vii. gdzie wędrują i zimują nasze ptaki wodne?

VII. GDZIE WĘDRUJĄ I ZIMUJĄ
NASZE PTAKI WODNE?
Dawid Weisbrodt
Podstawowe informacje
Coroczne wędrówki ptaków związane są z cyklicznością pór roku. Zdecydowana
większość gatunków Ŝyjących w Europie wykazuje instynkt migracyjny. Pozostałe to gatunki
osiadłe – nie podejmujące wędrówek. Z około 440 gatunków ptaków dotychczas stwierdzonych
w Polsce, gniazduje na terenie kraju blisko 230 gatunków. Reszta to gatunki przelotne oraz
zalatujące, czyli takie, które odwiedzają nasz kraj stosunkowo rzadko. W umiarkowanych
szerokościach geograficznych zmiany w długości trwania dnia i nocy w ciągu roku, skutkują
tym, Ŝe zaczyna brakować pokarmu, krótszy staje się czas jego pobierania (np.
w wyniku deficytu światła), lub dostęp do niego jest w ogóle niemoŜliwy (zamarzanie wód,
zasypanie śniegiem).
Wiele z ptaków wodnych to wytrwali lotnicy. Wędrujące gęsi, kaczki, łabędzie, czy łyski
posługują się lotem aktywnym (nie szybują jak bociany, lub drapieŜniki). UmoŜliwiają im to
dobrze rozwinięte mięśnie piersiowe. Podczas wędrówek często formują w locie
charakterystyczny ”klucz” w kształcie litery ”V”. Pozwala to na bardziej efektywny lot, ptak
lecący z przodu powoduje zaburzenia turbulencyjne powietrza, które z kolei ułatwiają lot
osobnikom lecącym za nim. Takie rozwiązanie stosują m.in. takŜe Ŝurawie, kormorany, czy
mewy. Większość ptaków wodnych porusza się jesienią z północnych i północno-wschodnich
części Europy oraz z północno–zachodniej Syberii w kierunku południowo-wschodnim, niekiedy
południowym, ku niezamarzającym wodom Europy zachodniej i środkowej. Zimuje tam wiele
gatunków. Nieliczne zimują w północnej Afryce np. kokoszka wodna, inne takie jak cyranka,
czy roŜeniec swoje zimowiska mają nawet dalej - na południe od Sahary. Na terenie naszego
kraju przecina się kilka ptasich szlaków wędrówkowych, te najwaŜniejsze ciągną się wzdłuŜ:
wybrzeŜa oraz duŜych dolin rzecznych. Na ich trasie znajdują się Ŝerowiska i miejsca
odpoczynku podczas wędrówek oraz podczas zimowania.
Zatrzymywanie się ptaków w znacznej liczbie w danym miejscu przesądza o tym, Ŝe jakiś
obszar ma być chroniony przed niekorzystnymi zmianami w siedliskach ptaków. Miejsca takie
określa się jako ostoje ptaków. Wg zaleceń i ustawodawstwa Unii Europejskiej ostoje
stanowią waŜny element sieci obszarów chronionych Natura 2000. Niestety spośród 140 ostoi
ptaków w Polsce, w myśl zasad przyjętych przez UE w pełni zasługujących na ochronę, do sieci
Natura 2000 zostało włączonych jako obszary specjalnej ochrony ptaków tylko 72.
Obszarami duŜej koncentracji ptaków zimujących wzdłuŜ polskich wybrzeŜy Bałtyku
są: Zatoka Pomorska i Gdańska, Ławica Słupska, Zalew Szczeciński, w mniejszym stopniu
Zalew Wiślany. Zwykle gromadzą się tam gatunki przylatujące do nas z północy: lodówki,
ogorzałki, edredony, markaczki, uhle, a takŜe perkozy dwuczube, czernice i róŜne gatunki
mew. Corocznie kilkaset tysięcy ptaków wodnych zimuje takŜe na śródlądziu, głównie wzdłuŜ
Wisły i Odry oraz na niezamarzniętych jeziorach np. znajdujących się na Pojezierzu
Kaszubskim lub w Borach Tucholskich. Zwykle najwięcej zbiera się krzyŜówek, nurogęsi,
łabędzi niemych, łysek i gągołów, a niekiedy w duŜych stadach zaobserwować moŜna łabędzie
krzykliwe. Coraz częściej teŜ ptaki wodne zimują w miastach wykorzystując tam róŜnorodne
zbiorniki wodne. Doliny rzeczne mają szczególne znaczenie podczas wędrówek. Tworzące się
tam rozlewiska są dogodnym miejscem dla ptaków zarówno do odpoczynku jak i Ŝerowania.
W Polsce najbardziej znanymi miejscami takich zgrupowań ptaków są: Park Narodowy ”Ujście
Warty”, Biebrzański Park Narodowy, Dolina Dolnej Odry, Dolina Wisły, czy Dolina Noteci.
Zaobserwować moŜna tam tysięczne stada krzyŜówek, gęsi zboŜowych i białoczelnych,
świstunów, mew śmieszek zmieszane z płaskonosami, cyraneczkami, roŜeńcami i wieloma
innymi gatunkami.
Skąd wiemy o tym, Ŝe ptaki wędrują?
Od dawna człowiek obserwował, Ŝe niektóre gatunki pojawiają się w określonych porach
roku, a inne w tym czasie gdzieś znikają. Jednak dopiero wprowadzenie działań polegających
na obrączkowaniu ptaków dało nam jaśniejszy obraz tras wędrówkowych poszczególnych
gatunków. W naszym kraju obrączkowanie ptaków koordynuje Zakład Ornitologii PAN
w Górkach Wschodnich, który przyznaje licencje umoŜliwiające ornitologom obrączkowanie
ptaków na terenie naszego kraju. KaŜdego roku w wielu miejscach w Polsce, organizowane są
obozy naukowe, mające na celu obrączkowanie ptaków podczas ich wędrówek. Ptaki chwyta
się w specjalne sieci ornitologiczne, lub inne pułapki. Potem są waŜone, mierzone znakowane
GDZIE WĘDRUJĄ I ZIMUJĄ NASZE PTAKI WODNE?
2.
obrączką i wypuszczane. Zdarza się, Ŝe ptak zaobrączkowany w jednym miejscu bywa złapany
tysiące kilometrów dalej. To pozwala właśnie na zebranie wiedzy na temat tras wędrówkowych
poszczególnych gatunków ptaków. W ostatnich latach stosuje się równieŜ zdobycze
nowoczesnej techniki, np. ptakom zakłada się specjalne nadajniki, które na bieŜąco pozwalają
na śledzenie trasy przelotu danego osobnika.
POZIOM NAUCZANIA: gimnazjum i liceum
PRZEDMIOTY: biologia, geografia
CZAS REALIZACJI:45 minut
CELE OGÓLNE: Zdobycie informacji o wędrówkach i zimowaniu ptaków wodnych
CELE SZCZEGÓŁOWE
Z zakresu wiadomości – uczeń potrafi:
wymienić pospolite gatunki ptaków wodnych zimujących Polsce;
uzasadnić mechanizmy wędrówek ptaków.
Z zakresu umiejętności - uczeń:
wyjaśnić potrzebę i sposoby obrączkowanie ptaków;
wskazać na mapie miejsca największej koncentracji ptaków podczas zimowania i
wędrówek;
wskazać na mapie trasy wędrówek ptaków wodnych przebiegające przez Polskę.
Z zakresu postaw – uczeń potrafi:
docenić róŜnorodność przyrody naszego kraju;
rozwinąć zainteresowania przyrodnicze i ekologiczne;
METODY: pogadanka, burza mózgów,
FORMY PRACY: indywidualna, grupowa
ŚRODKI DYDAKTYCZNE: foliogramy, atlasy geograficzne, linijka
PRZYGOTOWANIE DO LEKCJI: foliogram z trasami przelotu ptaków nad Polską, przygotowanie
kart pracy.
PRZEBIEG LEKCJI:
Faza wprowadzająca
1.
2.
3.
Na podstawie wiadomości z lekcji geografii uczniowie przypominają, jakie są
astronomiczne przyczyny zmiany długości trwania dnia i nocy.
Nauczyciel inicjuje dyskusję na temat przyczyn wędrówek ptaków.
Skąd wiemy, Ŝe ptaki wędrują? – krótkie przedstawienie przez nauczyciela metody
obrączkowania jako głównego narzędzia badania wędrówek u ptaków. Nauczyciel
prezentuje przykład danych z wiadomości powrotnej (foliogram1).
Faza realizacyjna:
1.
2.
3.
Nauczyciel rozdaje karty pracy 1 oparciu o mapkę z zaznaczonymi na niej punktami
uczniowie podpisują cyframi miejsca największych koncentracji ptaków przelotnych i
zimujących w Polsce. Pokazuje foliogram z trasami przelotu ptaków wodnych nad Europą
(foliogram 2).
Nauczyciel rozdaje karty pracy 2. Korzystając z atlasu uczniowie opisują trasę wędrówki
gęsi białoczelnej oraz podają przybliŜoną długość tej trasy (korzystając z linijki i skali
mapy).
Nauczyciel dzieli uczniów na 2 grupy. Uczniowie kaŜdej z grup podają swoje propozycje
odnośnie zagadnień:
a) jakie są moŜliwe zagroŜenia dla ptaków podczas ich wędrówek?
b) w jaki sposób człowiek moŜe chronić wędrujące ptaki ?
Faza podsumowująca
Zadanie domowe: Poszukaj w dostępnych źródłach informacji na temat jednego z obszarów
Natura 2000 wymienionych w karcie pracy nr 1.
GDZIE WĘDRUJĄ I ZIMUJĄ NASZE PTAKI WODNE?
3.
LITERATURA:
Cofta. T. 2004. Wędrówki. Przystosowanie ptaków do zmian pór roku. OTOP Gdańsk.
Elphick J. (red.) 1996. Atlas wędrówek ptaków. PWRiL, Warszawa.
Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Ogólnopolskie
Towarzystwo Ochrony Ptaków. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Gdańsk.
Konieczny K., Guziak A., Szulc – Guziak D., Konieczna A. 2004. Ptaki. Podręcznik dla
nauczycieli. OTOP Gdańsk.
Meissner W., Cofta T. 1998. Ptaki Bałtyku. Gatunki nurkujące. GBPW Kuling, Wydawnictwo
Gdańskie.
Meissner W., Cofta T. 1999. Ptaki Bałtyku. Łabędzie, gęsi i kaczki właściwe. GBPW Kuling,
Wydawnictwo Gdańskie.
Sidło P. O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.). 2005. Ostoje ptaków o znaczeniu
europejskim w Polsce. OTOP Gdańsk.
MATERIAŁY DLA NAUCZYCIELA.
Foliogram 1.
Przykłady wiadomości powrotnych stwierdzonych dzięki obrączkowaniu ptaków wodnych.
.
Przykład 1.
Dane obrączkowania
Obrączka: Kaunas 2A 696
Gatunek
Łabędź niemy (Cygnus olor)
Płeć, wiek
2 rok kalendarzowy rok Ŝycia
Data
01.03.2005
miejsce
Kaunas
kraj
Litwa
współrzędne
54º53’ N 24º 02’E
Obrączkarz: Kaunas Zool. Museum Litwa
Przykład 2.
Dane obrączkowania
Obrączka: HT 136382 oraz biała plastikowa z
czarnym napisem C002H
Gatunek
Mewa srebrzysta (Larus argentatus)
Płeć, wiek
Po 4 kalendarzowym roku Ŝycia
Data
05.07.1998
miejsce
Suonenjoki, Kuopio
kraj
Finlandia
współrzędne
62º05’ N 27º 06’E
Obrączkarz: Helsinki
Dane ponownego stwierdzenia
Okoliczności: obserwowany,
odczytana obrączka
Łabędź niemy (Cygnus olor)
2 rok kalendarzowy rok Ŝycia
18.09.2005
Swarzewo, plaŜa
Pomorskie, Polska
54º44’ N 18º 24’E
Znalazca: GBPW KULING
Dane ponownego stwierdzenia
Okoliczności: obserwowana,
odczytana obrączka
Mewa srebrzysta (Larus argentatus)
Po 4 kalendarzowym roku Ŝycia
22.02.2002
Tczew, składowisko odpadów
Pomorskie, Polska
54º05’ N 18º 48’E
Znalazca: GBPW KULING
Karta pracy nr 2.
Większość wędrujących przez nasz kraj stad gęsi białoczelnych i zboŜowych lęgnie się na
dalekiej północy, a zimę spędza w Europie Zachodniej i Środkowej. Park Narodowy ”Ujście
Warty” jest obszarem gdzie koncentracja przelotnych i zimujących gęsi osiąga często
kilkadziesiąt tysięcy osobników. Na podstawie mapy w atlasie określ, jaką przybliŜoną
odległość pokonują gęsi białoczelne wędrujące jesienią z Półwyspu Kolskiego na tereny Parku
Narodowego ”Ujście Warty”. Wypisz ponadto, jakie państwa i krainy geograficzne pokonują
one na trasie swojej wędrówki.
GDZIE WĘDRUJĄ I ZIMUJĄ NASZE PTAKI WODNE?
4.
Karta pracy nr 1.
Ptaki podczas wędrówek i zimowania koncentrują się w miejscach, gdzie znajdują odpowiednie
warunki do Ŝerowania i odpoczynku. Są to doliny rzeczne, zatoki i zalewy morskie. PoniŜej
wymieniono kilka obszarów o największych koncentracjach przelotnych i zimujących ptaków
wodnych. Przy pomocy atlasu geograficznego przyporządkuj cyfrę odpowiadającą nazwie ostoi
ptaków do wskazanego na mapce kropką miejsca.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Foliogram 2.
Trasy wędrówek jesiennych ptaków wodnych w Europie.
Park Narodowy ”Ujście Warty”
Biebrzański Park Narodowy
Zalew Szczeciński
Ławica Słupska
Zatoka Pucka
Ujście Wisły