pełny tekst

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 258 (49), 237–244
Karolina ZIĘBA
WYKORZYSTANIE METODY IAT W BADANIU
ETNOCENTRYZMU KONSUMENCKIEGO
USE OF IAT METHOD IN RESEARCH ON CONSUMER ETHNOCENTRISM
Katedra Marketingu, Akademia Rolnicza
ul. Żołnierska 47, 71-417 Szczecin, e-mail: [email protected]
Abstract. Research show that a lot of decisions that are being made by customers are not based
on the rational attributes of the product but are influenced by customer’s emotions. One of the
reasons can be consumer ethnocentrism – conviction about the propriety of buying local vs. foreign products. Polish companies could take advantage of this situation and emphasize it in their
marketing offer. Aim of the conducted research was to evaluate how customers’ choices depend
on explicit and implicit attitudes towards Polish/foreign products. Methods used to answer these
questions were CETSCALE and IAT method.
Słowa kluczowe: etnocentryzm konsumencki, kraj pochodzenia, metoda IAT.
Key words: consumer ethnocentrism, country-of-origin, IAT method.
WSTĘP
W obecnej sytuacji wzrastającej internacjonalizacji działalności przedsiębiorstw rynek
międzynarodowy jest miejscem ostrej konkurencji i agresywnych strategii działania. Aby
móc na nim skutecznie konkurować, konieczne jest rozumienie zróżnicowanych postaw
i potrzeb konsumentów oraz sposobów postrzegania zdarzeń przez społeczeństwo. Stosunek konsumentów do produktów, krajowych i pochodzących z zagranicy, ma niezwykle
istotny wpływ na podejmowane przez nich decyzje zakupowe. Tendencje etnocentryczne,
występujące na rynkach światowych i pogłębiająca się internacjonalizacja polskiego rynku,
stanowią interesujący przedmiot zarówno badań naukowych, jak i praktyki marketingowej.
Orientacja etnocentryczna w Polsce umacnia się wraz z rozwojem gospodarki oraz wraz
z obawą społeczeństwa przed zagrożeniem ze strony produktów importowanych. Powstaje
więc pytanie, czy etnocentryzm konsumencki i efekt kraju pochodzenia produktu mogą dziś
stanowić ważne problemy w rozwoju wymiany Polski z innymi krajami. Dlatego też zasadne
wydaje się zbadanie, czy wstąpienie Polski w struktury Unii Europejskiej wpłynęło na zwiększenie obaw konsumentów i poczucia zagrożenia i – co się z tym wiąże – na poziom ich etnocentryzmu konsumenckiego.
Poznanie specyfiki etnocentryzmu i stopnia jego nasilenia w aspekcie demograficznym
ma ważne implikacje praktyczne, gdyż przedsiębiorstwa powinny brać to zjawisko pod
uwagę, konstruując działania marketingowe.
Bardzo długo konsumenta traktowano jako jednostkę racjonalną, ekonomiczną, czyli taką, której wybory można wytłumaczyć przede wszystkim czynnikami marketingowymi (produktem, ceną, dystrybucją) i ekonomicznymi (zasobami finansowymi klienta) – Tyszka
(2000). Podejście to zakładało, że klient podejmuje racjonalne decyzje, co z kolei mogło
238
K. Zięba
doprowadzić do wniosku, że obiektywnie lepsze produkty powinny się sprzedawać lepiej
niż gorsze. Praktyka marketingowa jednak temu przeczy. Człowiek często dokonuje wyborów, które nie są obiektywnie najlepsze, a do podjęcia decyzji wykorzystuje zdecydowanie
mniejszą liczbę informacji niż byłoby to pożądane w danej sytuacji.
Klasycznie rozumiane postawy określa się jako jawne (ang. explicit attitude), ale istnieją również postawy ukryte, nieświadome (ang. implicit attitude). Jedna osoba może jednocześnie mieć
dwie odmienne postawy wobec obiektu – uświadomioną i pozostającą poza świadomością.
Postawy wobec marek, a zwłaszcza ich ukryte znaczenia są bardzo ważne, gdyż mogą
wpływać na wybory i zachowania konsumenta. Właśnie to, co utajone i nieuświadamiane
w wizerunku marki, często powoduje, że konsument – wbrew podkreślanym w reklamie,
zachęcającym informacjom na temat produktu – nie interesuje się nim lub wręcz go odrzuca. Czasem, wręcz wbrew logice, konsumenci wybierają produkt gorszy. Gdy konsument
nie wie, jaki produkt wybrać, w końcu – jak mu się wydaje – losowo wybiera jedną markę.
Wyjaśnieniem tego mogą być właśnie utajone postawy wobec marek i produktów, które
w sposób niekontrolowany i nieuświadamiany mają wpływ na jego wybory.
Przy wyborze produktów konsumenci kierują się różnymi wskazówkami. Niektóre z nich
to tak zwane wskazówki wewnętrzne, bezpośrednio związane z jakością produktu (smak,
kolor, kształt). Drugą grupę stanowią wskazówki zewnętrzne – nie są one bezpośrednio
związane z produktem, ale istnieje wiele dowodów empirycznych na to, że wpływają
na percepcję jego jakości. (Są to: cena, marka, długość gwarancji, kraj pochodzenia produktu – Watson i Wright 2000.) Konsumenci, mimo że kierują się tymi wskazówkami, często nie są świadomi, które z nich miały decydujący wpływ na wybór danego produktu. Dlatego sposób oddziaływania tych cech na konsumenta ma często charakter utajony.
Znaczenie kraju pochodzenia produktu (ang. country of origin, COO) jest od lat przedmiotem badań konsumenckich. Efekt kraju pochodzenia jest definiowany jako pozytywny
(lub negatywny) wpływ informacji o kraju, w którym produkt został wyprodukowany, na postawy wobec produktu, podejmowanie decyzji konsumenckich i prawdopodobieństwo jego
kupienia (Elliott i Cameron 1994).
Etnocentryzm konsumencki dotyczy natomiast odpowiedzialności i moralności kupowania produktów zagranicznych i lojalności konsumentów wobec produktów wytwarzanych
w danym kraju (Shimp i Sharma 1987).
Twórcą pojęcia etnocentryzmu jest W.G. Sumner – zdefiniował on je jako „[…] postrzeganie rzeczy, ludzi lub zachowań oraz wartościowanie i porównywanie ich przez pryzmat
własnego środowiska” (Figiel 2004, s. 15). Pojęcie etnocentryzmu konsumenckiego jako
gospodarczej formy etnocentryzmu zostało zdefiniowane w 1987 r. przez S. Sharma,
T. Shimpa i J. Shina. W swoich badaniach (Sharma i in. 1987) stwierdzili oni, że konsumenci etnocentryczni, dokonując zakupów, kierują się głównie przesłankami moralnymi.
Konsumenci nieetnocentryczni natomiast nie dostrzegają takiej cechy produktu, jak kraj
pochodzenia, a w swoich wyborach kierują się innymi cechami produktu. Ich decyzje są
racjonalne pod względem ich własnej korzyści finansowej.
Oddziaływanie efektu kraju pochodzenia i etnocentryzmu konsumenckiego rodzi konsekwencje dla przedsiębiorstw eksportujących i importujących. Zjawiska te wiążą się również
ze stereotypowymi wizerunkami określonych krajów i pochodzących z nich produktów –
Wykorzystanie metody IAT w badaniu...
239
zależą one od takich czynników, jak: dojrzałość polityczna i gospodarcza kraju, zdarzenia
historyczne wpływające na stosunki między narodami, tradycje, poziom industrializacji (Figiel 2004).
MATERIAŁ I METODY
Dopiero w kontekście wiedzy o konsumencie zaczyna się mówić o zjawiskach utajonych. Wiele badań jednak dostarcza przesłanek świadczących o tym, że zarówno w teorii
zachowań konsumenckich, jak i w badaniach marketingowych powinno się brać pod uwagę
postawy utajone i procesy automatyczne oraz przyjąć, że do wielu obszarów konsument
nie ma introspekcyjnego dostępu.
Maison i Mikołajczyk (2003) stwierdzili, że prawdopodobnie postawy jawne są ściśle
powiązane z zachowaniem w przypadku zakupów przemyślanych, kontrolowanych i powtarzanych, natomiast gdy mamy do czynienia z zakupem automatycznym, spontanicznym
i niekontrolowanym, lepszą prognozę daje poznanie postawy utajonej.
Klienci nie zdają sobie sprawy z tego, jak bardzo marki wpływają na ich wybory, a także
jak wpływa na nie reklama. Brak świadomości własnej podatności na działanie reklamy
przedstawiła w badaniach Maison (2004) – 46% Polaków jest przekonanych, że nigdy nic
nie kupuje pod wpływem reklamy.
Badania przeprowadzone przez SMG/KRC na reprezentatywnej grupie Polaków (Maison 2004) wykazały, że Polacy deklarują kupowanie polskich produktów (65%). Zależy
to jednak od wieku respondenta: osoby starsze preferują produkty polskie, a młode – zagraniczne. Patriotyzm ten miał charakter ogólny, gdyż w odpowiedzi na pytanie o konkretne
kategorie produktów respondenci deklarowali chęć zakupu produktów zagranicznych (ponad 50%), szczególnie jeśli chodzi o produkty trwałego użytku (odzież, sprzęt elektroniczny, samochody, sprzęt sportowy). 84% Polaków stwierdziło, że Polacy powinni kupować
polskie produkty, ponieważ wówczas wspierają polską gospodarkę – jest to tzw. ideologiczny etnocentryzm konsumencki. 61% stwierdziło, że często trudno określić, która marka
jest polska, a która zachodnia. Wynik ten jest spójny z obserwacjami z innych krajów – tak
ważna dla konsumenta informacja jak kraj pochodzenia nie zawsze jest łatwa do zidentyfikowania. 75% badanych stwierdziło, że polskie produkty są równie dobre co zachodnie.
W badaniach Maison (2004) wykazano rozbieżność między deklarowanymi preferencjami
i postrzeganą jakością produktów polskich, w porównaniu z zagranicznymi, a preferencją utajoną
mierzoną testem IAT. Uczestnicy obu badań, wykonanych przez Maison (2004), przejawiali zdecydowanie utajone preferencje wobec produktów polskich – mimo deklarowania w różnych pomiarach jawnych preferencji wobec produktów i marek zachodnich.
Metoda IAT (ang. Implicit Attitude Test) – test utajonych skojarzeń – polega na mierzeniu czasów reakcji, które są interpretowane jako wskaźnik automatycznego przetwarzania
informacji (Bargh 1996; Dovido 1997; Maison 1997). Przyjmuje się, że skrócenie lub wydłużenie czasu odpowiedzi jest konsekwencją wzbudzenia afektu związanego z postawą.
Badania, dotyczące specyfiki przetwarzania bodźców afektywnych, wskazują, że afekt jest
silnie związany z tempem przetwarzania danych – zgodność afektywna bodźców powoduje
skrócenie czasów, a niezgodność – wydłużenie.
240
K. Zięba
Zmierzenie etnocentryzmu konsumenckiego stało się możliwe dzięki opracowaniu skali
CET (CETSCALE – ang. Consumer Ethnocentric Tendencies Scale) przez Shimp i in.
(1987). Składa się ona z 17 składowych, które mierzą tendencję konsumenta do stałych
zachowań wobec zagranicznych i krajowych produktów. Taka tendencja może poprzedzać
jawną postawę, ale nie jest jej odpowiednikiem, gdyż postawa jest cechą obiektywną. Skala ta – według założeń autorów – jest więc raczej pomiarem tendencji niż postawy, gdyż
odnosi się do skłonności do reagowania na zagraniczne produkty w ogóle niż na konkretne
przedmioty.
Badania przeprowadzone w 1998 r. (Figiel 2004) wykazały, ze polscy konsumenci określają pochodzenie produktu, przede wszystkim kierując się marką. Liczy się także tradycja
istnienia produktu na danym rynku. Badania te wykazały również silne preferencje respondentów związane z kupowaniem produktów krajowych w kategorii słodyczy, a niewielkie
preferencje w odniesieniu do odzieży i kosmetyków.
W czerwcu 2006 roku autorka artykułu przeprowadziła badanie, którego celem było zbadanie etnocentryzmu konsumenckiego oraz deklaracji respondentów odnośnie do ich zwyczajów zakupowych. Badanie objęło 102 studentów studiów dziennych Wydziału Ekonomicznego Akademii Rolniczej w Szczecinie. Zastosowano metodę doboru losowego prostego. Do analizy wyników przyjęto odpowiedzi udzielone przez 98 respondentów –
31 mężczyzn (32%) oraz 67 kobiet (68%). Większość badanych (91%) to osoby w wieku
21–23 lat. Co trzeci badany (36%) pochodził z miejscowości o liczbie mieszkańców
250–500 tys., ale podobnie liczna była grupa mieszkańców (29%) z miejscowości o liczbie do 20 tys.
Respondenci deklarowali w większości średnią (58%) lub dobrą (41%) sytuację finansową.
Miejscem badania była sala wyposażona w sprzęt komputerowy. Badanie składało się
z kilku etapów. Najpierw respondenci wypełniali kwestionariusz ankiety z pytaniami m.in. dotyczącymi preferowania produktów polskich bądź zagranicznych, zwracania uwagi na kraj
pochodzenia produktu. Następnie respondenci wykonywali test IAT, a po nim kolejny kwestionariusz (CET) dotyczący etnocentryzmu konsumenckiego. Został on zaplanowany na
koniec badania, aby nie sugerował uczestnikom celu badania. Test IAT został opracowany
na potrzeby badania w programie komputerowym do badań psychologicznych Inquisit.
W teście tym, poza standardowym zestawem słów pozytywnych i negatywnych, wykorzystano specyficzne dla badania bodźce – marki polskie i zagraniczne. Marki zostały wybrane na podstawie badania pilotażowego, sprawdzającego znajomość marek i trafność rozpoznawania – czy są to marki polskie czy zagraniczne. Kwestionariusz CETSCALE zawierał
17 standardowych stwierdzeń – respondenci mieli wskazać odpowiedzi wg 5-stopniowej skali
Likerta – od 1 – „zdecydowanie się nie zgadzam” do 5 – „zdecydowanie się zgadzam”.
WYNIKI I DYSKUSJA
W kwestionariuszach badawczych respondenci byli pytani m.in. o to, czy podczas robienia zakupów zwracają uwagę na kraj pochodzenia produktu i czy jest to ważny czynnik
w podejmowaniu decyzji zakupowych. 54 osoby (55%) zadeklarowały, że zwracają uwagę
na kraj pochodzenia produktu, w tym 71% mężczyzn i 57% kobiet. Natomiast na pytanie,
dotyczące preferowania polskich lub zagranicznych produktów, dokładnie taka sama liczba
Wykorzystanie metody IAT w badaniu...
241
badanych (50%) opowiedziała się za produktami krajowymi i zagranicznymi. Jeśli chodzi
o płeć respondentów, 45% mężczyzn i 52% kobiet deklarowało preferowanie polskich produktów. Dane te wskazują, że nie można stwierdzić jawnej preferencji polskich lub zagranicznych produktów wśród respondentów.
Kolejna analiza dotyczyła utajonej postawy wobec polskich i zagranicznych produktów.
Na podstawie wiedzy, dotyczącej zjawiska etnocentryzmu konsumenckiego, przewidywano, że badani charakteryzować się będą utajoną preferencją wobec produktów polskich.
Analiza wyników pomiaru IAT potwierdziła to przewidywanie. Kategoryzacje w zadaniu, gdy
marki polskie były po tej samej stronie co słowa pozytywne, a zagraniczne po tej stronie
co słowa negatywne ([-Zagr/Pl+] 1286 ms), były szybsze niż kategoryzacje w zadaniu odwrotnym
([-Pl/Zagr+] 1337 ms) – gdy marki zachodnie były po tej stronie co słowa pozytywne, a polskie po tej stronie co słowa negatywne, jednak nie był to wynik istotny statystycznie.
Kolejny etap badania miał wskazać na istnienie związku preferencji utajonych z jawnymi
deklaracjami badanych. W pierwszej analizie sprawdzono związek utajonej preferencji
z etnocentryzmem konsumenckim. Do badania użyto kwestionariusza CETSCALE, złożonego z 17 stwierdzeń na temat stosunku do polskich i zagranicznych produktów (tab. 1).
Tabela 1. Kwestionariusz CETSCALE
Lp.
Stwierdzenia
1
Polacy powinni zawsze kupować produkty wytwarzane w Polsce, a nie importowane.
2
Tylko produkty niedostępne w Polsce powinny być importowane.
3
Kupując polskie produkty, dajesz pracę.
4
Polskie produkty – po pierwsze i najważniejsze.
5
Kupowanie produktów pochodzących z zagranicy jest niepatriotyczne.
6
Nie jest właściwe kupowanie produktów zagranicznych, bo powoduje to bezrobocie w Polsce.
7
Prawdziwy Polak powinien zawsze kupować produkty wytwarzane w Polsce.
8
Powinniśmy kupować produkty wytwarzane w Polsce, zamiast pozwalać innym krajom wzbogacać się
na nas.
9
Zawsze najlepiej jest kupować polskie produkty.
10
Powinno się ograniczyć handlowanie produktami czy kupowanie produktów z innych krajów tylko do
niezbędnego minimum.
11
Polacy nie powinni kupować zagranicznych produktów, ponieważ szkodzi to polskiej gospodarce i powoduje bezrobocie.
12
Powinno się wprowadzić ograniczenia na wszystkie importowane produkty.
13
Może mnie to kosztować więcej, ale wolę wspomagać polskie produkty.
14
Zagranicznym inwestorom nie powinno się pozwalać na wprowadzanie produktów na nasz rynek.
15
Zagraniczne produkty powinny być obciążone wysokim cłem, aby zredukować ich napływ do Polski.
16
Powinniśmy kupować od innych krajów tylko te produkty, których nie możemy wytwarzać sami w kraju.
17
Polscy konsumenci, którzy kupują produkty wytworzone w innych krajach, są odpowiedzialni za bezrobocie
innych Polaków.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Shimp i Sharma (1987).
Na podstawie zsumowanych odpowiedzi na ww. pytania utworzono wskaźnik etnocentryzmu, który przyjmował wartości od 17 do 85 (odpowiedzi wg 5-stopniowej skali). Zgodnie
z rozkładem tej zmiennej badani zostali przypisani do jednej z trzech grup: o niskim pozio-
242
K. Zięba
mie etnocentryzmu konsumenckiego (wskaźnik na poziomie 22–37) – 19 osób, o średnim
poziomie (wskaźnik 38–52) – 53 osoby i o wysokim poziomie (wskaźnik 53–68) – 26 osób.
Założono, że osoby przejawiające większy etnocentryzm konsumencki (deklarujące
wprost preferencję produktów polskich) będą również miały bardziej pozytywną postawę
utajoną wobec polskich marek niż zagranicznych (większy efekt IAT) niż osoby o niższym
poziomie etnocentryzmu konsumenckiego. Porównanie średnich efektu IAT w trzech grupach o różnym natężeniu etnocentryzmu konsumenckiego nie wykazało istotnych różnic
statystycznych między średnimi. Korelacja między wskaźnikiem IAT i skalą etnocentryzmu
była również nieistotna statystycznie i zbliżona do zera.
Kolejna analiza dotyczyła zależności pomiędzy etnocentryzmem konsumenckim, mierzonym skalą CET, oraz testem IAT a deklaracjami dotyczącymi zwyczajów zakupowych.
Okazało się, że jedynym istotnym statystycznie wynikiem była zależność między preferowaniem polskich produktów a wzrostem etnocentryzmu konsumenckiego (p<0,0005). Wyniki przedstawiono w tab. 2.
Tabela 2. Korelacje między badanymi zmiennymi (N=98)
Zmienne
Płeć
Etnocentryzm wg
CET
Ważne pochodzenie produktu
Płeć
1,0000
Etnocentryzm
wg CET
–0,1515
p=0,137
1,0000
Ważne
pochodzenie
produktu
0,0838
Preferowanie
polskich
produktów
–0,0658
p=0,412
p=0,520
Preferowanie polskich
produktów – wg IAT
0,0658
p=0,520
0,0645
0,3452
–0,0645
p=0,528
p=0,000
p=0,528
–0,0095
0,1809
p=0,926
p=0,075
1,0000
Preferowanie polskich produktów
Preferowanie
polskich produktów
– wg IAT
1,0000
–0,1020
p=0,317
1,0000
W tabeli wpisano jedynie wartości p przy znacznym poziomie istotności.
Wyniki przedstawionego badania dostarczają kolejnych danych dotyczących zjawiska
etnocentryzmu konsumenckiego i wykazują, że jest to zjawisko bardzo złożone. W przeprowadzonym badaniu występowały rozbieżności między deklarowanymi preferencjami
a utajonymi, mierzonymi metodą IAT. Można przypuszczać, że postawa utajona formuje
się często na podłożu afektywnym, wynikającym z naturalnego i automatycznego preferowania tego co polskie. W konsekwencji konsumenci na poziomie automatycznym przejawiają bardziej pozytywną utajoną postawę wobec produktów polskich niż zagranicznych.
Natomiast postawa jawna ukształtowała się w odniesieniu do przesłanek bardziej racjonalnych, wynikających z wiedzy i doświadczenia.
WNIOSKI
Należy stwierdzić ważność badań psychologicznych w rozumieniu i przewidywaniu zachowań konsumenckich. Pozwalają one na dość precyzyjną identyfikację i analizę zmien-
Wykorzystanie metody IAT w badaniu...
243
nych nieobserwowalnych, istotnych w preferencjach konsumenckich. Wykorzystywanie tej
analizy wydaje się więc właściwe w opracowywaniu skutecznych działań marketingowych.
Artykuł dotyczy psychologicznej analizy etnocentryzmu konsumenckiego w określaniu pozycji produktów na rynku, co ma istotne znaczenie w opracowywaniu działań marketingowych w sytuacji wzmożonej konkurencji towarów polskich i zagranicznych, szczególnie widocznej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej.
Przełom w postawie wobec produktów krajowych i zagranicznych zauważono w 2002 r.
w badaniach przeprowadzonych przez OBOP – po raz pierwszy od 1939 r. Polacy deklarowali,
że częściej kupują rodzime produkty niż zagraniczne (57%) – Kudzia i Pawelczyk (2002). Motywem takich decyzji dla 49% był patriotyzm. Kolejne czynniki to sentyment, poczucie narodowej dumy, coraz lepsza jakość rodzimych produktów. Preferencje dotyczyły głównie produktów
spożywczych – postrzeganych jako bezpieczniejsze i zdrowsze niż zagraniczne. Podobną tendencję zaobserwowano w innych państwach postkomunistycznych.
Patriotyzm konsumencki zatem staje się coraz bardziej widoczny w podejmowaniu decyzji zakupowych, ale ważne są także zdrowie, ekologia, symbolika produktu, które zyskują
coraz bardziej na znaczeniu, w porównaniu z tradycyjnymi kryteriami konkurencyjności (ceną, jakością, dostępnością) – Rachocka (2001).
Okazuje się, że konsument nie zawsze jest w stanie określić kraj pochodzenia produktu,
ale zawsze potrafi określić, z jakich krajów produkty preferuje (de Mooj 1994). Identyfikacja
geograficzna produktów nie jest prosta ze względu na zachodzące procesy globalizacji.
Stwierdzenie, czy dany produkt jest krajowy czy zagraniczny, może być więc kwestią sporną. Można przecież stwierdzić, że w większości przypadków produkt całkowicie krajowy lub
całkowicie zagraniczny nie istnieje.
PIŚMIENNICTWO
Bargh J.A. 1999. Automatyzmy dnia powszedniego. Czasop. Psychol. 5, 209–256.
de Mooj M. 1994. Advertising Worldwide. Prentice Hall, New York.
Dovidio J.F., Evans N., Tyler R. 1986. Racial stereotypes: the contents of their cognitive representations. J. Exp. Soc. Psychol. 22, 22–37.
Elliott G., Cameron R. 1994. Consumer perception of product quality and the country of origin
effect. J. Internat. Mark. 2, 49–62.
Figiel A. 2004. Etnocentryzm konsumencki. PWE, Warszawa.
Kudzia P., Pawelczyk G. 2002. Apetyt na polskie. Wprost 22 (1018), 5–8.
Maison D. 1997. Jak powstają stereotypy narodowe. Oficyna Wydaw. Wydz. Psychol. UWarsz.,
Warszawa.
Maison D. 2004. Utajone postawy konsumenckie. Analiza możliwości wykorzystania metody
IAT. Wydaw. Psychol., Gdańsk.
Maison D., Mikołajczyk T. 2003. Implicit Association Test – teoria, interpretacja i wątpliwości
wokół metody. Stud. Psychol. 41, 69–88.
Rachocka J. 2001. Trendy konsumenckie w Polsce jako efekt procesu globalizacji [w: Konkurencja – mity i fakty]. Materiały konferencyjne, Świnoujście 25–27 września 2002. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, 346–362.
244
K. Zięba
Sharma S., Shimp T., Shin J. 1995. Consumer ethnocentrism: a test of antecedents and moderators. J. Acad. Mark. Sci. 23 (1), 26–37.
Shimp T., Sharma S. 1987. Consumer ethnocentrism: construction and validation of the CETSCALE,
J. Mark. Res. 24, 280–289.
Tyszka T. 2000. Psychologia ekonomiczna [w: Psychologia. Podręcznik akademicki]. Red.
J. Strelau. Gdań. Wydaw. Psychol., Gdańsk.
Watson J.J., Wright K. 1999. Consumer ethnocentrism and attitudes toward domestic and foreign products. Eur. J. Mark. 34 (9/10), 1149–1166.