Wpływ biowęgla na wzrost i plonowanie drzew jabłoni, brzoskwini i
Transkrypt
Wpływ biowęgla na wzrost i plonowanie drzew jabłoni, brzoskwini i
WPŁYW BIOWĘGLA NA WZROST I PLONOWANIE ROŚLIN SADOWNICZYCH Lidia Sas-Paszt, Mateusz Frąc, Sławomir Głuszek, Paweł Trzciński, Edyta Derkowska Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach [email protected] RYS HISTORYCZNY Terra preta do Indio (z jęz. portugalskiego) – „czarna ziemia Indian” Bardzo żyzna gleba („tropikalny czarnoziem”) Bogata w związki organiczne i próchnicę pozostałość po prekolumbijskim rolnictwie w dorzeczu Amazonki. PRODUKCJI BIOWĘGLA BIOWĘGIEL Biowęgiel (ang. biochar, biocarbon) to stałe paliwo odnawialne otrzymywane z różnych rodzajów biomasy roślinnej, odpadów organicznych i osadów ściekowych w procesie pirolizy, podczas której powstają również paliwa ciekłe i gazowe wykorzystywane do produkcji energii (Bis 2012) • Wg International Biochar Initiative (2012) biowęgiel to drobnoziarnisty karbonat o wysokiej zawartości węgla i niskiej podatności na rozkład WŁAŚCIWOŚCI BIOWĘGLA • • • • • • • Różnią się znacznie i zależą od rodzaju biomasy i warunków prowadzenia procesu pirolizy. Biowęgle zawierają aromatyczne związki węgla (50-90%) oraz frakcję mineralną: makro- i mikroelementy Są cennym źródłem substancji mineralnych (m.in. wapnia, magnezu, węglanów) dla roślin i mikroorganizmów glebowych (Lehman i in. 2011). Zawartość wody 1-15%, substancji lotnych 0-40%, substancji mineralnych 0,5-5%. Stosunek C/N wynosi od 7:1 do 500:1 lub więcej (Lehman i Joseph 2009, Verheijen i in. 2012). W glebie wykazuje dużą stabilność składu chemicznego. Duża wewnętrzna porowatość (Bis 2012, Atkinson i in. 2010) wpływa na wodochłonność, zdolności sorpcyjne i retencję składników mineralnych w glebie WPŁYW BIOWĘGIELA NA WŁAŚCIWOŚCI GLEBY I WZROST ROŚLIN • Sekwestracja dwutlenku węgla (CO₂). • Wpływa na łagodzenie zmian klimatycznych. • Poprawa właściwości gleby. • Zwiększa zawartość substancji organicznej w glebie. • Wpływa na zwiększenie aktywności mikroorganizmów i mezofauny glebowej. • Zwiększa wilgotność gleby. • Pozytywnie wpływa na wzrost i plonowanie roślin. • Wpływa na zwiększenie masy i jakości systemu korzeniowego. DOŚWIADCZENIE - BRZOSKWINIA I JABŁOŃ Wiosną 2014 roku założono doświadczenie nad wpływem biowęgla na wzrost i plonowanie drzew brzoskwini odmiany „Meredith” i jabłoni odmiany „Ariwa” Kontrola (Florovit NPK – 200 g/drzewo) Biowęgiel 1,6 kg/drzewo Biowęgiel 1,6 kg/drzewo + Mikroorganizmy (Pseudomonas fluorescens Ps1/2 and Pantoea sp. N52AD) Biowęgiel 1,6 kg/drzewo + Florovit NPK (200 g/drzewo) • Drzewa brzoskwini i jabłoni posadzone zostały wiosną 2013 roku. Zastosowano biowęgiel ze zrębek drzew iglastych (Fluid S.A.) w dawce 1,6 kg na drzewo. • Biowęgiel rozsypano na powierzchni 1 m² w formie pierścienia i wymieszano z wierzchnią warstwą gleby. • Każda kombinacja składała się z czterech powtórzeń, a powtórzenie z trzech drzew. Aplikacja biowęgla w sadzie • Florovit NPK: N - 5%, P2O5 - 3%, K2O - 2%, SO - 30%. BIOWĘGIEL ZASTOSOWANY W DOŚWIADCZENIACH • Biomasa odpadowa – zrębki drzew iglastych, • Wielkość cząsteczek biowęgla – do 50 mm, • Wyprodukowany w procesie szybkiej pirolizy – 280 °C, • Zawartość substancji organicznej – 80%, • Zawartość węgla organicznego – 20%, • Wilgotność w czasie aplikacji – 15%. Skład mineralny biowęgla pH (w H2O) Widok mikroskopowy cząsteczki biowęgla 8,4 Azot (N) 0,64% Fosfor (P2O5) 0,28% Potas (K2O) 0,75% Wapń (CaO) 2,52% Magnes (MgO) 0,16% POMIARY - 2015 r. • Liczba bakterii i grzybów mikroskopowych • Stopień frekwencji mikoryzowej • Wzrost wegetatywny • Plon, liczba i wielkość owoców • Cechy wzrostu korzeni • Ocena systemu korzeniowego • Wilgotność gleby Strzępki grzybów mikoryzowych na powierzchni korzenia POPULACJA MIKROORGANIZMÓW W RIZOSFERZE DRZEW BRZOSKWINI „MEREDITH” Kombinacje Kontrola Florovit NPK Biowęgiel Biowęgiel + Mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK 88,5 b 85,6 ab Ogólna populacja bakterii (cfu) w 1 g DW × 107 53,5 c 19,7 a Ogólna populacja grzybów mikroskopowych (cfu) w 1 g DW × 104 69,3 a 74,3 ab 84,3 a 37,2 b 95,3 b 86,6 ab 33,1 b 87,0 ab Sucha masa gleby (%) Grzyby mikoryzowe na powierzchni korzenia brzoskwini Grzyb Penicilium wyizolowany z gleby traktowanej biowęglem Aplikacja biowęgla w połączeniu z mikroorganizmami wpłynęła na zmniejszenie populacji izolowanych bakterii oraz wzrost populacji grzybów mikroskopowych FREKWENCJA MIKORYZOWA Kombinacje F% M% m% Obserwacje Kontrola Florovit NPK 8,89 ab 0,09 ab 1,0 b Pojedyncze wezykule Biowęgiel 8,89 ab 0,09 ab 0,7 ab Liczne wezykule Biowęgiel + mikroorganizmy 1,11 a 0,01 a 1,0 b Liczne wezykule Biowęgiel + Florovit NPK 11,11 b 0,11 b 1,0 b Liczne wezykule F% - frekwencja mikoryzowa M% - relative mycorrhizal frequency m% - non relative mycorrhizal frequency Spora AMF na korzeniu brzoskwini odmiany Meredith – Wezykule w korzeniach brzoskwini biowęgiel + Florovit NPK odmiany Meredith – biowęgiel + Florovit NPK Zastosowanie biowęgla + Florovit NPK miało pozytywny wpływ na stopień frekwencji mikoryzowej w korzeniach drzew brzoskwini ‘Meredith’. WZROST WEGETATYWNY BRZOSKWINI ODMIANY „MEREDITH” Kombinacje Kontrola Florovit NPK Biowęgiel Biowęgiel + mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Przyrost średnicy pnia [mm] Świeża masa liścia [g] Pole powierzchni liścia [cm²] 7,23 ab 0,65 a 47,1 a 8,10 b 0,71 ab 50,8 ab 6,75 a 0,74 ab 56,3 b 8,41 b 0,81 b 61,7 c Aplikacja biowęgla wpłynęła na zwiększenie przyrostów średnicy pnia. Łączne zastosowanie biowęgla z Florovit NPK wpłynęło na istotne zwiększenie wzrostu wegetatywnego, w porównaniu do kontroli. LICZBA OWOCÓW, PLON ORAZ WIELKOŚĆ OWOCÓW BRZOSKWINI ODMIANY „MEREDITH” Kombinacje Kontrola Florovit NPK Biowęgiel Biowęgiel + Mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Liczba owoców [szt./drzewo] Plon całkowity owoców [kg/drzewo] Średnia masa owocu [g] 212 ab 14,1 a 65,6 a 267 b 18,7 b 70,0 ab 259 b 17,5 b 67,0 a 157 a 13,1 a 85,0 b • Zastosowanie biowęgla i biowęgla z mikroorganizmami wpłynęło na zwiększenie liczby owoców i plonowanie brzoskwini, w porównaniu do kontroli. • Największe owoce uzyskano z drzew traktowanych biowęglem i Florovit NPK, a najmniejsze z drzew kontrolnych. Owocujące drzewo brzoskwini odm. Meredith CECHY WZROSTU KORZENI DRZEW BRZOSKWINI ODMIANY „MEREDITH” Kombinacje Kontrola Florovit NPK Biowęgiel Biowęgiel + mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Świeża masa korzeni [g/1L gleby] Sucha masa korzeni [g/1L gleby] 2,21 a 3,18 ab 5,18 c 3,91 b 1,21 a 1,68 a 2,73 b 1,51 a Grzybnia mikoryzowa oplatająca korzeń brzoskwini Aplikacja biowęgla z pożytecznymi mikroorganizmami wpłynęła na istotne zwiększenie świeżej i suchej masy korzeni brzoskwini odm. Meredith. CECHY WZROSTU KORZENI DRZEW BRZOSKWINI ODMIANY „MEREDITH” Kombinacje Kontrola Florovit NPK Biowęgiel Biowęgiel + mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Długość korzeni [cm/1L gleby] Pole powierzchni korzeni [cm2/1L gleby] Średnica korzeni [mm/1L gleby] Objętość korzeni [cm3/1L gleby] Liczba wierzchołków korzeni [szt/1L gleby] 529,4 a 72,9 a 0,47 a 0,83 a 2183 a 827,1 ab 105,4 ab 0,42 a 1,08 a 4118 ab 589,8 ab 91,7 a 0,57 a 1,21 ab 3279 ab 1231,9 b 160,2 b 0,41 a 1,66 b 5305 b Struktury grzybów mikoryzowych na powierzchni korzenia brzoskwini Brak struktur mikoryzowych w korzeniach roślin kontrolnych brzoskwini Aplikacja biowęgla z Florovit NPK korzystnie wpłynęła na wielkość systemu korzeniowego brzoskwini odmiany Meredith. KORZENIE BRZOSKWINI „MEREDITH” Kontrola Biowęgiel Biowęgiel + Florovit NPK W porównaniu do korzeni kontrolnych, system korzeniowy po aplikacji biowęgla był bardziej rozbudowany, z większym udziałem korzeni młodych i drobnych. OBECNOŚĆ SKOROBI W KOMÓRKACH KORZENI BRZOSKWINI „MEREDITH” PO APLIKACJI BIOWĘGLA ksylem ziarna skrobi Przekroje korzeni brzoskwini w normalnym i spolaryzowanym świetle W porównaniu do kontroli, korzenie drzew brzoskwini traktowane biowęglem miały komórki kory pierwotnej wypełnione ziarnami skrobi. . POPULACJA MIKROORGANIZMÓW W RIZOSFERZE DRZEW JABŁONI „ARIWA” Sucha masa gleby (%) Ogólna populacja bakterii (jtk) w 1 g d.w. x 107 Ogólna populacja grzybów mikroskopowych (jtk) w 1g d.w. x 104 Kontrola Florovit NPK 90,4 a 59,7 a 82,9 a Biowęgiel 94,0 ab 59,9 a 68,5 a Biowęgiel + Mikroorganizmy 91,1 a 62,2 a 90,8 a Biowęgiel + Florovit NPK 95,0 b 65,6 a 512,4 c Kombinacje Korzeń jabłoni nawożonej Florovitem NPK Aplikacja biowęgla i Florovit NPK wpłynęła na zwiększenie ogólnej liczby grzybów mikroskopowych. FREKWENCJAMIKORYZOWA Kombinacje F% M% m% Kontrola 0,0 a 0,0 a 0,0 a Biowęgiel 1,11 a 0,01 a 1,0 b 7,78 b 0,08 b 1,0 b Liczne wezykule 0,0 a 0,0 a 0,0 a Brak struktur mikoryzowych Biowęgiel + mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Liczne wezykule w korzeniach jabłoni Ariwa traktowanej biowęglem i pożytecznymi mikroorganizmami Obserwacje Brak struktur mikoryzowych Pojedyncze wezykule F% - mycorrhizal frequency M% - relative mycorrhizal frequency m% - non relative mycorrhizal frequency Aplikacja biowęgla z mikroorganizmami wpłynęła na istotnie zwiększenie zasiedlania korzeni przez grzyby mikoryzowe. WZROST WEGETATYWNY JABŁONI ODMIANY „ARIWA” Kombinacje Przyrost średnicy pnia [mm] Świeża masa liścia [g] Pole powierzchni liścia [cm²] 4,81 ab 3,67 a 1,09 a 1,28 ab 52,6 a 73,1 b 4,74 ab 1,44 b 84,3 c 6,13 b 1,42 b 84,9 c Kontrola Florovit NPK Biowęgiel Biowęgiel + mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Biowęgiel pozytywnie wpłynął na cechy wzrostu wegetatywnego. Największy przyrost średnicy pnia oraz wielkość i masę liści miały rośliny potraktowane biowęglem z Florovit NPK. LICZBA OWOCÓW, PLON ORAZ WIELKOŚĆ OWOCÓW JABŁONI „ARIWA” Kombinacje Kontrola Florovit NPK Biowęgiel Biowęgiel+ Mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Liczba owoców [szt./drzewo] Plon całkowity owoców [kg/drzewo] Średnia masa owocu [g] 56,2 a 7,2 a 127 ab 79,4 ab 8,8 ab 110 a 86,9 b 10,5 b 121 ab 52,7 a 8,6 ab 163 b • Aplikacja biowęgla z mikroorganizmami wpłynęła na zwiększenie plonu i liczby owoców, w porównaniu do plonowania drzew kontrolnych. • Najmniej owoców zebrano z drzew po zastosowaniu biowęgla z Florovit NPK, ale owoce z tej kombinacji były największe. CECHY WZROSTU KORZENI DRZEW JABŁONI ODMIANY „ARIWA” Świeża masa korzeni [g/1L gleby] Sucha masa korzeni [g/1L gleby] Kontrola 1,78 a 0,80 a Biowęgiel 4,16 b 1,73 b Biowęgiel + mikroorganizmy 5,35 b 2,50 c 3,36 ab 1,45 ab Kombinacje Biowęgiel + Florovit NPK Aplikacja biowęgla wzbogaconego pożytecznymi mikroorganizmami wpłynęła na istotne zwiększenie świeżej i suchej masy korzeni jabłoni odmiany Ariwa. CECHY WZROSTU KORZENI DRZEW JABŁONI ODMIANY „ARIWA” Treatment Kontrola Biowęgiel Biowęgiel + mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Długość korzeni [cm/1L gleby] Pole powierzchni korzeni [cm2/1L gleby] Średnica korzeni [mm/1L gleby] Objętość korzeni [cm3/1L gleby] Liczba wierzchołków korzeni [szt/1L gleby] 362,8 a 282,2 a 65,4 a 79,6 ab 0,59 a 0,99 b 0,95 a 1,89 bc 1710 a 1068 a 426,2 a 109,4 b 0,84 ab 2,29 c 1584 a 283,2 a 68,6 a 0,79 ab 1,33 ab 1077 a Zarodnik grzyba mikoryzowego Łączne stosowanie pożytecznych mikroorganizmów i biowęgla wpłynęło na zwiększenie długości, powierzchni i objętości korzeni jabłoni „Ariwa”. Strzępki grzybów mikoryzowych na powierzchni korzenia jabłoni traktowanych biowęglem. KORZENIE JABŁONI „ARIWA” Kontrola Biowęgiel +Mikroorganizmy Biowęgiel Korzenie drzew jabłoni traktowane biowęglem były lepiej uformowane, dłuższe i bardziej zagęszczone niż korzenie roślin kontrolnych. WPŁYW BIOWĘGLA NA STRUKTURĘ KOMÓREK KORZENI JABŁONI „ARIWA” korek kora ksylem łyko ksylem kryształy związków wapniowych KONTROLA ziarna skrobi BIOWĘGIEL Korzenie drzew jabłoni traktowane biowęglem, podobnie jak brzoskwini, miały komórki kory wypełnione skrobią. DOŚWIADCZENIE NA DRZEWACH NEKTARYNY Wiosną 2014 roku drzewa Nektaryny Prunus persica cv. Flateryna potraktowano biowęglem w dawkach: Kontrola – bez biowęgla Biowęgiel – 0.8 kg/drzewo Biowęgiel – 1.6 kg/drzewo Biowęgiel – 2.4 kg/drzewo • Drzewa nektaryny posadzono wiosną 2013 roku. Biowęgiel zeskrobi zrębek drzew ziarna iglastych o wilgotności 15% (Fluid S.A.) zaaplikowano wiosną 2014 roku. • Biowęgiel rozsypano na powierzchni 1 m² w formie pierścienia i wymieszano z wierzchnią warstwą gleby. • Każda kombinacja składała się z 3 powtórzeń, a powtórzenie z 3 drzew. POPULACJA MIKROORGANIZMÓW W RIZOSFERZE KORZENI NEKTARYNY Kombinacje Kontrola Biowęgiel 0,8 kg/drzewo Biowęgiel 1,6 kg/drzewo Biowęgiel 2,4 kg/drzewo Sucha masa gleby (%) Ogólna populacja bakterii (jtk) w 1 g d.w. x 107 Ogólna populacja grzybów mikroskopowych (jtk) w 1g d.w. x 104 88,1 b 11,4 a 38,2 a 87,7 ab 13,0 a 264,9 c * kryształy związków wapniowych 85,7 a 10,0 a 56,4 ab 86,6 ab 17,6 b 82,7 b ziarna skrobi • Zastosowanie biowęgla w dawce 0.8 kg/drzewo istotnie zwiększyło ogólną liczbę grzybów mikroskopowych. • Aplikacja biowęgla w dawce 2.4 kg/drzewo wpłynęła na istotne zwiększenie ogólnej liczby bakterii izolowanych z gleby. FREKWENCJA MIKORYZOWA Kombinacje F% M% m% Obserwacje Kontrola 18,9 b 0,19 b 1,0 a Pojedyncze wezykule Biowęgiel - 0,8 kg/drzewo 23,3 b 0,23 b 1,0 a Liczne wezykule Biowęgiel - 1,6 kg/drzewo Biowęgiel - 2,4 kg/drzewo kryształy związków wapniowych 14,0 ab 0,14 ab 1,0 a Pojedyncze wezykule 10,0 a 0,10 a 1,0 a Pojedyncze wezykule Grzybnia grzybów mikoryzowych w korzeniu nektaryny traktowanych biowęglem w dawce 0,8 kg /drzewo. F% - mycorrhizal frequency M% - relative mycorrhizal frequency ziarna m% - nonskrobi relative mycorrhizal frequency Aplikacja biowęgla w dawce 0,8 kg/drzewo zwiększyła stopień frekwencji mikoryzowej oraz liczbę wezykul w korzeniach drzew nektaryny. WZROST WEGETATYWNY NEKTARYNY Kombinacje Kontrola Biowęgiel - 0,8 kg/drzewo Biowęgiel – 1,6 kg/drzewo Biowęgiel – 2,4 kg/drzewo Przyrost średnicy pnia [mm] Świeża masa liścia [g] 8,86 b 0,96 a 8,83 b 1,01 a 7,57 ab 1,08 a kryształy związków wapniowych 7,05 a 1,00 a Pole powierzchni liścia [cm²] 62,9 a 70,0 ab 73,6 b 68,7 ab ziarna skrobi • Zastosowanie biowęgla wpłynęło na zwiększenie pola powierzchni liści nektaryny. LICZBA, PLON ORAZ WIELKOŚĆ OWOCÓW NEKTARYNY Kombinacje Kontrola Biowęgiel - 0,8 kg/drzewo Biowęgiel - 1,6 kg/drzewo Biowęgiel - 2,4 kg/tree Liczba owoców [szt./drzewo] Plon całkowity owoców [kg/drzewo] Średnia masa owocu [g] 175 a 10,5 ab 60,7 ab 173 a 11,5 b kryształy związków wapniowych 67,5 b 172 a 10,1 ab 58,9 ab 151 a 8,6 a 56,8 a ziarna skrobi Największy plon i średnią masę owoców uzyskano z drzew nektaryny traktowanych biowęglem w dawce 0,8 kg/drzewo. CECHY WZROSTU KORZENI DRZEW NEKTARYNY Świeża masa korzeni [g/1L gleby] Sucha masa korzeni [g/1L gleby] Kontrola 3,33 a 1,65 a Biowęgiel - 0,8 kg/drzewo 3,93 ab 2,06 b Biowęgiel - 1,6 kg/drzewo 2,45 a 1,20 a Biowęgiel - 2,4 kg/drzewo 3,01 a 1,46 a Kombinacje kryształy związków wapniowych Grzybnia mikoryzowa ziarna skrobi w korzeniach nektaryny traktowanej biowęglem w dawce 0,8 kg/drzewo. Zastosowanie biowęgla w dawce 0,8 kg/drzewo wpłynęło na zwiększenie świeżej i suchej masy korzeni nektaryny. CECHY WZROSTU KORZENI DRZEW NEKTARYNY Długość korzeni [cm/1L gleby] Pole powierzchni korzeni [cm2/1L gleby] Kontrola 347,6 a 66,9 a Biowęgiel 0,8 kg/drzewo 483,5 a Biowęgiel 1,6 kg/drzewo Biowęgiel 2,4 kg/drzewo Kombinacje Średnica Objętość korzeni korzeni [mm/1L gleby] [cm3/1L gleby] 0,63 ab kryształy związków wapniowych Liczba wierzchołków korzeni [szt/1L gleby] 1,06 a 1478 a 85,4 ab 0,86 b 1,54 ab 1923 ab 583,9 ab 80,8 a 0,46 a 0,91 a 2915 b 371,6 a 69,1 a 0,63 ab 1,06 a 1680 a ziarna skrobi Spora w korzeniach nektaryny traktowanej biowęglem w dawce 0,8 kg/drzewo Aplikacja biowęgla 0,8 kg/drzewo oraz 1,6 kg/drzewo korzystnie wpłynęła na cechy wzrostu korzeni drzew nektaryny. KORZENIE NEKTARYNY kryształy związków wapniowych ziarna skrobi Kontrola 0.8 kg/drzewo 2.4 kg/drzewo Zastosowanie biowęgla wpłynęło na znaczny wzrost korzeni drobnych, co wskazuje na korzystne oddziaływanie biowęgla na formowanie korzeni. WPŁYW BIOWĘGLA NA STRUKTURĘ KOMÓREK KORZENI NEKTARYNY ksylem ziarna skrobi kryształy związków wapniowych Przekroje korzeni nektaryny w normalnym i spolaryzowanym świetle ziarna skrobi Korzenie drzew nektaryny traktowane biowęglem, podobnie jak korzenie brzoskwini i jabłoni, miały komórki kory wypełnione skrobią. WILGOTNOŚĆ GLEBY W PROWADZONYCH DOŚWADCZENIACH 27.04.2016 Kombinacje Kontrola Florovit NPK Biowęgiel Biowęgiel + mikroorganizmy Biowęgiel + Florovit NPK Kombinacje Kontrola Biowęgiel - 0,8 kg/drzewo Biowęgiel – 1,6 kg/drzewo Biowęgiel – 2,4 kg/drzewo Wilgotność gleby jabłoń [%] 4,6 a 11,8 b 11.0 ab kryształy związków wapniowych 12,12 b Wilgotność gleby brzoskwinia [%] 6,3 a 10,2 b 10,5 b 9,4 ab Wilgotność gleby nektaryna [%] 8,7 b 8,8 b 9,3 ab 10,4 a ziarna skrobi Biowęgiel istotnie zwiększał wilgotność gleby na której rosły drzewa jabłoni i brzoskwini. WNIOSKI •Aplikacja biowęgla w 2014 roku wpłynęła na zwiększenie zasiedlania korzeni przez grzyby mikoryzowe oraz wzrostu wegetatywnego i plonowania drzew jabłoni, brzoskwini i nektaryny w 2015 roku. • Zastosowanie biowęgla wpłynęło na lepszy rozwój korzeni, zwiększenie średnicy wiązek przewodzących ksylemu oraz podwyższoną syntezę i kryształy związków wapniowych akumulacje skrobi w komórkach kory korzeni. • Aplikacja biowęgla wpłynęła na zwiększenie statusu wodnego gleby i roślin. ziarna skrobi kryształy związków wapniowych ziarna skrobi Dziękuję za uwagę