozumia ; widzia , jak z pocz tku, st oczeni w
namiotach, s uchali brz'czenia much lub drapali si', wykrzykuj c sw z o%& i l'k, je%li
znale6li ch'tne ucho. Ale gdy obóz by ju( przeludniony, coraz mniej by o ch'tnych uszu.
Pozostawa o wi'c tylko zamilkn & i nie dowierza& nikomu. Rzeczywi%cie, jaka% nieufno%&
spad a z szarego, a jednak %wietlistego nieba na czerwony obóz.
Tak, wszyscy mieli nieufne miny. Skoro ich oddzielono jednych od drugich, nie
by o to pozbawione racji; wygl dali wi'c na ludzi, którzy szukaj swoich racji i którzy si'
boj . Ka(dy z tych, na których Tarrou patrzy , mia puste spojrzenie, wszyscy zdawali si'
cierpie& na skutek oderwania od tego, co stanowi o ich (ycie. A poniewa( nie mogli wci (
my%le& o %mierci, nie my%leli o niczym. “Najgorsze jednak — pisa Tarrou — jest to, (e s
zapomniani i (e o tym wiedz . Ci, którzy ich znaj , zapomnieli o nich, poniewa( my%l o
czym innym, i to jest zrozumia e. Je%li za% idzie o tych, którzy ich kochaj , ci zapomnieli
o nich tak(e, poniewa( trac si y, staraj c si' o ich powrót i uk adaj c projekty dotycz ce
ich wyj%cia. My%l c o tym wyj%ciu, nie my%l ju( o tych, którzy maj wyj%&. To tak(e jest
normalne. Wida& z tego wreszcie, (e nikt nie potrafi naprawd' my%le& o kim innym,
nawet w najgorszym z nieszcz'%&. My%le& bowiem rzeczywi%cie o kim%, to my%le& o nim
minuta po minucie, nie zajmuj c si' niczym, ani gospodarstwem, ani przelatuj c
much , ani posi kami, ani sw'dzeniem skóry. Ale zawsze s muchy i sw'dzenie. Dlatego
trudno jest (y&. A ci tutaj wiedz o tym dobrze".
Przyszed administrator obozu i powiedzia , (e jaki% pan Othon chce ich widzie&.
Zaprowadzi Gonzalesa do swego biura, potem za% uda si' z Tarrou i Rambertem na róg
trybun; pan Othon, który siedzia tam na osobno%ci, wsta , (eby ich powita&. Wci ( by
ubrany w ten sam sposób i nosi ten sam sztywny ko nierzyk. Tarrou zauwa(y tylko, (e
k'pki w osów na skroniach by y znacznie bardziej nastroszone, a jedno sznurowad o
rozwi zane. S'dzia mia wygl d zm'czony i ani razu nie spojrza w twarz swym
rozmówcom. Powiedzia , (e rad jest ich widzie&, i poprosi , (eby podzi'kowali doktorowi
Rieux za to, co uczyni .
Tamci milczeli.
— Mam nadziej' — rzek s'dzia po pewnym czasie — (e Filip nie cierpia bardzo.
Tarrou us ysza wtedy po raz pierwszy, jak wymawia imi' swego syna, i zrozumia ,
(e co% si' zmieni o. S o.ce zni(a o si' na horyzoncie i jego promienie, pomi'dzy dwiema
chmurami, pada y prostopadle na trybuny, z oc c ich twarze.
— Nie — rzek Tarrou — nie, nie cierpia , naprawd'.
149
Kiedy odeszli, s'dzia nadal patrzy w stron', sk d %wieci o s o.ce.
Poszli po(egna& si' z Gonzalesem, który studiowa tablic' kolejnych dy(urów.
Gracz %mia si', %ciskaj c im r'ce.
— Przynajmniej odnalaz em szatnie — mówi — tu nic si' nie zmieni o.
Nieco pó6niej administrator odprowadza Tarrou i Ramberta, kiedy jakie%
dono%ne trzaski rozleg y si' na trybunach. Zaraz potem megafony, które w lepszych
czasach s u(y y do oznajmiania wyniku meczów czy prezentacji dru(yn, powiadomi y
nosowym g osem, (e internowani powinni wróci& do swych namiotów, by mo(na by o im
rozda& posi ek wieczorny. Ludzie powoli opuszczali trybuny i szli do namiotów,
pow ócz c nogami. Kiedy wszyscy ju( si' w nich znale6li, dwa wózki elektryczne, jakie
widuje si' na dworcach, przejecha y mi'dzy namiotami, wioz c wielkie kot y. Ludzie
wyci gali r'ce, dwie warz chwie zanurza y si' w dwóch kot ach, po czym l dowa y w
dwóch mena(kach. Wózek jecha dalej. Przy nast'pnym namiocie powtarza o si' to
samo.
— Naukowa metoda — powiedzia Tarrou do administratora.
— Tak — odpar tamten z satysfakcj , %ciskaj c im d onie — naukowa.
By ju( zmierzch, niebo sta o si' czyste. Wagodne i ch odne %wiat o zalewa o obóz.
W spokoju wieczoru ze wszystkich stron dobiega brz'k y(ek i talerzy. Nietoperze
przelecia y nad namiotami i znik y nagle. Tramwaj zgrzytn
na zwrotnicy z drugiej
strony murów.
— Biedny s'dzia — mrukn
Tarrou, wychodz c z bramy.
— Trzeba by co% zrobi& dla niego. Ale jak pomóc s'dziemu?
W mie%cie by o te( wiele innych obozów, o których narrator, ze skrupulatno%ci i
braku bezpo%rednich informacji, nie mo(e du(o powiedzie&. Mo(e jednak powiedzie&, (e
istnienie tych obozów, odór ludzi id cy stamt d, wrzask megafonów o zmierzchu,
tajemnica murów i obawa przed tymi pot'pionymi miejscami zaci (y y bardzo na
poczuciu moralnym naszych wspó obywateli i pog 'bi y jeszcze zam't i niepokój.
Mno(y y si' zaj%cia i konflikty z administracj .
Tymczasem z ko.cem listopada poranki sta y si' bardzo zimne. Potop deszczów
zmy jezdnie, oczy%ci z chmur niebo nad l%ni cymi ulicami. Rano bezsilne s o.ce rzuca o
na miasto iskrz ce si' i lodowate %wiat o. Natomiast pod wieczór powietrze znów si'
ociepla o. By a to chwila, któr wybra Tarrou, (eby zwierzy& si' doktorowi Rieux.
150
Pewnego wieczoru oko o dziesi tej, po d ugim i wyczerpuj cym dniu, Tarrou
towarzyszy Rieux, który szed z wieczorn
wizyt
do starego astmatyka. Niebo
po yskiwa o agodnie nad domami starej dzielnicy. Lekki wiatr wia bezg o%nie na
ciemnych skrzy(owaniach. Dwaj m'(czy6ni, którzy przyszli ze spokojnych ulic, wpadli
od razu w gadanin' starego. Oznajmi im, (e ludzie protestuj , (e wci ( ci sami maj ,
czego dusza zapragnie, (e tak d ugo dzban wod' nosi, póki si' ucho nie urwie, i (e
prawdopodobnie (tu zatar r'ce) dojdzie do hecy. Przez ca y czas, gdy doktor by przy
nim, nie przestawa komentowa& wypadków.
Us yszeli kroki nad sob . Stara kobieta zauwa(y a zaciekawion min' Tarrou i
wyja%ni a, (e to s siedzi s na tarasie. Dowiedzieli si' zarazem, (e z góry jest pi'kny
widok, (e tarasy cz'sto stykaj si' ze sob z jednej strony i kobiety w tej dzielnicy mog
si' odwiedza&, nie wychodz c z domu.
— Tak — powiedzia stary — wejd6cie na gór'. Tam jest dobre powietrze.
Taras by pusty, znajdowa y si' na nim trzy krzes a. Z jednej strony, jak okiem
si'gn &, wida& by o tylko p askie dachy, które u ko.ca opiera y si' o ciemn i kamienn
bry ': rozpoznali pierwsze wzgórza. Z drugiej strony, nad kilku ulicami i niewidocznym
portem, spojrzenie zanurza o si' w horyzoncie, gdzie po czone niebo i morze pulsowa y
niewyra6nie. Nad tym, co by o ska ami, pojawi o si' regularne %wiate ko, którego 6ród a
nie dostrzegali: to latarnia morska od wiosny sygnalizowa a statkom, by p yn' y ku
innym portom. Czyste gwiazdy %wieci y na wymiecionym i wyg adzonym przez wiatr
niebie i dalekie %wiate ko latarni morskiej raz po raz dorzuca o do ich blasku przelotny
popió . Ciep y wiatr przynosi zapach korzeni i kamienia. Spokój by zupe ny.
— Dobrze tu — rzek Rieux siadaj c. — Jak gdyby d(umy nigdy nie by o. Tarrou
sta do niego plecami i patrzy na morze.
— Tak — powiedzia po chwili — dobrze tu.
Usiad obok doktora i patrzy na niego uwa(nie. Trzy razy %wiate ko pojawi o si'
na niebie. Brz'k naczy. dochodzi do nich z g 'bi ulicy. W domu trzasn' y drzwi.
— Czy pan nigdy nie próbowa dowiedzie& si', kim jestem? — zapyta Tarrou
bardzo naturalnym tonem. — Czy czuje pan przyja6. dla mnie?
— Tak — odpar doktor. — Ale a( dot d brak o nam czasu.
— Dobrze, to mnie pociesza. Czy chce pan, (eby ta godzina by a godzin
przyja6ni? Rieux u%miechn
si' tylko w odpowiedzi.
— A zatem...
151
Kilka ulic dalej jakie% auto %lizga o si' d ugo po wilgotnej jezdni. W ko.cu
odjecha o; po chwili pomieszane okrzyki dochodz ce z daleka znów przerwa y cisz'.
Wreszcie cisza spad a na obu m'(czyzn ca ym ci'(arem nieba i gwiazd. Tarrou wsta i
usiad na parapecie, naprzeciw Rieux, siedz cego wci ( w g 'bi krzes a. Masywny kszta t
cia a Tarrou odcina si' na tle nieba. Mówi d ugo i oto mniej wi'cej jego s owa:
“?eby upro%ci& spraw', powiedzmy, (e cierpia em na d(um' d ugo przedtem,
zanim pozna em to miasto i t' epidemi'. Do%& powiedzie&, (e jestem jak wszyscy. Ale s
ludzie, którzy tego nie wiedz albo czuj si' dobrze w tej sytuacji, i ludzie, którzy wiedz
i nie chc jej. Ja nie chcia em nigdy.
Kiedy by em m ody, (y em przekonany o w asnej niewinno%ci, to znaczy nie
mia em (adnych przekona.. Nie nale(' do niespokojnych duchów, rozpoczyna em, jak
trzeba. Sz o mi dobrze, porozumiewa em si' atwo, wiod o mi si' z kobietami, a je%li
mia em jakie% niepokoje, mija y tak samo, jak przychodzi y. Pewnego dnia zacz em si'
zastanawia&. Teraz...
Musz' panu powiedzie&, (e nie by em biedny jak pan. Mój ojciec by zast'pc
prokuratora generalnego, co jest pozycj . Nic jednak tego nie zdradza o, z natury
bowiem by poczciwy. Moja matka by a prosta i zawsze w cieniu, nigdy nie przesta em jej
kocha&, ale wol' o tym nie mówi&. Ojciec zajmowa si' mn , kocha i s dz' nawet, (e
usi owa mnie rozumie&. Mia swoje przygody, jestem teraz tego pewien, ale bynajmniej
mnie to nie oburza. Zachowywa si' w tym wszystkim, jak nale(a o si' po nim
spodziewa&, nie ura(aj c nikogo. Krótko mówi c, nie by zbyt oryginalny i dzi%, kiedy nie
(yje, zdaj' sobie spraw', (e je%li nie (y jak %wi'ty, nie by przecie( z ym cz owiekiem.
Trzyma si' %rodka, ot i wszystko; dla tego rodzaju ludzi (ywi si' rozs dne uczucia, a
uczucia te sprawiaj , (e (ycie idzie dalej.
Mia jednak pewn osobliw cech': wielki rozk ad jazdy Chaixa by ksi (k , z
któr si' nie rozstawa . Nie dlatego (eby podró(owa , nie licz c wyjazdu na wakacje do
Bretanii, gdzie mia niewielk posiad o%&. Ale potrafi poda& dok adnie godziny wyjazdu i
przyjazdu poci gu Pary(-Berlin, kombinacje po cze. miedzy Lyonem i Warszaw ,
dok adn liczb' kilometrów pomi'dzy dowolnie wybranymi stolicami. Czy umia by pan
powiedzie&, jak jedzie si' z Briangon do Chamonix? Nawet naczelnik stacji by si' w tym
zgubi . Mój ojciec si' nie gubi . Niemal co wieczór po%wi'ca czas na wzbogacanie swych
wiadomo%ci w tej dziedzinie i raczej by z nich dumny. Bawi o mnie to ogromnie i cz'sto
zadawa em mu pytania, z zachwytem sprawdzaj c jego odpowiedzi w wielkim rozk adzie
152
jazdy i stwierdzaj c, (e si' nie pomyli . Te ma e &wiczenia bardzo nas z czy y,
stanowi em bowiem dla niego audytorium, którego dobr wol' ocenia . Co do mnie za%,
uwa(a em, (e ta doskona o%& w zakresie kolejnictwa jest tyle samo warta co ka(da inna.
Ale ponosz mnie wspomnienia i obawiam si', (e zbyt wielkie znaczenie przydaj'
temu zacnemu cz owiekowi. ?eby z tym sko.czy&, dodam, (e nie mia bezpo%redniego
wp ywu na moj
decyzj'. Co najwy(ej dostarczy mi okazji. Kiedy mia em bowiem
siedemna%cie lat, ojciec zaproponowa mi, (ebym poszed go pos ucha&. Chodzi o o
wa(n spraw' w s dzie przysi'g ych i my%la na pewno, (e uka(e si' w najlepszym
%wietle. S dz' równie(, (e liczy
na t' ceremoni', mog c
podzia a& na m od
wyobra6ni', by skierowa& mnie na drog', któr sam wybra . Zgodzi em si', poniewa(
sprawia o to przyjemno%& memu ojcu, a tak(e dlatego, (e by em ciekaw zobaczy& go i
us ysze& w innej roli ni( ta, któr gra w%ród nas. Nie my%la em o niczym wi'cej. To, co
dzia o si' w s dzie, wydawa o mi si' zawsze tak samo naturalne i nieuniknione jak
defilada na 14 lipca czy rozdanie nagród. Mia em o tym wyobra(enie bardzo
abstrakcyjne, które nie robi o mi (adnej ró(nicy.
Mimo to z owego dnia pozosta mi tylko jeden obraz — winowajcy. My%l', (e by
winien rzeczywi%cie, mniejsza czego. Ale ten ma y m'(czyzna o rudym i sk pym zaro%cie,
lat oko o trzydziestu, wydawa si' tak zdecydowany, (eby si' do wszystkiego przyzna&,
tak szczerze przera(ony tym, co zrobi i co jemu zrobi , (e po kilku minutach nie mog em
oderwa& od niego oczu. Wygl da jak sowa sp oszona zbyt (ywym %wiat em. W'ze jego
krawata nie przylega dok adnie do ko nierzyka. Ogryza sobie paznokcie u jednej r'ki, u
prawej... Krótko mówi c, nie musz' podkre%la&; zrozumia pan, (e by to (ywy cz owiek.
Ale ja zda em sobie z tego spraw' nagle, dotychczas bowiem patrzy em na niego,
u(ywaj c wygodnej szufladki «Oskar(ony». Nie mog' powiedzie&, (ebym zapomnia
wówczas o moim ojcu, ale co% %ciska o mi (o dek, odbieraj c wszelkie zainteresowanie
prócz zainteresowania oskar(onym. Nie s ysza em niemal nic, czu em, (e chc zabi& tego
(ywego cz owieka, i jaki% straszny instynkt, jak fala, niós mnie ku niemu z rodzajem
upartego za%lepienia. Ockn em si' naprawd' dopiero wtedy, gdy mój ojciec rozpocz
mow' oskar(ycielsk .
By zmieniony w czerwonej todze, ani poczciwy, ani serdeczny, w jego ustach roi o
si' od ogromnych zda., które wychodzi y z nich bez przerwy, niczym w'(e. I
zrozumia em, (e w imieniu spo ecze.stwa ( da %mierci tego cz owieka, ( da nawet, (eby
%ci'to mu g ow'. Co prawda powiedzia tylko: «Ta g owa powinna spa%&». Ale w ko.cu
153
ró(nica jest niewielka. I wysz o na jedno, w gruncie rzeczy, skoro otrzyma t' g ow'. Tyle
tylko, (e on jej sam nie %ci . Ja za% %ledzi em potem spraw' a( do jej zako.czenia i
czu em si' z tym nieszcz'snym zwi zany mocniej i bardziej blisko ni( kiedykolwiek z
moim ojcem. Ojciec natomiast, zgodnie ze zwyczajem, musia by& obecny przy tym, co
uprzejmie nazywa si' ostatnimi chwilami i co nale(y nazwa& najnikczemniejszym z
morderstw.
Pocz wszy od tej chwili, patrzy em na rozk ad jazdy Chaixa z okropnym
obrzydzeniem. Pocz wszy od tej chwili, ze wstr'tem interesowa em si' s dami,
wyrokami %mierci, egzekucjami; stwierdzi em z zawrotem g owy, (e mój ojciec wiele razy
by obecny przy morderstwach, w a%nie wtedy, kiedy wstawa wcze%nie. Tak, w tych
wypadkach nastawia budzik na wcze%niejsz godzin'. Nie odwa(y em si' o tym mówi&
matce, ale wówczas widzia em j lepiej i rozumia em, (e nie ma ju( nic mi'dzy nimi i (e
jej (ycie jest wyrzeczeniem. To pomog o mi jej wybaczy&, jak mawia em wówczas.
Pó6niej dowiedzia em si', (e nie mam jej nic do wybaczenia, poniewa( matka a( do
swego ma (e.stwa by a biedna i bieda nauczy a j rezygnacji.
Czeka pan zapewne, (ebym panu powiedzia , (e opu%ci em dom natychmiast. Nie,
zosta em, wiele miesi'cy, niemal rok. Ale mia em chore serce. Pewnego wieczoru ojciec
poprosi o budzik, poniewa( mia wsta& wcze%niej. Nie spa em przez ca
noc. Nazajutrz,
kiedy wróci , mnie ju( nie by o. Powiedzmy od razu, (e ojciec kaza mnie szuka&, (e
przyszed em do niego, (e nic nie wyja%niaj c powiedzia em mu spokojnie, i( zabij' si',
je%li mnie zmusi do powrotu. Zgodzi si' w ko.cu, z natury bowiem by agodny, wyg osi
mow' o g upocie pragnienia, by (y& w asnym (yciem (tak sobie t umaczy mój gest, a ja
bynajmniej nie odwodzi em go od tej my%li), da mi tysi ce zalece. i powstrzyma
szczere zy nap ywaj ce mu do oczu. Po pewnym czasie zacz em przychodzi& regularnie
do matki i spotyka em go wówczas. S dz', (e te stosunki mu wystarczy y. Co do mnie,
nie czu em do niego niech'ci, mia em tylko troch' smutku w sercu. Kiedy umar ,
zabra em matk' do siebie i by aby ze mn wci ( jeszcze, gdyby i ona z kolei nie umar a.
D ugo zatrzyma em si' na tym pocz tku, poniewa( by w istocie pocz tkiem
wszystkiego. Teraz pójdzie ju( szybciej. Maj c osiemna%cie lat, pozna em bied',
wyrós szy w dobrobycie. ?eby zarobi& na (ycie, nauczy em si' tysi ca zawodów. Nie
najgorzej mi si' powiod o. Ale interesowa y mnie wyroki %mierci. Chcia em uregulowa&
rachunek z rud sow . Tote( zajmowa em si' polityk , jak to si' powiada. Nie chcia em
by& zad(umionym, tylko tyle. S dzi em, (e spo ecze.stwo, w którym (yj', opiera si' na
154
karze %mierci i (e walcz c przeciw niemu, zwalczam morderstwo. Wierzy em w to, inni
mi mówili to samo i w ko.cu by o to w znacznej mierze prawd . Z czy em si' wi'c z
innymi, których kocha em i których nie przesta em kocha&. By em z nimi d ugo i nie ma
w Europie kraju, w którego walkach nie uczestniczy em. Mniejsza o to.
Wiedzia em oczywi%cie, (e my tak(e skazujemy w pewnych okoliczno%ciach. Ale
mówiono mi, (e trzeba tych kilku trupów, aby powsta %wiat, gdzie nie zabija si' nikogo.
By o to w pewien sposób prawdziwe, a zreszt , mo(e nie potrafi' uznawa& prawd tego
rodzaju. Rzecz jednak pewna, (e si' waha em. Ale my%la em o sowie i dlatego mog o to
trwa& a( do dnia, kiedy zobaczy em egzekucj' (by o to na W'grzech) i ten sam zawrót
g owy, którego dozna o dziecko, za&mi wzrok doros ego m'(czyzny.
Czy nie widzia pan nigdy, jak rozstrzeliwuj cz owieka? Nie, oczywi%cie, na ogó
trzeba zaproszenia, publiczno%& jest wybrana zawczasu. W rezultacie zna pan to z rycin i
ksi (ek. Przepaska, s up i z daleka kilku (o nierzy. A wiec nie! Czy wie pan, (e pluton
egzekucyjny staje w odleg o%ci pó tora metra od skaza.ca? Czy wie pan, (e gdyby
skazaniec post pi dwa kroki naprzód, zawadzi by piersi o karabiny? Czy wie pan, (e z
tak ma ej odleg o%ci rozstrzeliwuj cy koncentruj
ogie. na okolicy serca i wielkimi
nabojami robi dziur', w któr mo(na by w o(y& pie%&? Nie, pan tego nie wie, poniewa(
s to szczegó y, o których si' nie mówi. Sen ludzi to rzecz bardziej %wi'ta ni( (ycie dla
zad(umionych. Nie nale(y m ci& snu zacnym ludziom. Do tego trzeba by z ego smaku, a
dobry smak, jak wiadomo, polega na tym, (eby nie nalega&. Ale ja nie spa em dobrze od
tego czasu. Z y smak pozosta mi w ustach i nie przesta em nalega&, to znaczy my%le& o
tym.
Zrozumia em wówczas, (e przynajmniej ja nie przesta em by& zad(umionym przez
te wszystkie d ugie lata, cho& wierzy em z ca ej duszy, (e walcz' w a%nie z d(um .
Dowiedzia em si', (e po%rednio k ad em swój podpis pod %mierci tysi'cy ludzi, (e nawet
t' %mier& powodowa em, uwa(aj c za s uszne czyny i zasady, które j nieuchronnie
sprowadza y. Innym to nie przeszkadza o albo przynajmniej nie mówili nigdy o tym
dobrowolnie. Ja mia em p'tl' na gardle. By em z nimi, a mimo to by em sam. Kiedy
mówi em o swoich skrupu ach, odpowiadali mi, (e nale(y zastanowi& si' nad tym, co
wchodzi w gr', i cz'sto przytaczali wa(kie racje, bym móg strawi& to, czego nie mog em
prze kn &. Odpowiada em jednak, (e wielcy zad(umieni, ci, co wk adaj czerwone togi,
maj
w tych razach równie doskona e racje i je%li zgodz' si' na si ' wy(sz
i
konieczno%ci, na jakie powo ywali si' mali zad(umieni, nie b'd' móg odrzuci& racji
155
wielkich. Zwracali mi uwag', (e znakomitym sposobem przyznania s uszno%ci
czerwonym togom jest pozostawienie im wy cznego prawa do skazywania. Ale mówi em
sobie wtedy, (e je%li ust pi' jeden raz, nie ma powodu, (eby si' potem zatrzyma&. Zdaje
si', (e historia przyzna a mi s uszno%&, dzi% nale(y ona do tych, którzy zabijaj najwi'cej.
Wszystkich ogarn
sza mordowania i nie mog post'powa& inaczej.
W ka(dym razie moj spraw nie by o rozumowanie. Moja sprawa to by a ruda
sowa, ta plugawa historia, kiedy plugawe zad(umione usta og asza y cz owiekowi w
kajdanach, (e umrze, kiedy robiono wszystko, by umar naprawd' po wielu nocach
agonii, podczas których czeka , a( zamorduj go, a on b'dzie patrzy otwartymi oczami.
Moja sprawa to by a dziura w piersi. I powiada em sobie, (e na razie, przynajmniej je%li
idzie o mnie, nie zgodz' si' nigdy ani na jedn
racj', ani na jedn , s yszy pan,
usprawiedliwiaj c t' ohydn rze6ni'. Tak, zgodzi em si' na to uparte za%lepienie w
oczekiwaniu, (e potem zobacz' ja%niej.
Odt d nie zmieni em si'. Od dawna ju( czuj' wstyd, %miertelny wstyd, (e i ja z
kolei, cho& z daleka, cho& dzia aj c w dobrej woli, by em morderc . Z czasem
spostrzeg em, (e nawet ci, co s lepsi od innych, nie mog dzi% przesta& zabija& lub nie
pozwala& na zabójstwa, wynika to bowiem z logiki ich (ycia; (e nie mo(emy na tym
%wiecie uczyni& gestu nie ryzykuj c, i( powodujemy %mier&. Tak, nadal czuj' wstyd,
wiem ju(, (e wszyscy (yjemy w d(umie, i straci em spokój. Szukam go dzi% jeszcze,
usi uj c zrozumie& wszystkich i nie by& %miertelnym wrogiem nikogo. Pewne jest
jedynie, (e nale(y zrobi& wszystko, (eby nie by& zad(umionym, i to tylko mo(e nam da&
nadziej' spokoju lub, w braku spokoju, nadziej' dobrej %mierci. To tylko mo(e ul(y&
ludziom i je%li ich nie uratuje, to przynajmniej przyniesie im mniej z a, a nawet niekiedy
troch' dobra. Dlatego postanowi em odrzuci& wszystko, co z bliska czy z daleka, dla
dobrych czy z ych powodów, powoduje %mier& lub usprawiedliwia zabójstwo.
Dlatego te( ta epidemia niczego mnie nie uczy prócz tego, (e trzeba z ni walczy&
po stronie pana. Wiem na pewno (tak, wiem wszystko o (yciu, jak pan widzi), (e ka(dy
nosi w sobie d(um', nikt bowiem, nie, nikt na %wiecie nie jest od niej wolny. I trzeba
czuwa& nad sob nieustannie, (eby w chwili roztargnienia nie tchn & d(umy w twarz
drugiego cz owieka i (eby go nie zakazi&. Mikrob jest czym% naturalnym. Reszta,
zdrowie, nieskazitelno%&, czysto%&, je%li chce pan tak to nazwa&, to skutek woli, i to woli,
która nie powinna nigdy ustawa&. Uczciwy cz owiek, który nie zara(a niemal nikogo, to
cz owiek mo(liwie najmniej roztargniony. A trzeba woli i napi'cia, (eby nie ulec nigdy
156
roztargnieniu! Tak, Rieux, to bardzo mecz ce by& zad(umionym. Ale jeszcze bardziej
mecz ce jest nie chcie& nim by&. St d zm'czenie wszystkich, poniewa( wszyscy s troch'
zad(umieni. Dlatego jednak ci nieliczni, którzy chc
z tym sko.czy&, znaj
kres
zm'czenia, od którego nic ich nie uwolni prócz %mierci.
Odt d wiem, (e nic nie jestem wart dla tego %wiata i (e pocz wszy od chwili, kiedy
nie zgodzi em si' zabija&, skaza em si' na ostateczne wygnanie. To inni stworz histori'.
Wiem równie(, (e pozornie nie mog' s dzi& tych innych. Brak mi pewnej cechy, bym
móg by& rozs dnym zabójc . Nie jest to wi'c przewaga. Ale teraz zgadzam si' by& tym,
kim jestem, nauczy em si' skromno%ci. Powiadam tylko, (e s na tej ziemi zarazy i ofiary
i (e trzeba, o ile to mo(liwe, nie zgodzi& si' na udzia w zarazie. Mo(e to wyda si' panu
nieco naiwne; nie wiem, czy to jest naiwne, ale wiem, (e jest prawdziwe. S ysza em tyle
rozumowa., które omal nie zawróci y mi w g owie i które zawróci y w g owach innym w
wystarczaj cym stopniu, by zgodzili si' na morderstwo, (e zrozumia em: ca e
nieszcz'%cie ludzi p ynie st d, (e nie mówi jasnym j'zykiem. Postanowi em tedy mówi&
i dzia a& jasno, aby wej%& na dobr drog'. A zatem mówi', (e s zarazy i ofiary, i nic
wi'cej. Je%li to mówi c staj' si' sam zaraz , przynajmniej si' z ni nie zgadzam. Usi uj'
by& niewinnym morderc . Widzi pan, (e nie jest to wielka ambicja.
Oczywi%cie, trzeba jeszcze, (eby by a trzecia kategoria, to znaczy prawdziwi
lekarze, ale wiadomo, (e nie spotka si' ich wielu i (e to jest trudne. Dlatego
postanowi em stawa& po stronie ofiar przy ka(dej okazji, by umniejszy& spustoszenia.
Po%ród ofiar mog' przynajmniej szuka& drogi do trzeciej kategorii, to znaczy do
spokoju".
Ko.cz c, Tarrou kiwa nog i lekko uderza stop o dach. Po chwili ciszy doktor
wsta i zapyta , czy Tarrou wyobra(a sobie, jak trzeba obra& drog', by osi gn & spokój.
— Tak, sympati'.
Dwa dzwonki ambulansów zabrzmia y daleko. Okrzyki, pomieszane przed chwil ,
skupi y si' na kra.cu miasta, w pobli(u kamienistego wzgórza. Jednocze%nie us yszeli
co% niby wystrza . Potem wróci a cisza. Rieux policzy dwa mrugni'cia latarni morskiej.
Wiatr przybra na sile i jednocze%nie wiew id cy od morza przyniós zapach soli. S ycha&
by o teraz wyra6nie g uchy oddech fal uderzaj cych o ska '.
— Krótko mówi c — powiedzia Tarrou z prostot — chcia bym wiedzie&, jak sta&
si' %wi'tym; tylko to mnie interesuje.
— Ale pan nie wierzy w Boga.
157
— W a%nie. Znam dzi% tylko jedno konkretne zagadnienie: czy mo(na by& %wi'tym
bez Boga.
Nagle wielkie %wiat o buchn' o w stronie, sk d dochodzi y krzyki, i dobieg ich
g uchy ha as id cy w gór' z pr dem wiatru. Awiat o przygas o wkrótce i daleko, na skraju
p askich dachów, zosta tylko czerwony blask. Gdy wiatr ucich na chwil', us yszeli
wyra6ne krzyki ludzi, potem trzask adowanej broni i wrzaw' t umu. Tarrou wsta i
nas uchiwa . Nic ju( nie by o s ycha&.
— Znowu starcie przy bramach.
— Ju( si' sko.czy o — rzek Rieux.
Tarrou szepn , (e to nigdy si' nie sko.czy i (e b'd jeszcze ofiary, taki jest
bowiem porz dek rzeczy.
— Mo(liwe — odpar doktor — ale widzi pan, czuj' si' bardziej solidarny ze
zwyci'(onymi ni( ze %wi'tymi. S dz', (e nie mam upodobania do bohaterstwa i
%wi'to%ci. Obchodzi mnie tylko, (eby by& cz owiekiem.
— Tak, szukamy tego samego, ale ja jestem mniej ambitny.
Rieux pomy%la , (e Tarrou (artuje, i spojrza na niego. Ale w niewyra6nym %wietle
id cym z nieba ujrza smutn i powa(n twarz. Wiatr podniós si' znowu i Rieux poczu ,
(e ma wilgotn skór'. Tarrou si' otrz sn .
— Czy wie pan — powiedzia — co powinni%my zrobi& dla przyja6ni?
— Co pan zechce — odpar Rieux.
— Wyk pa& si' w morzu. Nawet dla przysz ego %wi'tego jest to godziwa
przyjemno%&.
Rieux u%miechn
si'.
— Z naszymi przepustkami mo(emy i%& na molo. To zbyt g upie w ko.cu (y& tylko
d(um . Oczywi%cie, cz owiek powinien bi& si' w obronie ofiar. Ale je%li przestanie
kocha&, có( z tego, (e si' bije?
— Tak — powiedzia Rieux — chod6my.
W chwil' potem auto zatrzyma o si' u krat portu. Wzeszed ksi'(yc. Mleczne
niebo rzuca o wsz'dzie blade cienie. Za nimi pi'trzy o si' miasto i dochodzi o ciep e i
chore tchnienie popychaj ce ich ku morzu. Pokazali swoje papiery stra(nikowi, który
bada je do%& d ugo. W%ród zapachów wina i ryb przeszli przez podtorze pokryte
beczkami i skierowali si' na molo. Zanim jeszcze tam przyszli, zapach jodu i wodorostów
oznajmi im morze. Potem us yszeli je.
158
Morze gwizda o lekko u stóp wielkich bloków mola i kiedy si' wspinali, wyda o im
si' g'ste jak aksamit, zwinne i g adkie jak zwierz'. Usiedli na ska ach zwróconych ku
pe nemu morzu. Woda wzdyma a si' i opada a powoli. Ten spokojny oddech morza k ad
oleiste refleksy na powierzchni wody i %ciera je na przemian. Przed nimi noc by a
bezkresna. Rieux, który czu pod palcami wysmagan
powierzchni' ska , by pe en
dziwnego szcz'%cia. Zwrócony do Tarrou, odgad na spokojnej i powa(nej twarzy
przyjaciela to samo szcz'%cie, nie zapominaj ce o niczym, nawet o morderstwie.
Rozebrali si'. Rieux da nurka pierwszy. Woda ch odna z pocz tku, wyda a mu si'
ciep a, kiedy wyp yn . Po kilku ruchach wiedzia , (e tego wieczoru morze jest ciep e,
ciep em mórz jesiennych, które zabieraj ziemi (ar nagromadzony przez d ugie miesi ce.
P ywa miarowo. Uderzenia stóp pozostawia y z ty u kipi c pian', woda ucieka a wzd u(
r k, by przywrze& do nóg. Ci'(ki plusk oznajmi mu, (e Tarrou skoczy . Rieux odwróci
si' na plecy i le(a nieruchomo, twarz
ksi'(yca. Potem ze szczególn
do odwróconego nieba, pe nego gwiazd i
jasno%ci , w ciszy i samotno%ci nocy, us ysza coraz
wyra6niejszy odg os uderzanej wody. Tarrou zbli(a si', wkrótce us ysza jego oddech.
Rieux odwróci si' i pop yn
naprzód z wi'ksz si
w tym samym rytmie obok przyjaciela. Tarrou szed
ni( on i Rieux musia przyspieszy& tempa.
Przez kilka minut p yn'li jednako, z t sam moc , samotni, daleko od %wiata,
wolni nareszcie od miasta i d(umy. Rieux zatrzyma si' pierwszy i wracali powoli, prócz
owej chwili, kiedy dostali si' w lodowaty pr d. Milcz c pop yn'li szybciej, przynaglani t
niespodziank morza.
Ubrali si' i poszli nie powiedziawszy s owa. Ale serca mieli jednakie i
wspomnienie tej nocy by o im s odkie. Kiedy ujrzeli z daleka stra( d(umy, Rieux
wiedzia , i( Tarrou mówi sobie tak jak i on, (e choroba zapomnia a o nich, (e to dobrze i
(e trzeba teraz zacz & na nowo.
Tak, trzeba by o zacz & na nowo, a d(uma nie zapomina a o nikim zbyt d ugo.
Przez grudzie. p on' a w piersiach naszych wspó obywateli, roz%wietla a piec, zaludnia a
obozy cieniami o pustych r'kach, nie przestawa a wreszcie i%& naprzód swym cierpliwym
i urywanym krokiem. W adze liczy y, (e ch odne dni powstrzymaj ten pochód, d(uma
jednak sz a przez pierwsze surowe dni zimy i trwa a nadal. Trzeba by o jeszcze czeka&.
Ale w miar' czekania przestaje si' ju( czeka& i ca e nasze miasto (y o bez przysz o%ci.
159
Je%li idzie o doktora, przelotna chwila spokoju i przyja6ni, która zosta a mu dana,
nie mia a jutra. Otworzono jeszcze jeden szpital i Rieux bywa sam na sam tylko z
chorymi. Zauwa(y jednak, (e w tym stadium epidemii, kiedy d(uma coraz cz'%ciej
przybiera a form' d(umy p ucnej, chorzy jakby w pewien sposób pomagali lekarzowi.
Zamiast, jak na pocz tku, poddawa& si' wyczerpaniu czy szale.stwom, nabrali
w a%ciwego wyobra(enia o tym, co dla nich korzystne, i sami ( dali tego, co mog o im
by& najbardziej pomocne. Prosili nieustannie o picie i wszyscy pragn'li ciep a. Cho&
zm'czenie doktora by o nie mniejsze, czu si' jednak mniej sam w takich razach.
Pod koniec grudnia Rieux otrzyma list od pana Othona, s'dziego %ledczego, który
znajdowa si' jeszcze w obozie; w li%cie by a mowa o tym, (e czas kwarantanny min , (e
administracja nie mo(e znale6& daty jego przybycia i (e na pewno zatrzymuj go w
obozie internowanych przez pomy k'. ?ona s'dziego, która niedawno zako.czy a
kwarantann', z o(y a protest w prefekturze, gdzie j 6le przyj'to i gdzie jej powiedziano,
(e pomy ki nigdy si' nie zdarzaj . Rieux poleci Rambertowi, (eby si' tym zaj , i w kilka
dni potem pan Othon si' zjawi . W istocie zasz a pomy ka i Rieux oburza si' troch'. Ale
wychudzony pan Othon podniós wilgotn d o. i powiedzia , wa( c s owa, (e wszyscy
mog si' myli&. Doktor pomy%la tylko, (e co% si' zmieni o.
— Co pan b'dzie robi , panie s'dzio? Sprawy na pana czekaj .
— Nie — odpar s'dzia. — Chcia bym wzi & urlop.
— Rzeczywi%cie, powinien pan odpocz &.
— Nie o to chodzi, chc' wróci& do obozu.
Rieux si' zdumia :
— Ale( pan stamt d wraca!
— Pan mnie 6le zrozumia . Powiedziano mi, (e w administracji obozu pracuj
ochotnicy.
S'dzia obraca okr g ymi oczami i próbowa przyg adzi& k'pk' w osów.
— Rozumie pan, mia bym zaj'cie. A poza tym, g upio to mówi&, czu bym si' bli(ej
mego ch opca.
Rieux patrzy na niego. Niemo(liwe, (eby w tych twardych i p askich oczach nagle
zamieszka a s odycz. Ale sta y si' bardziej mgliste, straci y metaliczn czysto%&.
— Zajm' si' tym, rzecz prosta — powiedzia Rieux — skoro pan sobie (yczy.
Istotnie, doktor zaj
si' t spraw i (ycie w zad(umionym mie%cie a( do Bo(ego
Narodzenia sz o dalej swym trybem. Tarrou nadal wnosi wsz'dzie swój po(yteczny
160
spokój. Rambert zwierzy si' doktorowi, (e dzi'ki dwóm m odym stra(nikom uda o mu
si' potajemnie nawi za& korespondencj' z (on . Od czasu do czasu otrzymywa od niej
listy. Zaproponowa Rieux, (eby skorzysta ze znanego mu sposobu, i doktor si' zgodzi .
Napisa po raz pierwszy od d ugich miesi'cy, ale z najwi'ksz trudno%ci . By to j'zyk,
którym nie umia si' ju( pos ugiwa&. List zosta wys any, ale odpowiedzi wci ( nie by o.
Cottardowi wiod o si' dobrze, wzbogaca si' na drobnych spekulacjach. Co do Granda,
okres %wi t nie mia mu wyj%& na dobre.
Bo(e Narodzenie w tym roku by o raczej %wi'tem Piek a ni( Ewangelii. Puste i
ciemne sklepy, sztuczna czekolada albo puste pude ka na wystawach, tramwaje
zape nione pos'pnymi postaciami, nic nie przypomina o dawnych Gwiazdek. W tym
%wi'cie, które ongi
czy o wszystkich, bogatych i biednych, pozosta o ju( tylko miejsce
na samotne i wstydliwe przyjemno%ci uprzywilejowanych, którzy op acali je z otem w
tylnych
pokoikach
brudnych
sklepów.
Ko%cio y
wype nia y
raczej
skargi
ni(
dzi'kczynienia. Przez ponure i mro6ne miasto przebiega y z rzadka dzieci, nie%wiadome
jeszcze, co im grozi. Ale nikt nie o%miela si' oznajmi& im przybycia dawnego Boga
nios cego dary, starego jak trud, lecz nowego jak m oda nadzieja. W sercach wszystkich
by o tylko miejsce na bardzo star i bardzo pos'pn nadziej', t' w a%nie, która nie
pozwala ludziom podda& si' %mierci i nie jest niczym innym, jak upieraniem si' przy
(yciu.
Poprzedniego dnia Grand nie przyszed na umówion godzin'. Zaniepokojony
Rieux uda si' do niego wczesnym rankiem, ale nie zasta go w domu. Zaalarmowano
wszystkich. Oko o jedenastej Rambert przyszed do szpitala i powiedzia doktorowi, (e
widzia Granda z daleka, b kaj cego si' po ulicach, ze zmienion twarz . Potem znikn
mu z oczu. Doktor i Tarrou pojechali szuka& go autem.
W zimne popo udnie Rieux, wysiad szy z auta, patrzy z daleka na Granda
przyklejonego niemal do szyby wystawowej, za któr pe no by o zabawek niekszta tnie
rze6bionych w drewnie. Po twarzy starego urz'dnika zy p yn' y bez przerwy. I te zy
wstrz sn' y doktorem, rozumia je bowiem i czu je równie( w g 'bi gard a. I on pami'ta
o zar'czynach biedaka przed sklepem przybranym na Bo(e Narodzenie i o Jeanne,
pochylonej ku Grandowi, by mu powiedzie&, (e jest zadowolona. Z g 'bi odleg ych lat, z
samego serca tego szale.stwa, %wie(y g os Jeanne powraca ku Grandowi, to pewne.
Rieux wiedzia , co my%la w tej chwili p acz c stary cz owiek, i doktor my%la tak samo
jak on, (e %wiat bez mi o%ci jest martwym %wiatem i (e zawsze przychodzi godzina, kiedy
161
zm'czony wi'zieniami, prac i odwag b aga o twarz jakiej% istoty i o serce ol%nione
czu o%ci .
Ale Grand zobaczy go w szybie. Nie przestaj c p aka&, odwróci si', opar plecami
o witryn' i patrzy , jak Rieux ku niemu idzie.
— Ach, doktorze! Ach, doktorze! — j'kn .
Rieux skin
g ow na znak zrozumienia, niezdolny powiedzie& s owa. Ta rozpacz
by a jego rozpacz i ogromny gniew szarpa mu w tej chwili serce, gniew ogarniaj cy
cz owieka na widok bólu, który jest udzia em wszystkich ludzi.
— Tak, Grand — powiedzia .
— Chcia bym mie& czas na napisanie do niej listu. ?eby wiedzia a... i (eby mog a
by& szcz'%liwa bez wyrzutów sumienia.
Rieux poci gn
Granda niemal gwa tem. Tamten mówi dalej, pozwalaj c si'
wlec i be kocz c urywki zda..
— To trwa zbyt d ugo. Cz owiek ma ochot' ulec, to silniejsze od niego. Ach,
doktorze! Wygl dam spokojnie. Zawsze jednak musia em czyni& ogromne wysi ki, (eby
by& cho&by normalnym. Ale teraz tego ju( za wiele.
Zatrzyma si', dr( c na ca ym ciele, z ob kanymi oczami. Rieux wzi
go za r'k'.
P on' a.
— Trzeba i%& do domu.
Ale Grand wyrwa mu si', przebieg kilka kroków, potem stan , odsun
cia a i zacz
r'ce od
si' kiwa& w ty i do przodu. Obróci si' wko o i upad na zimny chodnik, z
twarz ubrudzon
zami, które nie przestawa y p yn &. Przechodnie stan'li i patrzyli z
daleka, nie maj c odwagi podej%& bli(ej. Rieux musia wzi & starego cz owieka na r'ce.
Teraz Grand dusi si' w ó(ku: p uca by y zaj'te. Rieux zastanawia si'. Urz'dnik
nie mia rodziny. Po co go przewozi&? Sam z Tarrou b'dzie go piel'gnowa&... Grand le(a
w zag 'bieniu poduszki, skór' mia zzielenia , oko zgaszone. Patrzy niezmiennie na
w t y ogie., który Tarrou rozpali na kominku, znalaz szy kawa ki starej skrzynki.
“Niedobrze" — mówi Grand. I z g 'bi jego rozpalonych p uc dobywa si' dziwaczny
szmer towarzysz cy wszystkim jego s owom. Rieux zaleci mu milcze& i powiedzia , (e
wróci. Szczególny u%miech ukaza si' na twarzy chorego, a wraz z nim co% niby czu o%&.
Mrugn
okiem z wysi kiem. “Je%li wyjd' z tego, kapelusze z g ów, panowie!" Ale zaraz
potem popad w zupe n prostracj'.
162
W kilka godzin pó6niej Rieux i Tarrou zastali chorego na wpó siedz cego na
ó(ku i Rieux z przera(eniem ujrza na jego twarzy post'py spalaj cej go choroby. Ale
zdawa o si', (e bardziej jest przytomny i g osem dziwnie pustym poprosi ich, (eby
przynie%li mu r'kopis, który zostawi w szufladzie. Tarrou poda mu kartki, które Grand
przycisn
do siebie nie patrz c na nie; potem wr'czy je doktorowi, prosz c gestem,
(eby przeczyta . By to niewielki r'kopis sk adaj cy si' z pi'&dziesi'ciu stronic. Doktor
przerzuci je i zrozumia , (e wszystkie te kartki zawieraj to samo zdanie, niesko.czon
ilo%& razy przepisane, przerobione, wzbogacone lub zubo(one. Wci ( obok siebie maj,
amazonka i aleje Lasku w coraz to innym uk adzie. R'kopis zawiera
równie(
wyja%nienia, czasem niepomiernie d ugie, oraz warianty. Ale u ko.ca ostatniej stronicy
staranna r'ka napisa a %wie(ym jeszcze atramentem: “Moja droga Jeanne, dzi% jest Bo(e
Narodzenie..." Nad tym troskliwie wykaligrafowana, widnia a ostatnia wersja zdania.
— Niech pan przeczyta — powiedzia Grand. I Rieux przeczyta .
“W pi'kny poranek majowy smuk a amazonka, siedz c na wspania ej kasztance,
jecha a w%ród kwiatów alejami Lasku..."
— Czy dobrze? — zapyta stary gor czkowo. Rieux nie podniós na niego oczu.
— Ach! — rzek Grand podniecony. — Wiem, wiem. Pi'kny, pi'kny, to nie jest
w a%ciwe s owo. Rieux uj
jego r'k' lez c na ko drze.
— Niech pan da spokój, doktorze. Nie b'd' mia czasu...
Jego pier% unios a si' z trudem; nagle krzykn : — Niech pan to spali!
Doktor zawaha si', ale Grand powtórzy rozkaz z tak straszliwym akcentem i z
takim cierpieniem w g osie, (e Rieux wrzuci kartki do wygas ego ju( niemal ognia. Pokój
rozja%ni si' nagle i ogrza o go na chwil' ciep o. Kiedy doktor wróci do chorego, tamten
le(a odwrócony plecami i jego twarz dotyka a niemal %ciany. Tarrou patrzy przez okno,
jakby nie uczestniczy w tej scenie. Rieux wstrzykn
serum i powiedzia przyjacielowi, (e
Grand nie przetrzyma nocy; Tarrou zaproponowa , (e zostanie z nim. Doktor si' zgodzi .
Przez ca
noc prze%ladowa a go my%l, (e Grand umrze. Ale nazajutrz zasta
Granda siedz cego na ó(ku; rozmawia z Tarrou. Gor czka znik a. Pozosta y tylko
oznaki wyczerpania ogólnego.
— Ach, doktorze — powiedzia urz'dnik — nie mia em racji. Ale zaczn' na nowo.
Pami'tam wszystko, zobaczy pan.
— Poczekajmy — rzek Rieux do Tarrou.
163
Ale w po udnie nic si' nie zmieni o. Wieczorem mo(na by o uwa(a&, (e Grand jest
uratowany. Rieux nie rozumia nic z tego zmartwychwstania.
Jednak(e w tym samym mniej wi'cej okresie przywieziono do Rieux chor ; uzna
jej stan za beznadziejny i kaza j odizolowa&, zaledwie przyby a do szpitala. Dziewczyna
majaczy a i mia a wszelkie objawy d(umy p ucnej. Ale nazajutrz rano gor czka spad a.
Doktorowi zdawa o si', (e rozpoznaje znów, jak w przypadku Granda, polepszenie
poranne, które do%wiadczenie nauczy o go uwa(a& za z y znak. Jednak(e w po udnie
gor czka si' nie podnios a. Wieczorem podskoczy a tylko o kilka dziesi tych, a na drugi
dzie. rano znik a. Dziewczyna, cho& os abiona, oddycha a bez trudu. Rieux powiedzia
do Tarrou, (e wbrew wszystkim regu om jest uratowana. W ci gu tygodnia doktor mia
jeszcze cztery podobne wypadki.
Z ko.cem tygodnia stary astmatyk przyj
doktora ze wszelkimi oznakami
wielkiego wzburzenia.
— Prosz' — mówi — wychodz znowu.
— Kto?
— No, szczury!
Od kwietnia nie znaleziono ani jednego szczura.
— Czy to zacznie si' na nowo? — powiedzia Tarrou do Rieux.
Stary zaciera r'ce.
— Trzeba widzie&, jak biegn ! Prawdziwa przyjemno%&.
Widzia dwa (ywe szczury, które przysz y do mieszkania przez drzwi od ulicy.
S siedzi donie%li mu, (e u nich tak(e pojawi y si' szczury. Na strychach znowu s ycha&
by o d6wi'ki zapomniane od miesi'cy.
Rieux czeka na og oszenie statystyk ogólnych, które przypada y na pocz tek
ka(dego tygodnia. Statystyki oznajmia y cofanie si' choroby.
164
V
Chocia( to nag e cofni'cie si' choroby by o niespodziane, nasi wspó obywatele nie
spieszyli si' z rado%ci . Minione miesi ce, budz c w nich coraz wi'ksze pragnienie
wyzwolenia, nauczy y ich ostro(no%ci i przyzwyczai y coraz mniej liczy& na szybki koniec
epidemii. Jednak(e ten nowy fakt by na ustach wszystkich i w g 'bi serc dr(a a nie
wyznana wielka nadzieja. Wszystko inne schodzi o na drugi plan. Nowe ofiary d(umy
niewiele wa(y y przy tym ogromnym fakcie: statystyki spad y. Jednym ze znaków, (e ery
zdrowia, której nie spodziewano si' otwarcie, oczekiwano jednak skrycie, by o to, i( nasi
wspó obywatele mówili odt d ch'tnie, cho& przybieraj c oboj'tne miny, o sposobie, w
jaki zorganizuj swoje (ycie po d(umie.
Wszyscy my%leli zgodnie, (e nie odnajd od razu wygód minionego (ycia i (e
atwiej jest zburzy& ni( zbudowa&. Uwa(ali tylko, (e aprowizacja mo(e polepszy& si'
nieco i (e w ten sposób pozb'd si' najpilniejszej z trosk. Ale spod tych nieszkodliwych
uwag przebija a zarazem nadzieja tak bezsensowna, (e nasi wspó obywatele zdawali
sobie niekiedy z tego spraw' i zapewniali wówczas z po%piechem, (e mimo wszystko
wyzwolenie nie nast pi nazajutrz.
Rzeczywi%cie d(uma nie usta a nazajutrz, ale wygl da o na to, ze s abnie szybciej,
ni( na zdrowy rozs dek mo(na si' by o spodziewa&. Przez pierwsze dni stycznia zimno
trzyma o si' z niespotykanym uporem i jakby krystalizowa o si' nad miastem. A jednak
nigdy niebo nie by o tak b 'kitne. Jego nieruchomy i mro6ny blask zatapia nasze miasto
od rana do wieczora w nieustannym %wietle. Zdawa o si', (e w tym oczyszczonym
powietrzu d(uma w ci gu trzech tygodni wyczerpa a si' stopniowo, wystawiaj c coraz
mniej liczne szeregi trupów. W krótkim okresie czasu straci a niemal wszystkie si y,
które gromadzi a przez miesi ce. Widz c, jak si' jej wymyka pewny up, na przyk ad
Grand czy dziewczyna ze szpitala Rieux, jak przez dwa lub trzy dni nasila si' w pewnych
dzielnicach, gdy z innych znika zupe nie, jak mno(y ofiary w poniedzia ek, a w %rod'
pozwala uj%& niemal wszystkim, jak traci oddech i spieszy si', mo(na by o powiedzie&, (e
165
d(uma ulega rozk adowi ze zdenerwowania i zm'czenia, (e wraz z panowaniem nad sob
traci matematyczn
i wszechw adn
skuteczno%&, która by a jej si . Serum Castela
przynios o nieoczekiwane sukcesy, nie znane dotychczas. Ka(dy ze %rodków stosowanych
przez lekarzy, które przedtem nie dawa y (adnego rezultatu, stawa
si' nagle
niezawodny. Zdawa o si', (e z kolei d(uma jest osaczona i jej niespodziana s abo%& staje
si' si
st'pionej broni, jak z ni dot d walczono. Tylko od czasu do czasu choroba
nabiera a hartu i w %lepym jakby skoku porywa a kilku chorych, których wyzdrowienia
si' spodziewano. Byli to pechowcy d(umy, zabija a ich w pe ni nadziei. Tak w a%nie
wygl da wypadek s'dziego Othona, którego musiano zabra& z obozu kwarantanny, i
Tarrou powiedzia , (e nie mia on szcz'%cia, przy czym nie sposób by o dociec, czy my%la
o %mierci, czy o (yciu s'dziego.
Niemniej zaraza cofa a si' na ca ej linii i komunikaty prefektury, które zrazu
wzbudzi y nie%mia
i utajon nadziej', utwierdza y w ko.cu w umys ach przekonanie,
(e odniesiono zwyci'stwo i (e choroba oddaje swe pozycje. Naprawd' trudno by o orzec,
czy chodzi o zwyci'stwo. Nale(a o jedynie stwierdzi&, (e choroba odchodzi tak samo, jak
przysz a. Strategia walki nie zmieni a si', bezskuteczna wczoraj, dzi% na pozór
szcz'%liwa. Zdawa o si' tylko, (e choroba wyczerpuje si' sama z siebie, a mo(e te( cofa
si', osi gn wszy wszystkie swoje cele. Jej rola w pewien sposób si' sko.czy a.
Niemniej trzeba powiedzie&, (e nic nie zmieni o si' w mie%cie. Ulice, wci ( ciche
w ci gu dnia, zagarnia wieczorem ten sam t um, tyle tylko (e przewa(a y teraz p aszcze i
szale. Kina i kawiarnie robi y te same interesy. Ale patrz c bardziej z bliska, mo(na by o
zauwa(y&, (e twarze rozpr'(y y si' i czasem pojawia si' na nich u%miech. By a to okazja,
by stwierdzi&, (e dotychczas nikt nie u%miecha si' na ulicy. W nieprzezroczystej
zas onie, która okrywa a miasto, powsta a dziura, i s uchaj c co poniedzia ek
wiadomo%ci przez radio, ka(dy móg stwierdzi&, (e dziura si' powi'ksza i (e wreszcie
wolno b'dzie odetchn &. By a to na razie ulga negatywna, której nie wyra(ano otwarcie.
Ale je%li dawniej przyj'to by z pewnym niedowierzaniem wiadomo%&, (e odjecha poci g,
przybi statek albo (e znów wolno b'dzie je6dzi& samochodami, oznajmienie w po owie
stycznia tych faktów nie wywo a o (adnego zdumienia. By o to niew tpliwie ma o. Ale ta
nieznaczna ró(nica wyra(a a w istocie ogromne post'py naszych wspó obywateli na
drodze nadziei. Mo(na powiedzie& zreszt , (e pocz wszy od chwili, gdy najl(ejsza
nadzieja sta a si' dla ludno%ci osi galna, sko.czy o si' rzeczywi%cie panowanie d(umy.
166
Jednak(e przez ca y stycze. nasi wspó obywatele reagowali w sposób sprzeczny.
Przechodzili na przemian od podniecenia do depresji. Tak wi'c zanotowano nowe próby
ucieczki w a%nie w chwili, gdy statystyki by y najbardziej pomy%lne. Bardzo to zaskoczy o
w adze, a nawet stra(ników, skoro wi'kszo%& ucieczek si' uda a. Ale ludzie uciekaj cy
wówczas byli pos uszni naturalnym uczuciom. Jednym d(uma wszczepi a g 'boki
sceptycyzm, od którego nie mogli si' uwolni&. Nadzieja nie mia a ju( do nich dost'pu.
Nawet gdy czas d(umy ju( min , nadal (yli wedle swoich norm. Byli spó6nieni w
stosunku do wypadków. Natomiast w innych, a rekrutowali si' oni spo%ród ludzi
oddzielonych od istot, które kochali, wiatr nadziei, wiej cy po tym d ugim okresie
zamkni'cia i przygn'bienia, wznieci gor czk' i niecierpliwo%&, odbieraj c im wszelkie
panowanie nad sob . Na my%l o tym, (e mog umrze& tak bliscy celu, (e nie zobacz
ukochanej istoty i (e te d ugie cierpienia nie zostan im wynagrodzone, ogarnia ich
rodzaj paniki. I kiedy przez ca e miesi ce, mimo wi'zienia i wygnania, trwali z ponurym
uporem w oczekiwaniu, do%& by o pierwszej nadziei, by zburzy& to, czego strach i rozpacz
nie mog y naruszy&. Spieszyli si' jak szale.cy, (eby wyprzedzi& d(um', niezdolni i%& jej
krokiem a( do ostatka. W tym samym zreszt
czasie zauwa(ono pierwsze oznaki
spontanicznego optymizmu. Tak wi'c ceny znacznie si' obni(y y. Z ekonomicznego
punktu widzenia ta obni(ka by a niezrozumia a. Trudno%ci by y te same, przy bramach
nadal obowi zywa y rygory kwarantanny, aprowizacja si' ani troch' nie poprawi a. By o
to wi'c zjawisko wy cznie moralne, jak gdyby cofanie si' d(umy wsz'dzie odbi o si'
echem. Optymizm ogarnia te( tych, którzy dawniej (yli w grupach, a rozproszyli si' na
skutek choroby. Dwa klasztory miasta zorganizowa y si' na nowo i mo(na by o
rozpocz & wspólne (ycie. To samo dotyczy o wojskowych, których znów zgromadzono w
wolnych koszarach; wrócili do normalnego (ycia w garnizonie. Te drobne fakty by y
wielkimi znakami.
Ludno%& (y a w ukrytym wzburzeniu a( do 25 stycznia. W owym tygodniu
statystyki spad y tak nisko, (e po naradzie z komisj lekarsk prefektura og osi a, i(
epidemia uleg a zahamowaniu. Komunikat dodawa , co prawda, (e w imi' ostro(no%ci,
na któr niezawodnie zgodz si' mieszka.cy miasta, bramy pozostan zamkni'te jeszcze
przez dwa tygodnie, %rodki profilaktyczne za% b'd obowi zywa y przez miesi c. W tym
okresie, przy najmniejszym znaku, (e niebezpiecze.stwo powraca, “status quo zostanie
zachowany i konieczne b'dzie wprowadzenie dalszych zarz dze.". Jednak(e to
uzupe nienie wszyscy uwa(ali zgodnie za klauzul' stylistyczn i 25 stycznia wieczorem
167
miasto wype ni o radosne o(ywienie. Przy czaj c si' do rado%ci powszechnej, prefekt
wyda rozkaz, by przywróci& o%wietlenie z czasów zdrowia. Pod zimnym i czystym
niebem nasi wspó obywatele wylegli ha a%liwymi i %miej cymi si' grupami na
iluminowane ulice.
Rzecz jasna, (e w wielu domach okiennice by y zamkni'te i niektóre rodziny
sp'dza y w ciszy ten wieczór pe en krzyków rado%ci. Jednak(e wiele z tych istot
nosz cych (a ob' doznawa o te( g 'bokiej ulgi, czy to dlatego, (e ucich l'k przed utrat
innych krewnych, czy te( dlatego, (e nie byli ju( zagro(eni w swym w asnym poczuciu
bezpiecze.stwa. Ale najbardziej dalekie od rado%ci ogólnej by y bez w tpienia te rodziny,
które mia y teraz w szpitalu chorego zmagaj cego si' z d(um i czeka y w domach
kwarantanny lub w asnych, a( d(uma naprawd' zostawi ich w spokoju, tak jak zostawi a
innych. Te rodziny doznawa y na pewno nadziei, ale by a ona dla nich rezerw , z której
zabrania y sobie czerpa&, zanim b'd
mia y do tego prawo. I to oczekiwanie, ten
milcz cy wieczór w pó drogi od agonii do rado%ci wydawa im si' jeszcze bardziej
okrutny w%ród powszechnego szcz'%cia.
Ale te wyj tki nie umniejszy y w niczym rado%ci innych. Niew tpliwie d(uma
jeszcze si' nie sko.czy a i mia a tego dowie%&. Mimo to we wszystkich wyobra6niach
poci gi o tygodnie wcze%niej odje(d(a y nie ko.cz cymi si' drogami i statki pru y
%wietliste morze. Nazajutrz wyobra6nie uspokoj si' i w tpliwo%ci zrodz si' znowu. Ale
w tej chwili ca e miasto drgn' o, porzuci o zamkni'te, mroczne i nieruchome miejsca,
gdzie zapu%ci o swe kamienne korzenie, i sz o z adunkiem tych, co pozostali przy (yciu.
Tego wieczora Tarrou i Rieux, Rambert i inni, id c w%ród t umu, czuli tak(e, jak ziemia
ucieka im spod stóp. D ugo po opuszczeniu bulwarów Tarrou i Rieux s yszeli za sob t'
rado%&, nawet wtedy, gdy szli pustymi uliczkami wzd u( okien z zamkni'tymi
okiennicami. Zm'czenie nie pozwala o im oddzieli& tego cierpienia, trwaj cego wci ( za
okiennicami, od rado%ci nape niaj cej ulice nieco dalej. Nadchodz ce wyzwolenie mia o
twarz, na której %miech miesza si' ze zami.
W chwili gdy wrzawa sta a si' jeszcze g o%niejsza i bardziej radosna, Tarrou
przystan . Po ciemnej jezdni bieg lekko jaki% kszta t. By to kot, pierwszy, jakiego
widziano od wiosny. Zatrzyma si' na moment po%rodku jezdni, zawaha , poliza ap',
przeci gn
ni szybko po prawym uchu, cicho ruszy w drog' i znik w nocy. Tarrou si'
u%miechn . Ma y staruszek tak(e b'dzie zadowolony.
168
Ale w chwili gdy d(uma oddala a si', by wróci& do nieznanej kryjówki, sk d cicho
przysz a, to jej odej%cie przynajmniej jednego cz owieka wprawia o w pop och: by to
Cottard, je%li wierzy& notatkom Tarrou.
Prawd' mówi c, te notatki sta y si' do%& dziwaczne, odk d statystyki zacz' y
spada&. Pismo trudno by o odczyta&, mo(e z powodu zm'czenia, i autor zbyt cz'sto
przechodzi od jednego tematu do drugiego. Co wi'cej, notatki po raz pierwszy przestaj
by& obiektywne i pojawiaj si' w nich rozwa(ania osobiste. Tak wi'c w%ród d ugich
ust'pów dotycz cych Cottarda, krótka relacja o ma ym staruszku od kotów. Je%li wierzy&
Tarrou, d(uma w niczym nie umniejszy a jego szacunku dla tej postaci, która
interesowa a go po epidemii tak samo jak przed ni ; niestety, nie móg si' ni nadal
interesowa&, cho& nie dlatego, (e zabrak o mu (yczliwo%ci. Tarrou próbowa bowiem
odszuka& staruszka. W kilka dni po owym wieczorze 25 stycznia stan
na rogu ma ej
uliczki. Koty by y na miejscu, grza y si' w ka u(ach s o.ca, lojalnie stawiwszy si' na
spotkanie. Ale o ustalonej godzinie okiennice by y uparcie zamkni'te. W ci gu
nast'pnych dni nie otworzy y si' równie(. Tarrou wyci gn
st d osobliwy wniosek, (e
staruszek jest zirytowany lub umar ; je%li jest zirytowany, to dlatego, i( uwa(a, (e mia
s uszno%&, a d(uma wyrz dzi a mu krzywd'; je%li za% umar , nale(a o zada& sobie
pytanie, tak samo jak w przypadku starego astmatyka, czy nie by to %wi'ty. Tarrou nie
my%la , (eby tak by o, ale s dzi , (e w przypadku staruszka kryje si' “wskazanie". “By&
mo(e — pisa w notatnikach — mo(e doj%& tylko do przybli(onych form %wi'to%ci. W
takim razie nale(y si' zadowoli& skromnym i mi osiernym satanizmem".
W notatkach, przemieszane z obserwacjami dotycz cymi Cottarda, znajduj si'
równie( liczne, rozproszone cz'sto uwagi; jedne z nich odnosz si' do zdrowego ju(
Granda, który zabra si' do pracy, jak gdyby nic si' nie zdarzy o, inne za% do matki
doktora Rieux. Kilka jej rozmów z Tarrou, do czego uprawnia o wspólne mieszkanie,
postawa starej kobiety, jej u%miech, jej spostrze(enia na temat d(umy, wszystko to jest
zanotowane skrupulatnie. Tarrou podkre%la przede wszystkim, (e pani Rieux jest jak
gdyby przygaszona; (e wyra(a wszystko prostymi zdaniami; zwraca uwag' na jej
szczególn
sympati' dla pewnego okna wychodz cego na cich
ulic', przy którym
przesiaduje wieczorem, lekko wyprostowana, z o(ywszy spokojnie r'ce, i patrzy uwa(nie,
a( zmierzch ogarnie pokój, zamieniaj c j
w czarny cie. w szarym %wietle, które
ciemnieje z wolna i zaciera nieruchom sylwetk'; na lekko%&, z jak przechodzi z pokoju
do pokoju; na jej dobro&, której dowodów nigdy w a%ciwie nie da a Tarrou, ale której
169
blask dostrzega we wszystkim, co robi a czy mówi a; na to wreszcie, (e wiedzia a
wszystko, cho& nigdy si' nie zastanawia a, a tyle w niej by o ciszy i cienia, (e mog a
pozosta& na wysoko%ci ka(dego %wiat a, nawet %wiat a d(umy. Tu zreszt pismo Tarrou
dziwnie si' za amuje. Nast'pne linie trudno odcyfrowa& i, jakby raz jeszcze dowodz c
tego za amania, ostatnie s owa s pierwszymi o charakterze osobistym: “Moja matka te(
by a taka, jakby przygaszona, i to w niej kocha em, i zawsze chcia em z ni by& razem.
Min' o osiem lat, a nie mog' powiedzie&, (e nie (yje. Gas a tylko coraz bardziej i kiedy
odwróci em si', ju( jej nie by o".
Ale trzeba wróci& do Cottarda. Odk d statystyki spad y, Cottard by wielokrotnie
u Rieux, pod ró(nymi pretekstami. Ale w rzeczywisto%ci wci ( pyta Rieux o prognoz'
rozwoju choroby. “Czy s dzi pan, (e mo(e urwa& si' nagle, bez uprzedzenia?" By
usposobiony sceptycznie albo przynajmniej tak mówi . Ponawiane pytania wskazywa y
jednak na to, (e niezupe nie by swego pewien. W po owie stycznia Rieux odpowiedzia
mu w sposób do%& optymistyczny. Za ka(dym razem te odpowiedzi, zamiast cieszy&
Cottarda, wywo ywa y w nim reakcje przechodz ce, zale(nie od dnia, od z ego humoru
do przygn'bienia. Kiedy% doktor musia mu powiedzie&, (e cho& statystyki pozwalaj na
pomy%lne wnioski, lepiej nie obwo ywa& jeszcze zwyci'stwa.
— Inaczej mówi c — zauwa(y Cottard — nic nie wiadomo, choroba mo(e wróci& z
dnia na dzie.?
— Tak, ale jest te( mo(liwe, (e proces wyzdrowienia stanie si' szybszy.
Ta niepewno%&, budz ca niepokój we wszystkich, wyra6nie ul(y a Cottardowi; w
obecno%ci Tarrou wda si' w rozmowy z kupcami ze swej dzielnicy, propaguj c opini'
Rieux. Nie mia z tym k opotów, co prawda. Po gor czce pierwszych zwyci'stw do wielu
umys ów wróci y w tpliwo%ci, które mia y wzi & gór' nad podnieceniem wywo anym
przez komunikat prefektury. Cottarda podnosi na duchu ten niepokój. Podobnie jak
kiedy indziej ulega te( zniech'ceniu. “Tak — mówi do Tarrou — w ko.cu otworz
bramy. I zobaczy pan, wszyscy mnie porzuc !"
Przed 25 stycznia rzuca a si' w oczy zmienno%& jego usposobienia. Wpierw d ugo
zabiega o zjednanie sobie dzielnicy i o stosunki z lud6mi, potem otwarcie wyst'powa
przeciwko nim. Przynajmniej wygl da o na to, (e porzuca wszelkie towarzystwo; nagle
zaczyna (y& dziko. Nie widywano go ani w restauracjach, ani w teatrze, ani w
ulubionych kawiarniach. A jednak, nie zdawa o si', (eby wraca do regularnego i
tajemniczego (ycia, jakie wiód przed epidemi . ?y w swym mieszkaniu zupe nie sam,
170
posi ki przynoszono mu z s siedniej restauracji. Tylko wieczorem wychodzi ukradkiem,
kupowa , co mu by o trzeba, i wybiega ze sklepów na puste ulice. Je%li Tarrou spotyka
go wówczas, nie potrafi wydoby& z niego nic prócz kilku oderwanych s ów. Potem stawa
si' nagle towarzyski, rozprawia o d(umie, zasi'gaj c u ka(dego opinii i wieczorem z
upodobaniem zanurza si' w fali ludzkiej.
W dniu, kiedy og oszono komunikat prefektury, Cottard znik kompletnie. W dwa
dni potem Tarrou spotka rentiera b kaj cego si' po ulicach. Cottard poprosi go, (eby
mu towarzyszy na przedmie%cie. Tarrou waha si', zm'czy go bardzo dzie.. Ale tamten
nalega . By wzburzony, gestykulowa bez adnie, mówi szybko i g o%no. Zapytywa swego
towarzysza, czy my%li, (e o%wiadczenie prefektury rzeczywi%cie k adzie kres d(umie.
Tarrou uwa(a , (e o%wiadczenie administracji samo przez si' nie mo(e naturalnie
zatrzyma& zarazy, ale rozs dek pozwala przypuszcza&, (e epidemia si' sko.czy, chyba (e
zajd nieprzewidziane wypadki.
— Tak — powiedzia Cottard — chyba (e zajd nieprzewidziane wypadki. A te
zdarzaj si' zawsze.
Tarrou zwróci mu uwag', (e prefektura w pewien sposób przewidzia a zreszt
nieprzewidziane wypadki, ustalaj c dwutygodniowy termin przed otworzeniem bram.
— I dobrze zrobili — rzek Cottard, wci ( ponury i wzburzony — poniewa( z biegu
wydarze. wynika, (e mog oby to by& pró(ne gadanie.
Tarrou uzna to za mo(liwe, my%la jednak, (e raczej nale(y liczy& si' z rych ym
otworzeniem bram i powrotem do normalnego (ycia.
— Przypu%&my — powiedzia Cottard — przypu%&my, ale co nazywa pan powrotem
do normalnego (ycia?
— Nowe filmy w kinach — rzek Tarrou z u%miechem. Ale Cottard nie u%miecha
si'. Chcia wiedzie&, czy nale(y my%le&, (e d(uma nie zmieni a nic w mie%cie i wszystko
b'dzie jak przedtem, to znaczy, jakby nic nie zasz o. Tarrou s dzi , (e d(uma zmieni a
miasto i nie zmieni a go, (e teraz nasi wspó obywatele b'd pragn & najgor'cej, (eby
wszystko wygl da o tak, jakby nic si' nie zmieni o, a zatem w pewnym sensie nic si' nie
zmieni; w innym jednak sensie nawet przy dobrej woli nie mo(na wszystkiego
zapomnie& i d(uma pozostawi %lady, przynajmniej w sercach. Rentier o%wiadczy wprost,
(e nie obchodzi go serce, jest ono nawet ostatni z jego trosk. Chce si' dowiedzie&, czy
organizacja si' nie zmieni, na przyk ad, czy wszystkie urz'dy b'd dzia a& tak samo jak w
przesz o%ci. Tarrou musia przyzna&, (e nic mu o tym nie wiadomo. Nale(y przypuszcza&,
171
(e wszystkie te urz'dy, których praca zosta a zak ócona podczas epidemii, b'd mia y
k opoty z rozpocz'ciem normalnego funkcjonowania. Mo(na s dzi& równie(, (e pojawi
si' wiele nowych problemów, dzi'ki czemu powstanie konieczno%& reorganizacji
dawnych urz'dów.
— Ach, to rzeczywi%cie mo(liwe — powiedzia Cottard — wszyscy powinni
rozpocz & wszystko na nowo.
Zbli(yli si' do domu Cottarda. Rentier o(ywi si' i sili si' nawet na optymizm.
Wyobra(a sobie miasto przekre%laj ce przesz o%&, zaczynaj ce (y& na nowo, od zera.
— No tak — rzek Tarrou. — Zreszt mo(e sprawy u o( si' i dla pana pomy%lnie.
W pewien sposób rozpocznie pan nowe (ycie.
Byli przed bram i %ciskali sobie r'ce.
— Ma pan racj' — mówi Cottard coraz bardziej podniecony — zacz & od zera, to
by oby dobre.
Ale z ciemnego korytarza wynurzyli si' dwaj m'(czy6ni. Tarrou zaledwie mia czas
us ysze&, jak jego towarzysz pyta, czego mog chcie& te ptaszki. Ptaszki, które wygl da y
na od%wi'tnie wystrojonych funkcjonariuszy, zapyta y Cottarda, czy nazywa si' Cottard,
ów za% z g uchym okrzykiem obróci si' na pi'cie i skoczy w noc, zanim tamci i Tarrou
mieli czas zrobi& jakikolwiek gest. Gdy zdumienie min' o, Tarrou zapyta dwóch
m'(czyzn, czego chc . Odpowiedzieli z rezerw i uprzejmie, (e chodzi o informacje, i
statecznie ruszyli w kierunku, w którym pobieg Cottard.
Wróciwszy do domu, Tarrou zanotowa t' scen' i zaraz potem (pismo dowodzi o
tego dostatecznie) wspomnia o swym zm'czeniu. Doda , (e ma jeszcze wiele roboty, ale
to nie powód, (eby nie by& gotowym, i zadawa sobie w a%nie pytanie, czy jest gotów. W
odpowiedzi napisa wreszcie (i tu ko.cz si' notatki Tarrou), (e zawsze jest taka godzina
za dnia i w nocy, kiedy cz owiek jest tchórzem, i (e on boi si' tylko tej godziny.
W dwa dni potem, a na kilka dni przed otwarciem bram, doktor Rieux wraca do
domu w po udnie, zastanawiaj c si', czy zastanie telegram, na który czeka . Chocia(
pracowa równie wyczerpuj co jak przy najwi'kszym nasileniu d(umy, oczekiwa
ostatecznego wyzwolenia i to odj' o mu zm'czenie. Mia teraz nadziej' i cieszy si' z
tego. Nie mo(na wiecznie napina& woli i wiecznie okazywa& hart, szcz'%ciem jest
rozwi za& w nag ym wybuchu snop si zebranych do walki. Je%li oczekiwany telegram
172
b'dzie tak(e pomy%lny, Rieux b'dzie móg zacz & na nowo. By zdania, (e wszyscy zaczn
na nowo.
Przechodzi obok lo(y dozorcy. Nowy dozorca oparty o szyb' u%miecha si' do
niego. Wchodz c na schody, Rieux ujrza swoj
twarz wyblak
od zm'czenia i
niedostatków.
Tak, kiedy abstrakcja si' sko.czy, rozpocznie na nowo, i przy odrobinie
szcz'%cia... Ale w tej chwili otworzy drzwi; matka sz a mu na spotkanie, by oznajmi&, (e
pan Tarrou nie czuje si' dobrze. Wsta rano, ale nie móg wyj%& i po o(y si' znowu. Pani
Rieux by a niespokojna.
— Mo(e to nic powa(nego — powiedzia syn.
Tarrou le(a wyci gni'ty, ci'(ka g owa ( obi a wa ek, mocna pier% rysowa a si'
pod grubym kocem. Mia gor czk', bola a go g owa. Powiedzia do Rieux, (e objawy s
nieokre%lone, ale mo(e to by& równie( d(uma.
— Nie, nie wiadomo jeszcze — rzek Rieux, kiedy go zbada .
Ale Tarrou pali o pragnienie. W korytarzu Rieux powiedzia do matki, (e to mo(e
by& pocz tek d(umy.
— Och — zawo a a — to niemo(liwe, nie teraz!
I zaraz potem:
— Zatrzymajmy go w domu, Bernard.
Rieux zastanawia si'.
— Nie mam prawa — powiedzia . — Ale bramy zostan otwarte. My%l', (e by oby
to pierwsze prawo, z jakiego bym skorzysta , gdyby ciebie nie by o tutaj.
— Bernard — odpar a — zostaniemy oboje. Wiesz przecie(, (e by am znowu
szczepiona.
Doktor powiedzia , (e Tarrou by równie( szczepiony, ale mo(e ze zm'czenia
zapomnia o ostatnim zastrzyku serum i zachowaniu ostro(no%ci.
Rieux szed ju( do swego gabinetu. Kiedy wróci do pokoju, Tarrou zobaczy , (e
doktor trzyma w r'ce ogromne ampu ki serum.
— Ach, to to — powiedzia .
— Nie, to tylko ostro(no%&.
W odpowiedzi Tarrou wyci gn
r'k' i podda
si' nie ko.cz cemu si'
zastrzykowi, który sam robi innym chorym.
— Zobaczymy wieczorem — powiedzia Rieux i spojrza Tarrou w twarz.
173
— A izolacja, Rieux?
— Nie jest pewne, czy pan ma d(um'.
Tarrou u%miechn
si' z wysi kiem.
— Po raz pierwszy widz', (eby wstrzykiwano serum, nie zarz dzaj c zarazem
izolacji.
Rieux si' odwróci .
— Moja matka i ja b'dziemy pana piel'gnowa&. B'dzie tu panu lepiej.
Tarrou zamilk ; doktor porz dkuj c ampu ki czeka , a( zacznie mówi&, i nie
odwraca si'. Wreszcie podszed do ó(ka. Chory patrzy na niego. Twarz mia zm'czon ,
ale szare oczy by y spokojne. Rieux u%miechn
si' do Tarrou.
— Niech pan %pi, je%li pan mo(e. Wróc' wkrótce.
Gdy by przy drzwiach, us ysza g os Tarrou, który go wzywa . Wróci do mego.
Tarrou jak gdyby walczy ze sob , (eby wyrazi& w s owach to, co mia do
powiedzenia.
— Rieux — wymówi wreszcie — nale(y mi wszystko mówi&, potrzebuj' tego.
— Przyrzekam.
Na grubo ciosanej twarzy Tarrou pojawi o si' co% na kszta t u%miechu.
— Dzi'kuj'. Nie mam ochoty umrze& i b'd' walczy . Ale je%li partia jest
przegrana, chc' przyzwoicie sko.czy&.
Rieux pochyli si' i u%cisn
jego rami'.
— Nie — rzek . — Trzeba (y&, (eby by& %wi'tym. Niech pan walczy.
W ci gu dnia ostre zimno zel(a o nieco, ale po po udniu zacz
gwa townie pada&
deszcz i grad. O zmierzchu niebo wypogodzi o si' troch' i ch ód sta si' bardziej
przenikliwy. Rieux wróci do domu wieczorem. Nie zdejmuj c okrycia, wszed do pokoju
przyjaciela. Matka doktora robi a na drutach. Zdawa o si', (e Tarrou nie poruszy si', ale
jego usta, zbiela e od gor czki, mówi y o walce, jak stacza .
— Jak tam? — zapyta doktor.
Tarrou wzruszy lekko szerokimi ramionami, wychylony nieco z ó(ka.
— Có( — odpar — przegrywam parti'.
Doktor pochyli si' nad nim. Pod p on c
skór
uformowa y si' gruczo y,
wszystkie odg osy podziemnej ku6ni dobywa y si' z piersi; Tarrou, rzecz szczególna, mia
oba rodzaje objawów. Prostuj c si', Rieux powiedzia , (e serum nie mog o jeszcze
174
podzia a&. Ale fala gor czki podesz a Tarrou do gard a, zatapiaj c tych kilka s ów, które
chcia wymówi&.
Po kolacji Rieux i jego matka wrócili, by usi %& przy chorym. Noc rozpocz' a si'
dla niego walk i Rieux wiedzia , (e ten ci'(ki bój z anio em d(umy trwa& b'dzie do
%witu. Mocne ramiona i szeroka pier% Tarrou nie by y najlepsz broni ; mo(e raczej ta
krew, która trysn' a niedawno pod ig
Rieux, a w tej krwi to, co jest bardziej skryte ni(
dusza, czego (adna nauka nie potrafi a wyja%ni&. Rieux za% mia tylko patrze&, jak jego
przyjaciel walczy. Miesi ce powtarzaj cych si' kl'sk nauczy y go ocenia& skuteczno%&
tego, co mia robi& — ropnie, którym powinien by sprzyja&, leki wzmacniaj ce, które
nale(a o wstrzykiwa&. Jego jedynym zadaniem, w gruncie rzeczy, by o dostarczanie
okazji temu przypadkowi, który pojawia si' tylko sprowokowany. A trzeba by o, (eby si'
pojawi . Rieux mia bowiem przed sob twarz d(umy, która go zbija a z tropu. Raz
jeszcze stara a si' sprowadzi& na manowce skierowan przeciw niej strategi', zjawia a
si' w miejscach, gdzie jej nie oczekiwano, by znikn & z innych, gdzie ju( si' ulokowa a.
Raz jeszcze usi owa a zaskoczy&.
Tarrou zmaga si' nieruchomy. Ani razu w ci gu nocy nie przeciwstawi niepokoju
atakom choroby, walcz c tylko ca ym swym ci'(arem i ca
cisz . Ale te( nie odezwa si'
ani razu, wyznaj c na swój sposób, (e wy czy& mu si' niepodobna. Rieux %ledzi fazy
walki jedynie w oczach przyjaciela, kolejno otwartych lub zamkni'tych — powieki
zaci%ni'te na ga ce ocznej albo, na odwrót, szeroko rozwarte, spojrzenie utkwione w
jakim% przedmiocie lub spoczywaj ce na doktorze i jego matce. Za ka(dym razem, gdy
doktor napotyka to spojrzenie, Tarrou u%miecha si' w wielkim wysi ku.
W pewnej chwili rozleg y si' szybkie kroki na ulicy. Zdawa y si' ucieka& przed
dalekim pomrukiem, który zbli(a si' powoli i wreszcie nape ni ulic' strumieniami
wody: deszcz zacz
pada& znowu, wkrótce pomieszany z gradem uderzaj cym o
chodniki. Wielkie zas ony falowa y u okien. W cieniu pokoju Rieux, który przez chwil'
obserwowa deszcz, patrzy znów na Tarrou o%wietlonego nocn lampk . Matka doktora
robi a na drutach, od czasu do czasu podnosz c g ow', by spojrze& uwa(nie na chorego.
Rieux zrobi ju( wszystko, co mia do zrobienia. Po deszczu w pokoju ros a cisza, pe na
tylko niemego zgie ku niewidocznej walki. Doktor, skulony od bezsenno%ci, wyobra(a
sobie, (e s yszy u skraju milczenia agodny i regularny gwizd, który towarzyszy mu przez
ca y czas epidemii. Da znak matce, (eby po o(y a si' spa&. Odmówi a ruchem g owy, jej
175
oczy zal%ni y, potem ko.cem drutu zbada a starannie oczko, którego nie by a pewna.
Rieux wsta , (eby da& si' napi& choremu, potem usiad znowu.
Przechodnie, korzystaj c z tego, (e deszcz na chwil' przesta pada&, szli szybko
chodnikiem. Ich kroki cich y i oddala y si'. Doktor po raz pierwszy stwierdzi , (e ta noc,
pe na spó6nionych przechodniów, w której nie rozbrzmiewa y ju( dzwonki ambulansów,
przypomina a dawne noce. By a to noc wolna od d(umy. I zdawa o si', (e choroba
wygnana przez zimno, %wiat a i t um uciek a z ciemnych g 'bi miasta i schroni a si' w
tym ciep ym pokoju, by przypu%ci& ostatni szturm do bezw adnego cia a Tarrou. Zaraza
nie miesi a ju( powietrza nad miastem. Pogwizdywa a tylko w ci'(kim powietrzu pokoju.
To j s ysza Rieux od wielu godzin. Trzeba by o czeka&, a( i tu si' zatrzyma, a( i tu uzna
si' za pokonan .
Nied ugo przed %witem Rieux pochyli si' ku matce:
— Musisz si' po o(y&, (eby zast pi& mnie o ósmej. Zanim si' po o(ysz, zrób sobie
p ukanie.
Pani Rieux wsta a, z o(y a swoj robot' i podesz a do ó(ka. Tarrou od niejakiego
czasu mia oczy zamkni'te. Pot sk'dzierzawi mu w osy na twardym czole. Pani Rieux
westchn' a i chory otworzy oczy. Ujrza
agodn
twarz pochylon
nad sob
i pod
ruchomymi falami gor czki pojawi si' znów wytrwa y u%miech. Ale oczy zamkn' y si'
zaraz. Gdy Rieux zosta sam, przesiad si' na fotel, który opu%ci a jego matka. Ulica by a
milcz ca, a cisza teraz zupe na. W pokoju czu o si' ju( ch ód poranny.
Doktor zdrzemn
si', ale pierwszy wóz o %wicie wytr ci go ze snu. Zadygota i
patrz c na Tarrou zrozumia , (e nast pi a przerwa i (e chory spa tak(e. Ko a pojazdu
konnego toczy y si' gdzie% w oddali. Za oknem by o jeszcze czarno. Kiedy doktor zbli(y
si' do ó(ka, Tarrou patrzy na niego bez wyrazu, jak gdyby znajdowa si' wci ( po
stronie snu.
— Spa pan, prawda? — zapyta Rieux.
— Tak.
— Czy oddycha pan lepiej?
— Troch'. Czy to co% znaczy?
Rieux zamilk i rzek po chwili:
— Nie, to nic nie znaczy. Zna pan tak samo jak ja polepszenie poranne.
Tarrou zgodzi si'.
— Dzi'kuj' — powiedzia . — Niech mi pan zawsze daje dok adne odpowiedzi.
176
Rieux usiad na ó(ku. Czu obok siebie nogi chorego, d ugie i twarde jak u trupa.
Tarrou oddycha mocniej.
— Gor czka wróci, prawda, Rieux? — rzek zadyszanym g osem.
— Tak, ale w po udnie b'dziemy wiedzieli, czego si' trzyma&.
Tarrou zamkn
oczy, zdawa o si', (e zbiera si y. Z jego rysów mo(na by o
odczyta& wyraz zm'czenia. Oczekiwa wzrostu gor czki, która dawa a zna& o sobie gdzie%
w g 'bi cia a. Kiedy otworzy oczy, spojrzenie mia przy&mione. Rozja%ni o si' dopiero,
gdy ujrza Rieux pochylonego nad sob .
— Niech pan pije — mówi doktor. Tarrou wypi i g owa mu opad a.
— To trwa d ugo — powiedzia .
Rieux uj
go za rami', ale Tarrou, odwróciwszy oczy, ju( nie reagowa . I nagle
gor czka przyp yn' a wyra6nie z powrotem, a( do jego czo a, jak gdyby zerwa a gdzie%
wewn'trzn zapor'. Kiedy spojrzenie Tarrou wróci o ku doktorowi, Rieux doda mu
otuchy twarz pe n napi'cia. Tarrou spróbowa si' znowu u%miechn &, ów u%miech nie
móg jednak przej%& przez zaci%ni'te szcz'ki i usta zacementowane bia aw pian . Ale w
stwardnia ej twarzy oczy b yszcza y jeszcze ca ym blaskiem odwagi.
O siódmej pani Rieux wesz a do pokoju. Doktor uda si' do swego gabinetu, (eby
zatelefonowa& do szpitala i zapewni& sobie zast'pstwo. Postanowi te( od o(y& przyj'cia
pacjentów; wyci gn
si' na chwil' na kanapie, ale wsta niemal natychmiast i wróci do
pokoju. Tarrou mia g ow' zwrócon w stron' pani Rieux. Patrzy na niewielki cie.
siedz cy obok niego na krze%le, z r'kami splecionymi na udach. Przygl da si' pani
Rieux z takim nat'(eniem, (e po o(y a palec na ustach i wsta a, by zgasi& lampk' przy
ó(ku. Ale poprzez zas ony %wiat o przes cza o si' szybko i w chwil' potem, gdy rysy
chorego wynurzy y si' z ciemno%ci, pani Rieux mog a zobaczy&, (e Tarrou wci ( na ni
patrzy. Pochyli a si' nad nim, poprawi a mu wa ek pod g ow i prostuj c si', po o(y a na
chwil' r'k' na jego wilgotnych i skr'conych w osach. Us ysza a wówczas g uchy, z daleka
id cy g os, który mówi , (e jej dzi'kuje i (e teraz wszystko jest dobrze. Kiedy usiad a,
Tarrou zamkn
oczy i jego wycie.czona twarz, cho& usta w niej by y zagipsowane,
zdawa a si' u%miecha& znowu.
W po udnie gor czka osi gn' a szczyt. Rodzaj kaszlu trzewnego wstrz sa cia em
Tarrou, który zacz
plu& tylko krwi . Gruczo y przesta y nabrzmiewa&, ale nie znik y —
twarde jak %ruby, przytwierdzone do wg 'bie. stawów — i Rieux uzna , (e nie b'dzie
mo(na ich otworzy&. W przerwach mi'dzy gor czk i kaszlem Tarrou od czasu do czasu
177
patrzy jeszcze na swych przyjació . Ale wkrótce oczy jego otwiera y si' coraz rzadziej, a
%wiat o, które rozja%nia o wówczas jego spustoszon twarz, stawa o si' wci ( bledsze.
Burza wstrz saj ca konwulsyjnie tym cia em roz%wietla a je coraz rzadszymi
b yskawicami i Tarrou, w g 'bi tej nawa nicy, odbija powoli od brzegu. Rieux mia ju(
przed sob tylko nieruchom mask', z której znik u%miech. Ten kszta t ludzki, który by
mu tak bliski, przebity teraz ciosami oszczepu, wypalony nadludzkim bólem,
wykrzywiony przez wszystkie nienawistne wiatry nieba, na jego oczach zanurza si' w
wodach d(umy, a on by wobec tej katastrofy bezsilny. Mia pozosta& na brzegu, z
pustymi r'kami i %ci%ni'tym sercem, raz jeszcze bez broni, nie maj c do czego si' uciec
w tym nieszcz'%ciu. I w ko.cu zy niemocy nie pozwoli y Rieux ujrze&, jak Tarrou
odwróci si' nagle do %ciany i wyda g 'boki j'k, jak gdyby gdzie% w nim p'k a
najwa(niejsza struna.
Noc nie by a noc walki, lecz ciszy. W tym pokoju odci'tym od %wiata, nad tym
martwym cia em Rieux czu zdumiewaj cy spokój, który wiele nocy przedtem, na
p askich dachach góruj cych nad d(um , nast pi po ataku do bram. Ju( wtedy my%la o
tej ciszy unosz cej si' z ó(ek, gdzie pozwoli umiera& ludziom. By a to wsz'dzie ta sama
pauza, ta sama uroczysta przerwa, to samo uspokojenie, które przychodzi o po bitwach
— cisza kl'ski. Ale ta cisza otaczaj ca teraz jego przyjaciela by a tak g'sta, tak doskonale
zgadza a si' z cisz ulic i miasta uwolnionego od d(umy, (e Rieux czu , i( tym razem
chodzi o kl'sk' ostateczn , t' kl'sk', która ko.czy wojny i nawet z pokoju czyni
nieuleczalne cierpienie. Doktor nie wiedzia , czy Tarrou odnalaz wreszcie spokój, ale w
tej chwili wiedzia przynajmniej, (e odt d dla niego samego nie ma spokoju, podobnie
jak nie ma zawieszenia broni dla matki odci'tej od syna czy dla cz owieka, który
pochowa przyjaciela.
Za oknem by a ta sama noc z zamarz ymi gwiazdami na czystym i lodowatym
niebie. W na pó ciemnym pokoju czu o si' ch ód, który ci (y na szybach, wielki blady
oddech polarnej nocy. Obok ó(ka siedzia a pani Rieux w swej zwyk ej pozie, z prawej
strony o%wietlona lampk . Po%rodku pokoju, daleko od %wiat a, Rieux czeka w swym
fotelu. Przychodzi a mu do g owy my%l o (onie, ale odtr ca te my%l za ka(dym razem.
Na pocz tku nocy obcasy przechodniów d6wi'cza y wyra6nie w zimnej ciemno%ci.
— Zaj e% si' wszystkim? — zapyta a pani Rieux.
— Tak, telefonowa em.
178
Wrócili do milcz cego czuwania. Pani Rieux spogl da a od czasu do czasu na
syna. Kiedy przychwytywa jedno z tych spojrze., u%miecha si' do niej. Znajome
d6wi'ki nocy nast'powa y po sobie na ulicy. Cho& nie by o jeszcze pozwolenia,
kursowa o ju( wiele aut. Ssa y szybko jezdni', znika y i pojawia y si' znowu. G osy,
wo ania, cisza, krok konia, dwa tramwaje zgrzytaj ce na zakr'cie, nieokre%lone ha asy i
znów oddech nocy.
— Bernard?
—Tak.
— Nie jeste% zm'czony?
— Nie.
Wiedzia , co my%la a jego matka i (e kocha a go w tej chwili. Ale wiedzia równie(,
(e kocha& kogo% to nic wielkiego, a przynajmniej, (e mi o%& nie jest nigdy do%& mocna, by
znale6& swój w asny wyraz. Tak wi'c jego matka i on b'd
si' kochali zawsze w
milczeniu. I ona umrze z kolei — lub on — cho& przez ca e (ycie nie mogli posun & si'
dalej w wyznaniu swej czu o%ci. W ten sam sposób (y obok Tarrou i Tarrou umar tego
wieczora, zanim mieli czas naprawd' prze(y& sw przyja6.. Tarrou przegra parti', jak
mówi . Ale on, Rieux, co wygra ? Wygra tylko tyle, (e pozna d(um' i pami'ta o niej, (e
pozna przyja6. i pami'ta o niej, (e pozna czu o%& i pewnego dnia b'dzie móg sobie o
niej przypomnie&. Wszystko, co cz owiek mo(e wygra& w grze d(umy i (ycia, to wiedza i
pami'&. Mo(e to w a%nie Tarrou nazywa wygraniem partii!
Znowu przejecha o auto i pani Rieux poruszy a si' na swym krze%le. Rieux
u%miechn
si' do niej. Powiedzia a mu, (e nie jest zm'czona, i zaraz potem:
— Trzeba, (eby% wyjecha odpocz & tam, w góry.
— Oczywi%cie, mamo.
Tak, odpocznie tam. Dlaczegó( by nie? B'dzie to tak(e pretekst dla pami'ci. Ale
je%li to jest w a%nie wygranie partii, jak musi by& trudno (y& tylko tym, co si' wie i
pami'ta, i bez nadziei. Tak na pewno (y Tarrou i by %wiadom tego, ile jest ja owo%ci w
(yciu bez z udze.. Nie ma pokoju bez nadziei i Tarrou, który odmawia ludziom prawa
skazywania kogokolwiek, który wiedzia przecie(, (e nikt nie mo(e powstrzyma& si' od
skazywania i (e nawet ofiary s czasem katami, Tarrou (y w rozdarciu i sprzeczno%ci i
nigdy nie zazna nadziei. Czy dlatego pragn
%wi'to%ci i szuka pokoju w s u(bie
ludziom? Doprawdy, Rieux nie wiedzia i nie by o to wa(ne. Jedyne obrazy Tarrou, jakie
zachowa, by y obrazami cz owieka bior cego w gar%cie kierownic' auta, (eby je
179
poprowadzi&, lub ci'(kiego cia a le( cego teraz bez ruchu. Ciep o (ycia i wizerunek
%mierci, oto wiedza.
Dlatego te( doktor Rieux przyj
rano ze spokojem wiadomo%& o %mierci (ony. By
w gabinecie. Matka, biegn c niemal, przynios a mu telegram i wysz a, by da& napiwek
pos a.cowi. Kiedy wróci a, syn trzyma w r'ce telegram. Spojrza a na niego, ale on
patrzy uparcie przez okno na wspania y poranek, który wstawa nad portem.
— Bernard — powiedzia a pani Rieux.
Doktor popatrzy na ni z roztargnionym wyrazem twarzy.
— Telegram? — zapyta a.
— Tak — odpowiedzia doktor. — Przed o%miu dniami.
Pani Rieux odwróci a g ow' ku oknu. Doktor milcza . Potem powiedzia matce,
(eby nie p aka a, (e si' tego spodziewa , ale (e to mimo wszystko jest trudne. Mówi c,
wiedzia po prostu, (e w jego cierpieniu nie by o niespodzianki. Od miesi'cy i od dwóch
dni by wci ( ten sam ból, który trwa nadal.
O %wicie, w pi'kny poranek lutowy, bramy miasta otworzy y si' wreszcie, co
zosta o powitane entuzjastycznie przez ludno%&, dzienniki, radio i komunikaty
prefektury. Narratorowi pozostaje wi'c jeszcze rola kronikarza godzin rado%ci, które
nast pi y po tym otwarciu bram, cho& on sam nie nale(a do ludzi mog cych j podziela&
ca kowicie.
Zorganizowano wielkie zabawy w dzie. i w nocy. Jednocze%nie poci gi zacz' y
dymi& na dworcu, a statki z dalekich mórz kierowa y si' w stron' naszego portu, na swój
sposób podkre%laj c, (e dla wszystkich, którzy cierpieli roz k', ten dzie. jest dniem
wielkiego po czenia.
Mo(na sobie atwo wyobrazi&, czym mo(e si' sta& poczucie roz ki, które
mieszka o w tylu naszych wspó obywatelach. Poci gi przyje(d(aj ce tego dnia do miasta
nie by y mniej pe ne od tych, które je opuszcza y. Podczas dwóch tygodni zw oki ka(dy
zarezerwowa sobie miejsce na ów dzie., dr( c, (e w ostatniej chwili decyzja prefektury
zostanie cofni'ta. Pewni podró(ni, zbli(aj cy si' do miasta, nie byli zreszt zupe nie
wolni od l'ku, je%li znali bowiem na ogó losy ludzi obchodz cych ich blisko, nie znali
losów wszystkich innych i samego miasta, które w ich wyobra(eniu przybiera o gro6n
twarz. Ale to odnosi o si' tylko do tych, których przez ca y ten czas nie spala a
nami'tno%&.
180
Zakochani bowiem oddani byli swej jedynej my%li. Jedno tylko zmieni o si' dla
nich: ów czas, który podczas miesi'cy wygnania chcieliby pchn &, (eby p yn
szybciej,
który przyspieszali zawzi'cie, teraz, kiedy podje(d(ali ju( do miasta, kiedy poci g zacz
hamowa& przed stacj , pragn'liby zatrzyma&, zawiesi&. Niejasna i ostra zarazem
%wiadomo%&, (e te wszystkie miesi ce s stracone dla ich mi o%ci, kaza a im domaga& si'
niejasno czego% w rodzaju kompensaty, dzi'ki której czas rado%ci p yn by dwa razy
wolniej ni( czas czekania. Ci za%, co oczekiwali ich w pokoju lub na peronie, jak Rambert,
którego (ona uprzedzona od tygodni zrobi a wszystko, co trzeba, (eby przyjecha&, czuli
t' sam niecierpliwo%& i niepokój. Rambert czeka bowiem z dr(eniem na chwil', kiedy
porówna t' mi o%& czy czu o%&, przez miesi ce d(umy sprowadzon do abstrakcji, z istot
z cia a, która by a jej podpor .
Pragn by na powrót sta& si' tym cz owiekiem, który na pocz tku epidemii
ogarni'ty porywem chcia biec z miasta, by rzuci& si' na spotkanie ukochanej istoty. Ale
wiedzia , (e to ju( niemo(liwe. Zmieni si', d(uma odwróci a jego uwag'; ze wszystkich
si usi owa temu zaprzeczy&, ale to trwa o w nim jak g uchy l'k. W pewnym sensie mia
poczucie, (e d(uma sko.czy a si' zbyt brutalnie, zabrak o mu przytomno%ci umys u.
Szcz'%cie nadchodzi o pr'dkim krokiem, wypadki by y szybsze ni( czekanie. Rambert
zrozumia , (e wszystko zostanie mu zwrócone od razu, (e rado%& jest wypalon ran ,
któr nie mo(na si' delektowa&.
Wszyscy zreszt , bardziej lub mniej %wiadomie, doznawali tego samego co on i
nale(y mówi& o wszystkich. Na tym peronie dworca, gdzie rozpoczynali na nowo (ycie
osobiste, czuli jeszcze
czno%& ze sob , wymieniaj c spojrzenia i u%miechy. Ale zaledwie
ujrzeli dym poci gu, %wiadomo%& wygnania zgas a pod ulew niejasnej i og uszaj cej
rado%ci. Kiedy poci g stan , sko.czy a si' nie maj ca ko.ca roz ka, która cz'sto
zaczyna a si' na tym samym dworcu — w jednej sekundzie, w chwili gdy ramiona z
oszala
chciwo%ci
zamyka y w u%cisku to cia o, którego (ywy kszta t uciek ju( z
pami'ci. Rambert nie mia czasu spojrze& na istot' biegn c
ku niemu, gdy ju(
przypad a do jego piersi. I trzymaj c j co si , przyciskaj c do siebie t' g ow', której
znajome w osy tylko widzia , dal upust zom, nie wiedz c, czy s to zy szcz'%cia, czy zbyt
d ugo t umionego cierpienia, pewien przynajmniej, (e nie pozwol mu sprawdzi&, czy
twarz kryj ca si' w zag 'bieniu jego ramienia jest t , o której tak d ugo marzy , czy
twarz
obc . Dowie si' pó6niej, czy to podejrzenie by o prawd . Na razie chcia
181
post'powa& jak wszyscy wokó niego, którzy zdawali si' wierzy&, (e d(uma mo(e przyj%& i
odej%&, a serce ludzkie pozostanie nie zmienione.
Przytuleni do siebie wrócili do domów, %lepi na reszt' %wiata, z pozoru triumfuj c
nad d(um , zapominali o ca ej m'ce i o tych, którzy przyjechawszy tym samym
poci giem nikogo nie zastali na dworcu i przygotowywali si', by znale6& w domu
potwierdzenie obaw, jakie d ugie milczenie zrodzi o ju( w ich sercach. Je%li idzie o tych
w a%nie, którzy mieli teraz za towarzysza tylko swój %wie(y ból, oraz innych, którzy w tej
chwili oddawali si' wspomnieniu zmar ej istoty, wygl da o to ca kiem inaczej i poczucie
roz ki osi gn' o tu swój zenit. Dla nich — matek, m'(ów, kochanków, którzy stracili
ca
rado%&, wraz z istot zagubion w bezimiennym dole lub zmieszan z gór popio u,
by a to wci ( d(uma.
Ale któ( my%la o tych samotno%ciach? W po udnie s o.ce, zwyci'(aj c zimne
powiewy, które walczy y w powietrzu od rana, zala o miasto nieustaj cymi potokami
nieruchomego %wiat a. Dzie. stan . Armaty w fortach, na szczycie wzgórz, wali y bez
przerwy w pogodne niebo. Ca e miasto wyleg o na ulic', by %wi'ci& t' przyt aczaj c
chwil', kiedy sko.czy si' czas cierpie., a czas zapomnienia jeszcze si' nie zacz .
Ta.czono na wszystkich placach. Z dnia na dzie. ruch znacznie si' zwi'ksza i
liczniejsze teraz samochody jecha y z trudem ulicami, które zagarn
t um. Dzwony
miasta przez ca e popo udnie bi y nieustannie. Ich rozedrgane d6wi'ki wype nia y
b 'kitne i z ociste niebo. W ko%cio ach odprawiano mod y dzi'kczynne. Miejsca zabaw
by y jednak pe ne po brzegi, w lokalach, nie dbaj c o jutro, podawano ostatnie alkohole.
Przy kontuarach cisn
si' t um ludzi jednako podnieconych, a w%ród nich liczne pary
splecione u%ciskiem, niepomne, (e wystawiaj si' na widok publiczny. Wszyscy krzyczeli
lub %miali si'. Zapasy (ycia, które robili przez te miesi ce, (yj c (yciem utajonym,
zu(ywali dzi%, w ten dzie., jakby by on dniem zmartwychwstania. Nazajutrz rozpocznie
si' zwyczajne (ycie, a wraz z nim przezorno%&. Na razie ludzie, ró(ni pochodzeniem,
poufalili si' i bratali. T' równo%&, której nie stworzy a obecno%& %mierci, wprowadza a na
kilka przynajmniej godzin rado%& wyzwolenia.
Ale ta banalna pe nia rado%ci nie mówi jeszcze wszystkiego i ci, którzy pod koniec
popo udnia zape niali ulice, gdzie by
te( Rambert, pod spokojem kryli cz'sto
delikatniejsze szcz'%cie. Wiele par i wiele rodzin wygl da o rzeczywi%cie na lubi cych
spokój spacerowiczów. Naprawd' za% wi'kszo%& z nich odbywa a po cichu pielgrzymki
do miejsc, gdzie cierpieli. Chodzi o o to, by pokaza& przyby ym widoczne czy ukryte
182
znaki d(umy, %lady jej historii. Niekiedy zadowalano si' rol przewodnika, tego, co wiele
widzia , wspó czesnego d(umy, i mówiono o niebezpiecze.stwie, nie przywo uj c
strachu. By y to nieszkodliwe przyjemno%ci. Kiedy indziej jednak te marszruty
przyprawia y o dr(enie i kochanek, wydany agodnemu l'kowi wspomnie., mówi do
swej towarzyszki: “W tym miejscu, w owym czasie, pragn em ciebie i nie by o ci' tutaj".
Ci tury%ci uczu& mogli si' wzajem rozpozna&: tworzyli wysepki szeptów i zwierze. w%ród
zgie ku, który ich otacza . Bardziej ni( orkiestry na skrzy(owaniach ulic zwiastowali
prawdziwe wyzwolenie. Te bowiem pary, zachwycone, ciasno przytulone do siebie, sk pe
w s owa, z ca ym triumfem i niesprawiedliwo%ci szcz'%cia potwierdza y we wrzawie
powszechnej koniec d(umy i terroru. Wbrew wszelkiej oczywisto%ci przeczyli spokojnie,
jakoby%my znali kiedykolwiek niedorzeczny %wiat, gdzie zabicie cz owieka by o równie
powszednie jak zabicie muchy, t' precyzyjn dziko%&, to wyrachowane szale.stwo, to
uwi'zienie przynosz ce ze sob
straszn
wolno%& wobec wszystkiego, co nie by o
tera6niejszo%ci , ten zapach %mierci wprawiaj cy w odr'twienie tych wszystkich, których
%mier& nie zabija a, przeczyli wreszcie, (e byli%my og uszonym ludem, którego cz'%&,
st oczona co dzie. w piecu, ulatnia a si' t ustym dymem, podczas gdy reszta, w a.cuchu
niemocy i strachu, czeka a na swoj kolej.
W ka(dym razie rzuca o si' to w oczy doktorowi Rieux, który u schy ku
popo udnia szed sam na przedmie%cie, w%ród dzwonów, armat, muzyki i og uszaj cych
krzyków. Jego zawód si' nie zmieni ; nie ma urlopu dla chorych. W pi'knym i
delikatnym %wietle sp ywaj cym na miasto unosi y si' dawne zapachy pieczonego mi'sa
i any(owego alkoholu. Wokó niego weso e twarze obraca y si' ku niebu. M'(czy6ni i
kobiety czepiali si' siebie, z rozp omienionymi twarzami, niespokojni, w krzyku
po( dania. Tak, d(uma sko.czy a si' wraz z terrorem, i te splataj ce si' r'ce mówi y, (e
by a ona wygnaniem i roz k w g 'bokim sensie s owa.
Po raz pierwszy Rieux potrafi nada& imi' temu rodzinnemu podobie.stwu, które
od miesi'cy widzia na twarzach wszystkich przechodniów. Wystarczy o teraz rozejrze&
si' wokó siebie. Doszed szy do kresu d(umy w n'dzy i niedostatku, wszyscy ci ludzie
w o(yli w ko.cu strój z roli granej ju( od dawna, strój emigrantów, których twarz
wpierw, a strój teraz mówi y o nieobecno%ci i dalekiej ojczy6nie. Od chwili kiedy d(uma
zamkn' a bramy miasta, (yli tylko w roz ce, odci'ci od tego ciep a ludzkiego, które
sprawia, (e o wszystkim si' zapomina. W ka(dym zak tku miasta m'(czy6ni i kobiety
pragn'li mniej lub bardziej tego po czenia, nie dla wszystkich tej samej natury, ale dla
183
wszystkich jednakowo niemo(liwego. Wi'kszo%& ze wszystkich si wzywa a nieobecnych,
spragniona ciep a drugiego cia a, czu o%ci czy przyzwyczajenia. Niektórzy, cz'sto o tym
nie wiedz c, cierpieli pozbawieni przyja6ni ludzi, nie mog c do nich dotrze& zwyk ymi
%rodkami, jakimi rozporz dza przyja6. — listem, poci giem, statkiem. Inni, rzadsi, jak
Tarrou mo(e, pragn'li znale6& co%, czego nie potrafili okre%li&, co wydawa o im si'
wszak(e jedynym upragnionym dobrem. W braku innej nazwy nazywali to niekiedy
pokojem.
Rieux wci ( szed . W miar' jak si' posuwa , t um rós wokó niego, ha as wzbiera
i zdawa o si', (e przedmie%cie coraz bardziej si' oddala. Z wolna Rieux stapia si' w
jedno z tym wielkim rycz cym cia em, którego krzyk coraz lepiej rozumia i który,
przynajmniej w cz'%ci, by jego krzykiem. Tak, wszyscy cierpieli razem, cia em i dusz ,
prze(yli bowiem trudne ferie, zaznali wygnania bez ratunku i nie zaspokojonego nigdy
pragnienia. Pomi'dzy tymi stosami trupów, dzwonkami ambulansów, ostrze(eniami
tego, co zwyk o si' nazywa& losem, pomi'dzy upartym dreptaniem strachu i straszliwym
buntem ich serc nie ustawa g os wzywaj cy na alarm, mówi c tym przera(onym
istotom, (e nale(y odnale6& prawdziw
ojczyzn'. Dla nich wszystkich prawdziwa
ojczyzna znajdowa a si' poza murami tego zd awionego miasta. By a w pachn cych
krzakach na wzgórzach, w morzu, w wolnych krajach, w ci'(arze mi o%ci. Do niej, do
szcz'%cia chcieli wróci&, odwracaj c si' od reszty ze wstr'tem.
Jaki sens mia o wygnanie i pragnienie, by si' po czy&, tego Rieux nie wiedzia .
Popychany ze wszystkich stron, nagabywany, dociera powoli do mniej ludnych ulic i
my%la , (e nie jest wa(ne, czy te rzeczy maj sens, czy go nie maj , wa(na jest jedynie
odpowied6 na nadziej' ludzi.
Zna ju( t' odpowied6 i na pierwszych, pustych niemal ulicach przedmie%cia
zdawa sobie z tego lepiej spraw'. Ci, którzy poprzestaj c na ma ym pragn'li tylko
wróci& do domu swej mi o%ci, czasem bywali wynagradzani. Byli w%ród nich na pewno
tacy, co nadal szli przez miasto samotni, bez kogo%, na kogo czekali. Do szcz'%liwszych
nale(eli jeszcze ci, którzy nie zostali dwukrotnie rozdzieleni, jak to si' sta o z lud6mi
przed epidemi
dalekimi jeszcze od zbudowania swej mi o%ci, ale przez lata
zmierzaj cymi %lepo do trudnej zgody,
cz cej w ko.cu wrogich kochanków. Podobnie
jak Rieux, liczyli lekkomy%lnie na czas: byli roz czeni na zawsze. Ale inni, jak Rambert,
którego doktor po(egna rano s owami: “Odwagi, teraz w a%nie trzeba mie& racj'",
znale6li od razu nieobecnego, cho& my%leli, (e jest dla nich stracony. Przez pewien czas
184
przynajmniej b'd szcz'%liwi. Wiedzieli teraz, (e je%li istnieje co%, czego mo(na pragn &
zawsze i osi gn & niekiedy, to jest to czu o%& ludzka.
Natomiast ci wszyscy, którzy ponad cz owiekiem zwrócili si' do czego%, czego
sobie nawet nie wyobra(ali, ci nie znale6li odpowiedzi. Tarrou osi gn
trudny pokój, o
którym mówi , ale znalaz go dopiero w %mierci, w godzinie, kiedy nie móg mu si' ju(
przyda& na nic. Je%li za% inni, których Rieux widzia w %wietle zachodu na progu domów,
z czonych mocnym u%ciskiem, patrz cych na siebie z uniesieniem, osi gn'li to, co
chcieli, to dlatego, (e ( dali jedynej rzeczy zale(nej od nich samych. I Rieux, skr'caj c w
ulic' Granda i Cottarda, my%la , (e jest sprawiedliwie, by przynajmniej od czasu do czasu
rado%& wynagradza a tych, którym wystarcza cz owiek i jego biedna i straszna mi o%&.
Ta kronika dobiega ko.ca. Czas wi'c, (eby doktor Bernard Rieux wyzna , (e jest
jej
autorem.
Zanim
jednak
opisze
ostatnie
wypadki,
chcia by
przynajmniej
usprawiedliwi& swoj interwencj' i wyt umaczy&, (e zale(a o mu na tonie obiektywnego
%wiadka. Przez ca y czas d(umy móg dzi'ki swemu zawodowi widywa& wi'kszo%&
naszych wspó obywateli i pozna& ich uczucia. Mia wi'c dobry punkt obserwacyjny i
dlatego mo(e zda& spraw' z tego, co widzia i s ysza . Chcia to jednak uczyni& z
po( danym umiarem. Stara si' na ogó nie opisywa& nic nad to, co widzia , nie u(ycza&
swym towarzyszom z d(umy my%li, których nie mieli, i korzysta& jedynie z tekstów,
jakich dostarczy mu przypadek czy nieszcz'%cie.
Powo any do z o(enia %wiadectwa w zwi zku ze zbrodni
zachowa niejak
pewnego rodzaju,
rezerw', jak przystoi %wiadkowi o dobrej woli. Ale jednocze%nie,
zgodnie z prawem uczciwego serca, stan
%mia o po stronie ofiar i chcia z czy& si' z
lud6mi, mieszka.cami tego samego miasta, w tym jedynie, co na pewno by o im
wspólne, to znaczy w mi o%ci, cierpieniu i wygnaniu. Tak wi'c nie by o takiego l'ku,
którego doznaliby jego wspó obywatele, a którego on by nie podziela , ani takiej sytuacji,
która nie by aby jego sytuacj . Chc c by& wiernym %wiadkiem, musia mówi& przede
wszystkim o czynach, dokumentach i pog oskach. Ale o tym, co osobi%cie mia do
powiedzenia, o swoim czekaniu, o swoich do%wiadczeniach, nale(a o milcze&. Je%li si'
czym% pos u(y , to tylko po to, (eby rozumie& lub wyt umaczy& swych wspó obywateli i
nada& kszta t mo(liwie wyra6ny temu, co najcz'%ciej czuli niejasno. Prawd' mówi c, ten
rozs dny wysi ek niewiele go kosztowa . Kiedy pragn
doda& swoje zwierzenia do
tysi ca g osów zad(umionych, zatrzymywa a go my%l, (e ka(de jego cierpienie jest
185
zarazem cierpieniem innych, i (e na %wiecie, gdzie ból tak cz'sto bywa samotny, ma to
jakie% znaczenie. Stanowczo musia mówi& w imieniu wszystkich.
Ale jest przynajmniej jeden nasz wspó obywatel, w którego imieniu doktor Rieux
nie móg mówi&. Chodzi o tego, o kim Tarrou powiedzia pewnego dnia do Rieux: “Jedn
tylko prawdziw zbrodni' pope ni : zgodzi si' w swym sercu na to, co zabija dzieci i
doros ych. Reszt' rozumiem, ale to musz' mu wybaczy&". B'dzie wi'c s uszne, je%li ta
kronika sko.czy si' na tym cz owieku, który mia nie%wiadome serce, to znaczy serce
samotne.
Kiedy doktor Rieux, opu%ciwszy wielkie, ha a%liwe i %wi'tuj ce ulice, skr'ca w
ulic' Granda i Cottarda, zatrzyma go kordon policjantów. Tego si' nie spodziewa . Przy
dalekich odg osach %wi'ta dzielnica wydawa a si' cicha i Rieux wyobra(a sobie, (e jest
tak samo pusta, jak niema. Pokaza swój dowód.
— Niemo(liwe, panie doktorze — powiedzia policjant. — Jaki% wariat strzela do
t umu. Ale niech pan tu zostanie, mo(e pan by& potrzebny.
W tej chwili Rieux ujrza zbli(aj cego si' ku niemu Granda. Grand te( nic nie
wiedzia . Nie pozwolono mu przej%& i poinformowano, (e strza y padaj z jego domu. Z
daleka wida& by o fasad', z ot w ostatnim blasku nie grzej cego ju( s o.ca. Od fasady
odcina a si' otaczaj ca j przestrze., wielka i pusta a( do chodnika naprzeciw. Po%rodku
jezdni wida& by o wyra6nie kapelusz i skrawek brudnego materia u. Rieux i Grand mogli
ujrze& bardzo daleko, po drugiej stronie ulicy kordon policjantów równoleg y do tego,
który nie pozwoli im i%& dalej; za nim kilku mieszka.ców dzielnicy przemyka o si'
szybko. Rozejrzawszy si' dobrze, zobaczyli w bramach kamienic naprzeciw policjantów z
rewolwerami w r'kach. Wszystkie okiennice domu by y zamkni'te. Na drugim pi'trze
jedna okiennica by a wszak(e na wpó odczepiona. Na ulicy panowa a cisza zupe na.
S ycha& by o tylko urywki muzyki z centrum miasta.
W pewnej chwili z kamienicy naprzeciw hukn' y dwa wystrza y rewolwerowe i ze
zgruchotanej okiennicy polecia y drzazgi. Z oddali, po zgie ku dnia, wszystko to
wydawa o si' Rieux troch' nierzeczywiste.
— To okno Cottarda — powiedzia nagle Grand bardzo wzburzony. — Ale przecie(
Cottard znik .
— Dlaczego strzelaj ? — zapyta Rieux policjanta.
— ?eby odwróci& jego uwag'. Czekamy na wóz z potrzebnym sprz'tem, bo strzela
do tych, którzy próbuj wej%& przez bram'. Zrani policjanta.
186
— Dlaczego strzela ?
— Nie wiadomo. Ludzie bawili si' na ulicy. Gdy strzeli pierwszy raz, nie
rozumieli. Przy drugim strzale — krzyki, ranny, i wszyscy uciekli. Wariat, co tu gada&!
Wróci a cisza, minuty up ywa y wolno. Nagle z drugiej strony ulicy wypad pies,
pierwszy, jakiego Rieux widzia od dawna; by to brudny wy(e , którego w a%ciciele
ukrywali zapewne dotychczas; bieg wzd u( murów. Niedaleko bramy zawaha si', usiad
na zadzie i po o(y si', (eby apa& pch y. Wezwa y go gwizdki policjantów. Pies podniós
g ow', potem zdecydowa si' przej%& powoli przez jezdni', (eby obw cha& kapelusz. W
tej samej chwili pad strza z rewolweru z drugiego pi'tra i pies jak nale%nik przewróci
si' na drug stron'; rusza gwa townie apami, a( w ko.cu upad na bok i d ugo jeszcze
wstrz sa y nim drgawki. W odpowiedzi pi'& czy sze%& wystrza ów z bram naprzeciw do
reszty pogruchota o okiennic'. Wróci a cisza. S o.ce przesun' o si' nieco i cie. zacz
zbli(a& si' do okna Cottarda. Hamulce zgrzytn' y lekko na ulicy za doktorem.
— S ju( — powiedzia policjant.
Policjanci wyskoczyli zza pleców tych, co tworzyli kordon, nios c sznury, drabin' i
dwie pod u(ne paczki, zawini'te w naoliwione p ótno. Weszli w ulic', która okr (a a
grup' domów, naprzeciw kamienicy Cottarda. W chwil' potem raczej mo(na by o
odgadn & ni( zobaczy& ruch w bramach tych domów. Czekano. Pies ju( si' nie rusza ,
mók teraz w ciemnej ka u(y.
Nagle z okien domów zaj'tych przez policjantów zacz
strzela& karabin
maszynowy. Podczas strzelania okiennica, do której mierzono wci ( jeszcze, opad a
zupe nie i pozostawi a otwart , czarn przestrze., w której Rieux i Grand ze swych
miejsc nie mogli nic zobaczy&. Kiedy strzelanie usta o, drugi karabin maszynowy
zaterkota z innego rogu, o dom dalej. Pociski trafia y niew tpliwie w kwadrat okna,
skoro jeden z nich str ci od amek ceg y. W tej samej sekundzie trzej policjanci rzucili si'
biegiem przez jezdni' i wpadli do bramy. Niemal natychmiast pospieszyli za nimi trzej
inni i karabin maszynowy przesta strzela&. Czekano jeszcze. Dwa dalekie wystrza y
dobieg y z kamienicy. Potem rozleg si' ha as i zobaczono, jak z domu wynosz raczej,
ni( wlok ma ego m'(czyzn' bez marynarki, krzycz cego bez przerwy. Jakby cudem
otworzy y si' wszystkie zamkni'te okiennice i w oknach pojawili si' ciekawscy; t um
ludzi wychodzi z domów i cisn
si' za kordonem. W chwil' potem ma y m'(czyzna
znalaz si' na %rodku jezdni, wreszcie nogami na ziemi; policjanci wykr'cili mu r'ce do
187
ty u. Krzycza . Jaki% policjant podszed do niego i z ca ej si y uderzy go dwa razy pi'%ci ,
statecznie, z pewn staranno%ci .
— To Cottard — wybe kota Grand. — Zwariowa .
Cottard upad . Policjant kopn
z rozmachem kup' le( c
na ziemi. Potem
bez adny pochód ruszy z miejsca, id c w stron' doktora i jego przyjaciela.
— Prosz' przechodzi&! — zawo a policjant.
Rieux odwróci oczy, kiedy grupa ich mija a.
Grand i doktor szli w zmierzchu, który si' ko.czy . Boczne ulice by y znów pe ne
brz'czenia radosnego t umu, jak gdyby wypadek strz sn
odr'twienie z dzielnicy. Przy
domu Grand po(egna doktora. Ma zamiar pracowa&. Ale w chwili gdy wchodzi na
schody, powiedzia Rieux, (e napisa do Jeanne i (e jest teraz zadowolony. A poza tym
zacz
na nowo swoje zdanie. “Wyrzuci em wszystkie przymiotniki" — rzek .
Z szelmowskim u%miechem uchyli w ceremonialnym uk onie kapelusza. Ale
Rieux my%la o Cottardzie i g uchy d6wi'k pi'%ci mia(d( cych jego twarz prze%ladowa go
przez ca y czas, gdy szed w stron' domu starego astmatyka. Mo(e bardziej ci'(ko jest
my%le& o cz owieku winnym ni( martwym.
Kiedy Rieux przyszed do starego pacjenta, noc zagarn' a ju( ca e niebo. W
pokoju s ycha& by o daleki ha as wolno%ci; stary, w takim samym humorze jak zawsze,
przesypywa swój groch.
— Maj racje, (e si' bawi — mówi — trzeba wszystkiego na tym %wiecie. Ale co
si' sta o z pa.skim koleg , doktorze?
Wystrza y dobiega y a( do nich, ale by y to pokojowe odg osy: dzieci rzuca y
petardy.
— Umar — rzek doktor, opukuj c chrapi c pier%.
— Ach! — zawo a stary z niejakim zdumieniem.
— Na d(um' — doda Rieux.
— Tak — przyzna stary po chwili — najlepsi odchodz . Takie jest (ycie. Ale to by
cz owiek, który wiedzia , czego chcia .
— Dlaczego pan to mówi? — zapyta doktor, sk adaj c stetoskop.
— Tak sobie. Nie mówi po to, (eby nic nie powiedzie&. Zreszt on mi si' podoba .
Ale tak to jest. Inni mówi : “To d(uma, mieli%my d(um'". Jeszcze troch', a poprosz o
ordery. Co to jednak znaczy — d(uma? To (ycie, ot i wszystko.
— Niech pan nie zapomina o okadzaniu.
188
— Och, mo(e pan by& spokojny. Starczy mi jeszcze si na d ugo i zobacz' ich
wszystkich w trumnie. Ja umiem (y&.
Z daleka odpowiedzia y mu ryki rado%ci. Doktor stan
po%rodku pokoju.
— Czy nie ma pan nic przeciwko temu, (ebym wyszed na taras?
— Ale( nie. Chce pan zobaczy& ich z góry, co? Prosz' bardzo. Oni zawsze s tacy
sami.
Rieux skierowa si' ku schodom.
— Niech pan powie, doktorze, czy to prawda, (e zbuduj pomnik zmar ym na
d(um'?
— Czyta em o tym w gazecie. S up kamienny albo tablica.
— By em tego pewien. I b'd mowy.
Stary %mia si' zduszonym %miechem:
— S ysz' ich tutaj: “Nasi zmarli...", i pójd na jednego.
Rieux wszed na schody. Wielkie i zimne niebo migota o nad domami, niedaleko
wzgórz gwiazdy nabiera y twardo%ci krzemienia. Ta noc nie by a tak ró(na od nocy, kiedy
Tarrou i on przyszli tu, by zapomnie& o d(umie. Ale dzi% morze szumia o g o%niej u stóp
ska . Powietrze by o nieruchome i lekkie, wolne od brudnych powiewów, które przynosi
ciep y wiatr jesienny. Zgie k miasta wci ( uderza o tarasy wraz z odg osem fali. Ale ta
noc by a noc wyzwolenia, a nie buntu. Daleka czerwie. w%ród czerni zdradza a bulwary
i iluminowane place. W wolnej teraz nocy pragnienie nie natrafia o ju( na przeszkody i
jego g os dochodzi do Rieux.
Z ciemnego portu wzlatywa y rakiety towarzysz ce oficjalnym zabawom. Miasto
powita o je d ugim i g uchym okrzykiem. Cottard, Tarrou, ona, wszyscy, których kocha i
straci , martwi lub winni, byli zapomniani. Stary mia racj', ludzie s zawsze tacy sami.
Ale w tym by a ich si a i ich niewinno%&, i mimo ca ego bólu Rieux czu , (e tu z nimi si'
czy. W%ród mocniejszych i d u(szych teraz okrzyków, które echo nios o a( do stóp
tarasu, w miar' jak coraz wi'cej ró(nokolorowych bukietów pojawia o si' na niebie,
doktor Rieux postanowi napisa& opowiadanie, które tu si' ko.czy, (eby nie nale(e& do
tych, co milcz , (eby %wiadczy& na korzy%& zad(umionych, (eby zostawi& przynajmniej
wspomnienie niesprawiedliwo%ci i gwa tu, jakich doznali, i powiedzie& po prostu to,
czego mo(na si' nauczy&, gdy trwa zaraza: (e w ludziach wi'cej rzeczy zas uguje na
podziw ni( na pogard'.
189
Wiedzia jednak, (e ta kronika nie mo(e by& kronik ostatecznego zwyci'stwa.
Mo(e by& tylko %wiadectwem tego, co nale(a o wype ni& i co niew tpliwie powinni
wype nia& nadal, wbrew terrorowi i jego niestrudzonej broni, mimo rozdarcia
osobistego, wszyscy ludzie, którzy nie mog c by& %wi'tymi i nie chc c zgodzi& si' na
zarazy, staraj si' jednak by& lekarzami.
S uchaj c okrzyków rado%ci dochodz cych z miasta, Rieux pami'ta , (e ta rado%&
jest zawsze zagro(ona. Wiedzia bowiem to, czego nie wiedzia ten radosny t um i co
mo(na przeczyta& w ksi (kach: (e bakcyl d(umy nigdy nie umiera i nie znika, (e mo(e
przez dziesi tki lat pozosta& u%piony w meblach i bieli6nie, (e czeka cierpliwie w
pokojach, w piwnicach, w kufrach, w chustkach i w papierach, i (e nadejdzie by& mo(e
dzie., kiedy na nieszcz'%cie ludzi i dla ich nauki d(uma obudzi swe szczury i po%le je, by
umiera y w szcz'%liwym mie%cie.
190