docEfektywne_wdrazanie_..
download 
Reklamacja Transkrypt
Efektywne_wdrazanie_..
Materiały opracowane przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych Sp. z o.o. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17, lok. 4 A, 90–248 Łódź tel. (42) 633 17 19 fax. (42) 209 36 85 Materiały opracowane przez: Karolinę Porczyńską Korekta: Anna Strożek Skład: Joanna Tomaszkiewicz Opracowanie graficzne: Kinga Dudzik Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Spis treści Wstęp.......................................................................................................... 5 Wprowadzenie w tematykę szkolenia ........................................................ 8 Rola zajęć integracyjnych w procesie nauczania i wychowania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym .................................. 8 Wyjaśnienie pojęć „wychowanie” i „nauczanie” ....................................... 9 Wyjaśnienie i omówienie możliwości efektywnego wdrażania procesów wychowania i nauczania ............................................................ 9 Rola nauczyciela w procesie nauczania i wychowania oraz stereotypy dotyczące zawodu nauczyciela ....................................... 10 Rola zajęć integracyjnych w procesie nauczania i wychowania .............. 12 Rola zabawy w życiu dziecka .................................................................. 13 Zabawa a rozwój: jaką rolę odgrywa zabawa w prawidłowym procesie socjalizacji? ................................................................................ 16 Zajęcia integracyjne jako sposób rozpoznawania potrzeb i trudności dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym .............. 19 Wyjaśnienie pojęć „wychowanie” i „nauczanie” ..................................... 22 Wychowanie ............................................................................................. 22 Nauczanie ................................................................................................. 26 Sposoby przygotowania się do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym ......................................................... 28 Możliwości efektywnego wdrażania procesów wychowania i nauczania ................................................................................................ 31 Dziecko..................................................................................................... 32 3 Nauczyciel i szkoła/przedszkole .............................................................. 38 Rodzina..................................................................................................... 40 Rola nauczyciela oraz stereotypy dotyczące tego zawodu ....................... 45 Zakończenie ............................................................................................. 50 Bibliografia............................................................................................... 51 4 Wstęp Niniejsze materiały szkoleniowe zostały przygotowane z myślą o studentach i studentkach kierunków: pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna. Szkolenia są częścią projektu Podstawą dobra praktyka współfinansowanego ze środków pochodzących z Unii Europejskiej, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Priorytet III – Wysoka jakość systemu oświaty, Działanie 3.3. – Poprawa jakości kształcenia, Poddziałania 3.3.2. – Efektywny system kształcenia i doskonalenia nauczycieli – projekty konkursowe) realizowanego na terenie województwa wielkopolskiego. Projektem objęto 360 studentów i studentek z Wyższej Szkoły Zawodowej „Kadry dla Europy”. Prawidłowa realizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego wymaga od studentów posiadania odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji w konkretnych dziedzinach w połączeniu z praktycznymi umiejętnościami. Z tego powodu tematyka niniejszych materiałów koncentruje się na podstawowych zagadnieniach związanych właśnie z procesem wychowania i nauczania. Głównym celem jest zwiększenie wiedzy i kompetencji studentów z zakresu efektywnej realizacji procesu dydaktycznego i wychowawczego w przedszkolu i klasach I–III oraz zapoznanie przyszłych absolwentów ze specyfiką przedszkola i szkoły podstawowej jako docelowego miejsca pracy. Realizacją projektu zajmuje się Wyższa Szkoła Zawodowa „Kadry dla Europy” w Poznaniu. Jest to nowoczesna uczelnia, posiadająca uprawnienia do kształcenia nauczycieli. WSZ KDE posiada bogate doświadczenie w realizowaniu projektów unijnych oraz różnego rodzaju kursów i studiów podyplomowych. Doświadczenie Uczelni w implementacji projektów, w tym współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, a także 5 odpowiednie zaplecze kadrowe i techniczne gwarantuje profesjonalną realizację działań w ramach niniejszego przedsięwzięcia. Studia pedagogiczne cieszą się dużym zainteresowaniem, jednakże jakość kształcenia na tym kierunku jest zbyt niska. Odpowiedzią na powyższy problem ma być realizacja projektu Podstawą dobra praktyka. Niniejsze szkolenie – Efektywne wdrażanie procesów wychowania i nauczania – służy wprowadzeniu Was w tematykę związaną z efektywnym wdrażaniem procesów wychowania i nauczania. Szkolenie będzie podzielone na kilka części, w ramach których zostaną omówione następujące zagadnienia: rola zajęć integracyjnych w procesie nauczania i wychowania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, wyjaśnienie pojęć „wychowanie” i „nauczanie”, wyjaśnienie i omówienie możliwości efektywnego wdrażania procesów wychowania i nauczania, rola nauczyciela w procesie nauczania i wychowania oraz stereotypy dotyczące zawodu nauczyciela. Każdy z tych punktów został szczegółowo wyjaśniony. Ponadto każdy temat uzupełniono o przykładowe propozycje zastosowania zdobytej wiedzy w praktyce. W ten sposób otrzymacie zestaw materiałów pozwalających poszerzyć zasób posiadanej wiedzy oraz zdobyć nowe praktyczne umiejętności. Głównym celem szkolenia jest uświadomienie Wam, że podejmując się pracy w zawodzie pedagoga, stajecie się aktywnymi uczestnikami systemu szkolnictwa. Powinniście zdawać sobie sprawę z tego, że dzieci, z którymi będziecie pracować, potrafią być bardzo krytycznymi obserwatorami rzeczywistości. Wiek przedszkolny i wczesnoszkolny to czas po- 6 szukiwania autorytetów, które dzieci będą mogły naśladować i których działania będą dla nich inspiracją do samodzielnego rozwoju. Stąd też wynika odpowiedzialność, jaka na Was spoczywa. Zapraszamy do wspólnej pracy! 7 Wprowadzenie w tematykę szkolenia We wstępie pokrótce wyjaśniliśmy, jaki będzie zakres tematyczny szkolenia, którym aktualnie się zajmujemy. W tej części dokładniej omówimy poszczególne punkty. Rola zajęć integracyjnych w procesie nauczania i wychowania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym W tej części dowiecie się przede wszystkim, jaką rolę odgrywa zabawa zarówno w prawidłowym rozwoju dziecka, jak i w procesach socjalizacji, ułatwiających wchodzenie w nową grupę. Podczas szkolenia będziecie mieli sposobność uczestniczenia w różnych zabawach, zapoznacie się z propozycjami ćwiczeń dla dzieci, które ułatwią Wam nawiązanie kontaktu i wejście w rolę nauczyciela. Musicie wiedzieć, że zajęcia integracyjne nie tylko budują wzajemne zaufanie i poczucie bezpieczeństwa, ale są także okazją do obserwacji dzieci, poznawania ich mocnych i słabych stron, oceny procesów poznawczych i intelektualnych, rozpoznania ich indywidualnych potrzeb. Zabawa jest jedną z naturalnych potrzeb dziecka będącego w fazie rozwoju, dlatego pełni też funkcję diagnostyczną przy podejrzeniu występowania nieprawidłowości rozwoju. 8 Wyjaśnienie pojęć „wychowanie” i „nauczanie” Ta część będzie poruszać przede wszystkim tematykę związaną z wychowaniem i nauczaniem – konieczne jest dokładne wyjaśnienie i rozróżnienie tych pojęć. Praca nauczyciela powinna mieć charakter celowy i intencjonalny. Nauczanie musi przebiegać w sposób zaplanowany, odpowiadający aktualnym potrzebom oraz możliwościom dzieci. Wychowanie również powinno mieć jasno sformułowane cele1. Nauczyciel przygotowujący się do swej roli zawodowej powinien wiedzieć, czego chce nauczyć, w jaki sposób przekazać wiedzę i umiejętności, jak kształtować osobowość dziecka. Ważne jest, by wiedzieć, przy pomocy jakich metod i technik najskuteczniej osiągać założone cele i jakich spodziewać się rezultatów. Należy pamiętać, że nauczyciel spełnia nie tylko własne oczekiwania względem siebie, ale również oczekiwania dzieci, rodziców i pozostałej kadry pedagogicznej. Wyjaśnienie i omówienie możliwości efektywnego wdrażania procesów wychowania i nauczania W tej części poruszymy podstawowe zagadnienia związane z tematyką szkolenia. Będziemy zapoznawać się z wdrażaniem procesów wychowania i nauczania. Omówimy, w jaki sposób uczyć skutecznie i efektywnie. Wyjaśnimy, jakie są zakładane rezultaty procesu nauczania i wychowania oraz jakie należy spełnić warunki, aby móc je realizować. 1 W. Brezinka, Wychowywać dzisiaj. Zarys problematyki, WAM, Kraków 2007. 9 Poruszymy zagadnienia związane z niezbędnymi zasobami warunkującymi skuteczne nauczanie i wychowanie. Powiemy o zasobach ludzkich, w tym cechach personalnych nauczyciela, oraz zasobach szkoły – możliwościach stosowania innowacyjnych metod, technik pracy i pomocy dydaktycznych. Podkreślimy rolę podnoszenia kwalifikacji zawodowych i jej wpływ na poziom oferowanych usług edukacyjnych. Będziemy również mówić o podstawowych zasadach pracy, jakie powinny być przestrzegane w przedszkolach i szkołach, czyli o zasadzie podmiotowości i indywidualizacji procesów nauczania i wychowania. Rola nauczyciela w procesie nauczania i wychowania oraz stereotypy dotyczące zawodu nauczyciela Tutaj postaramy się dokładnie omówić zadania, jakie stoją przed nauczycielem przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Będziemy mówić o odpowiedzialności za proces nauczania i wychowania oraz za prawidłowy rozwój dziecka. Biorąc pod uwagę, że przedszkole i szkoła są jednymi z głównych miejsc, w których dziecko się rozwija i gdzie spędza bardzo dużo czasu, weźmiemy także pod uwagę aspekt współpracy z naturalnym środowiskiem dziecka, czyli domem rodzinnym. Zwrócimy uwagę, jak istotną rolę w harmonijnym rozwoju dziecka odgrywa współpraca tych dwóch środowisk. Postaramy się wykazać pozytywne aspekty wykonywania zawodu nauczyciela, jak również zwrócimy uwagę na to, co może być przeszkodą do wykonywaniu tego zawodu. Celem tej części szkolenia będzie kształtowanie w Was świadomej decyzji dotyczącej wcielania się w rolę przewodnika dziecka w jego rozwoju. Jako element uzupełniający wprowadzimy zagad- 10 nienie dotyczące stereotypów płci w zawodzie nauczyciela, jest to bowiem istotna kwestia z perspektywy ludzi pracujących z dziećmi. Świadomość istnienia negatywnych stereotypów dotyczących wykonywanej roli zawodowej może ułatwić radzenie sobie w trudnych sytuacjach i przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na płeć. Mamy nadzieję, że tematyka szkolenia jest dla Was interesująca i jesteście gotowi do poszerzenia zakresu swojej wiedzy i zdobycia nowych praktycznych umiejętności. Teraz przejdziemy do tematu związanego z rolą, jaką odgrywają zajęcia integracyjne w procesie nauczania i wychowania. 11 Rola zajęć integracyjnych w procesie nauczania i w ychowania Wspominaliśmy już, czym będziemy się zajmować w tej części szkolenia, spróbujmy to teraz uszeregować: Zakres tematyczny: rola zabawy w życiu dziecka; zabawa a rozwój; jaką rolę odgrywa zabawa w prawidłowym procesie socjalizacji?; zajęcia integracyjne jako sposób rozpoznawania potrzeb i trudności dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. W trakcie udziału w szkoleniu mieliście możliwość przekonać się na własnym przykładzie, jak inspirującym doświadczeniem jest zabawa. Dowiedzieliście się, że nie pełni ona jedynie funkcji rozrywkowej i relaksującej, ale również przyczynia się do rozwoju intelektualnego i poznawczego. Doświadczenie zabawy wskazuje również na to, że ta forma pracy nie jest zarezerwowana wyłącznie dla dziecka. Wspólne spędzanie czasu na zabawie sprzyja przede wszystkim budowaniu wzajemnej relacji i zaufania. Jest to też swoista forma dialogu. Gotowość do wchodzenia w zabawę z dzieckiem jest również bardzo ważną cechą dla przyszłego nauczyciela pracującego z młodszymi dziećmi. Wynika z postawy rozumiejącej potrzeby dziecka. Zwróćmy tutaj uwagę na jeszcze jeden aspekt. Mówimy o zabawach, które mają zaplanowany i jasno określony cel i przebieg. Bardzo ważne jest, aby podczas zabawy mieć jednocześnie świadomość, czemu ona służy. Poza tym, jeśli pokażemy dziecku cel, do 12 którego może dążyć, znacznie chętniej podejmie ono wysiłek, by zaangażować się w zabawę. Omówmy teraz szczegółowo po kolei wszystkie punkty. Rola zabawy w życiu dziecka dziecko doświadcza samego siebie w zabawie, poznaje swoje możliwości i ograniczenia, zyskuje świadomość własnego ciała; poprzez zabawę dziecko rozwija się intelektualnie i poznawczo; zabawa dostarcza naturalnej radości, motywuje do podejmowania nowych działań; zabawa uczy wiary w siebie i w swoje możliwości; zabawa dostarcza wielu wrażeń zmysłowych; poprzez zabawę można wyrazić swoje myśli, uczucia i potrzeby, bez konieczności ich werbalizowania. Wymieniliśmy najważniejsze aspekty zabawy w życiu dziecka, ważne jest, abyście także sami zastanowili się, dlaczego zabawa jest tak istotna. Podamy teraz propozycje praktycznego zastosowania tej wiedzy. Ćwiczenie 1. Zawijaniec Cel: Zrozumienie pojęcia „zagnieżdżenie”. Czas trwania: Ok. 10 minut. 13 Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Sala gimnastyczna bądź przestrzeń na podłodze w sali lekcyjnej, materace gimnastyczne lub koce. Opis przebiegu ćwiczenia: Prosimy dzieci, aby dobrały się w pary. Każda para dostaje do dyspozycji koce lub materace. Zachęcamy dzieci, aby przy ich pomocy zbudowały sobie bezpieczne schronienie. Pozwalamy, by dzieci wykazały się inicjatywą, zachęcamy do wzajemnej pomocy zarówno przy budowaniu schronu, jak i opuszczaniu go po skończonej zabawie. Jest to ćwiczenie związane z naturalną potrzebą „zagnieżdżenia”, symbolicznego powrotu do okresu płodowego. Wiele badań wykazuje, że dzieci o zaburzonym poczuciu bezpieczeństwa bardzo łatwo wybierają zachowania regresywne jako naturalną formę odreagowania. Dzieci lubią być „ściśnięte”, ściśle obwinięte kocem, kołdrą, materacem, gdyż daje im to poczucie stabilności i bezpieczeństwa. W tej zabawie liczy się nie tylko kreatywność dziecka w znalezieniu zastosowania dla koców i materacy, jest to również sposobność do obserwowania potrzeb dziecka oraz jego umiejętności współpracy z rówieśnikami2. Wniosek: ZABAWA MOŻE DAWAĆ POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA 2 H. Olechnowicz, Jaskiniowcy zagubieni w XXI wieku, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999, s. 14–18. 14 Ćwiczenie 2. Bycie „ponad” Cel: Budowanie poczucia własnej wartości3 i poczucia sprawstwa. Czas trwania: Ok. 10 minut. Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Sala gimnastyczna, drabinki do ćwiczeń. Opis przebiegu ćwiczenia: Bawimy się w zdobywanie szczytu. Przy pomocy nauczyciela dziecko wspina się na drabinkę. W przypadku jej braku możemy wykorzystać nauczyciela jako żywy szczyt do wspinania się. Nauczyciel towarzyszy dziecku, ale nie wyręcza go. Dziecko samo określa, jak wysoko chce się dostać. Gdy osiągnie swój szczyt, pytamy o odczucia – jak to jest być ponad, patrzeć na wszystko z góry? Zachęcamy dziecko do refleksji, a pozostałych uczestników do dopingowania osoby zdobywającej szczyt. Poczucie bycia ponad daje dziecku niesamowitą satysfakcję. Dziecko większość osób obserwuje „z dołu”, różne ciekawe zjawiska w ogóle nie są dla niego dostępne. Możliwość wybicia się ponad swoje ograniczenia przyczynia się do budowania poczucia własnej mocy i poczucia wartości. Dziecko, któremu umożliwimy „królowanie” nad wszystkim, zyska zaufanie we własne siły. Warto tutaj obserwować zachowania dzieci, zwra- 3 N. Branden, 6 filarów poczucia własnej wartości, Łódź 2006. 15 cać uwagę, dlaczego niektóre z nich nie chcą wznosić się zbyt wysoko, inne natomiast weszłyby pod sam sufit4? Wniosek: ZABAWA MOŻE BUDOWAĆ POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI Zaznaczmy, że są to jedynie pojedyncze przykłady ilustrujące rolę, jaką odgrywa zabawa w życiu dziecka. Chcemy tutaj zainspirować przyszłych pedagogów do poszukiwania zabaw, które mogą korzystnie pomagać dziecku w harmonijnym rozwoju. Zabawa a rozwój: jaką rolę odgrywa zabawa w prawidłowym procesie socjalizacji? Mówiąc o procesach socjalizacji, mamy na myśli przede wszystkim wchodzenie dziecka w nowe środowisko i początkowe etapy uczenia się obowiązujących norm i zasad panujących w danej grupie społecznej. Dzieci w wieku przedszkolnym, rozpoczynając swoją edukację, zazwyczaj po raz pierwszy mają do czynienia z grupą, dowiadują się też, że muszą przestrzegać pewnych zasad i realizować określone zadania. Z perspektywy dziecka jest to duża zmiana, zwłaszcza gdy do tej pory miało ono kontakt tylko ze środowiskiem rodzinnym, składającym się prawie z samych dorosłych. Dziecko w wieku wczesnoszkolnym natomiast ma już na swoim koncie pewne doświadczenia związane z socjalizacją, jednak przejście z przedszkola do szkoły podstawowej jest związa4 Ibidem, s. 20–23. 16 ne z przeżyciem szoku kulturowego. Okazuje się, że obowiązujące do tej pory zasady mogą ulec modyfikacji, zmienia się również otoczenie i grupa rówieśnicza. Dziecko podlega procesom socjalizacji od najwcześniejszych etapów życia, wartości, jakie są mu przekazywane w tym okresie będą niewątpliwie mieć ogromny wpływ na jego przyszłe wybory i kształtowanie własnej tożsamości. Spróbujmy teraz przyjrzeć się zabawom, które w sposób korzystny mogą kształtować prawidłowe wzorce i relacje społeczne. Będziemy mówić o zabawach relacyjnych według koncepcji ruchu rozwijającego dla dzieci Weroniki Sherborne. Podstawy teoretyczne dotyczące tej metody pracy poznaliście w trakcie szkolenia. Ćwiczenie 3. Kołysanie Cel: Budowanie relacji „z”. Czas trwania: Ok. 10 minut. Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Sala gimnastyczna bądź wolna przestrzeń na sali zajęciowej. Opis przebiegu ćwiczenia: Dzieci dobierają się w pary. Jedno dziecko siada na podłodze i obejmuje swoje kolana. Drugie siada za jego plecami, obejmując je ramionami, i powoli zaczyna kołysać. Potem następuje zamiana ról. Kołysanie jest zarówno doświadczeniem bliskości drugiej osoby, jak i powrotem do okresu prenatalnego – przypomina ruchy wód płodowych. Podczas tej zabawy dzieci powinny mieć do siebie zaufanie i wzajemnie 17 wyczuwać swoje oczekiwania. Wspólny kontakt pozwala budować relację między dziećmi. Oczywiście warto, aby nauczyciel również brał udział w tej zabawie5. Wniosek: ZABAWA MOŻE SPRZYJAĆ BUDOWANIU RELACJI Ćwiczenie 4. Turlanie Cel: Budowanie relacji „z”. Czas trwania: Ok. 10 minut. Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Sala gimnastyczna bądź wolna przestrzeń na sali zajęciowej. Opis przebiegu ćwiczenia: Nauczyciel kładzie się na podłodze, dzieci dobierają się w maksymalnie trzyosobowe zespoły, które wspólnymi siłami będą miały za zadanie „przeturlanie” nauczyciela np. na drugi koniec sali. Turlanie jest ważnym doświadczeniem dla dziecka, gdyż daje mu poczucie mocy i uświadamia własną siłę. Jednocześnie ćwiczenie to pozwala doświadczyć pozytywnych skutków współpracy między dziećmi6. 5 W. Sherborne, Ruch rozwijający dla dzieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 16. 6 Ibidem, s. 22–23. 18 Wniosek: ZABAWA MOŻE SPRZYJAĆ POZNAWANIU ZASAD WSPÓŁPRACY POPRZEZ POZYTYWNE DOŚWIADCZENIE JEJ REZULTATÓW Są to tylko przykłady na to, że zabawa pozytywnie wpływa na rozwój procesów socjalizacji, głównie poprzez wcielanie się w różne role. Dziecko uczy się na własnym przykładzie dobierać sobie takich partnerów do zabawy, którzy zagwarantują mu poczucie bezpieczeństwa. W trakcie trwania zabawy w sposób samoistny kształtuje się osobowość dziecka. Gdy doświadcza ono pozytywnych efektów wynikających ze współpracy, jest szansa, że w przyszłości samo równie chętnie będzie pomagało i nauczy się korzystać z pomocy innych. Zajęcia integracyjne jako sposób rozpoznawania potrzeb i trudności dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym Wspominaliśmy już, że zajęcia integracyjne, polegające głównie na stosowaniu różnych form zabawy, mogą pomóc nauczycielowi w diagnostycznej obserwacji dziecka i wykryciu wszelkich nieprawidłowości w rozwoju. Dzieci zazwyczaj spontanicznie angażują się w zabawę, w trakcie jej trwania zachowują się swobodnie, co daje możliwość prowadzenia obserwacji w sytuacji dla dziecka naturalnej, bez konieczności stwarzania sztucznych warunków. Sposób zachowania dziecka w trakcie zabawy może świadczyć o nieprawidłowościach występujących w rozwoju. 19 Tabela 1. Interpretacja możliwych zachowań dzieci podczas zabawy Zachowanie w trakcie zabawy nie inicjuje kontaktu z innymi dziećmi szybko traci zainteresowanie zabawą dziecko jest agresywne w trakcie zabawy dziecko nie przejawia chęci do zabawy Interpretacja zachowań zaburzone poczucie własnej wartości / brak poczucia bezpieczeństwa / negatywne doświadczenia związane z kontaktem z innymi problemy z koncentracją uwagi / trudności w przestrzeganiu norm i zasad / próba ustalenia granic/ zbyt mało uwagi poświęcane dziecku brak poczucia bezpieczeństwa / nieumiejętność kontroli własnych emocji / niezaspokojone potrzeby w ten sposób dziecko może maskować jakieś poważniejsze problemy / może nie mieć nawyku zabawy / jego naturalna potrzeba zabawy mogła zostać zniszczona Źródło: opracowanie własne. Chcemy wyczulić tutaj przyszłych pedagogów na wszelkie zachowania dziecka, które przejawiają się podczas swobodnej zabawy, a które mogą wzbudzać niepokój. Spróbujmy teraz omówić taką sytuację. Ćwiczenie 5. Chusty Cel: Integracja dzieci. Czas trwania: Ok. 10 minut. Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Sala gimnastyczna bądź wolna przestrzeń na sali zajęciowej, kolorowe chusty. 20 Opis przebiegu ćwiczenia: Nauczyciel układa wszystkie chusty na podłodze, każde z dzieci dowolnie wybiera jedną chustę dla siebie. Dzieci swobodnie spacerują po sali, ich pierwszym zadaniem będzie wybranie osoby, którą bez użycia słów nakłonią do tego, aby zamieniła się chustą. Następnie wszyscy siadają w kręgu, wybranemu dziecku zawiązujemy oczy, podczas gdy pozostałe dzieci mają za zadanie ukryć trzy wybrane chusty na sali. Dzieci nie mogą posługiwać się słowami, gdyż ważne jest, aby dziecko, które będzie szukało chust, nie wiedziało, gdzie są schowane. Ciąg dalszy zabawy odbywa się na zasadzie „ciepło – zimno”. Dziecko, które miało dotychczas zawiązane oczy, zdejmuje opaskę i zaczyna szukać ukrytych przez pozostałe dzieci chust. Pozostali uczestnicy zabawy podpowiadają mu hasłami „ciepło”, „zimno”. Takie zabawy dają przede wszystkim możliwość prowadzenia obserwacji, jak dziecko radzi sobie w relacjach z grupą, na ile chętnie wchodzi w interakcje, czy wychodzi z własną inicjatywą. Można zaobserwować także, w jakim stopniu jest podatne na wpływ innych osób, a na ile ma rozwinięte poczucie własnej wartości i stara się być jak najbardziej samodzielne. Podczas zabaw z chustami, które mogą oczywiście przybierać różne formy, można bardzo łatwo zaobserwować, jak dziecko radzi sobie w różnych sytuacjach, w tym również w doświadczaniu sukcesu i porażki. W ten sposób zakończyliśmy tematykę związaną z zajęciami integracyjnymi i ich wpływem na prawidłowy rozwój dziecka. Poświęciliśmy temu dużo miejsca, gdyż zabawa jest wpisana w prawidłowy rozwój dziecka. Przejdziemy teraz do problematyki związanej z wychowaniem i nauczaniem. Spróbujemy omówić dokładnie te pojęcia i podać przykłady ich stosowania. 21 Wyjaśnienie pojęć „wychowanie” i „nauczanie” W tej części zajmiemy się pojęciami, które stanowią niejako filary podstaw teorii pedagogicznej – nauczaniem i wychowaniem7. Spróbujmy zacząć od wyjaśnienia tych pojęć, potem uszczegółowimy wiedzę zdobytą podczas szkolenia. Wychowanie Jest to oddziaływanie, które może przyjmować dwojaką postać: Oddziaływanie dyrektywne, zakładające określone cele i zadania do realizacji, które mają służyć kształtowaniu we właściwy, oczekiwany sposób osobowości dziecka. Dąży ono do wprowadzania określonych zmian w rozwoju wychowanka. Oddziaływanie mające na celu towarzyszenie dziecku i wspieranie go poprzez usuwanie zagrożeń i stwarzanie optymalnych warunków dla harmonijnego rozwoju8. Należy zauważyć, że aktualne poglądy na wychowanie skłaniają się jednak ku drugiej koncepcji. Z tej perspektywy wychowanie jest rozumiane jako system oddziaływań środowiska społecznego, który może mieć zarówno charakter incydentalny – np. środowisko rodzinne, gdzie 7 M. Czerepaniak-Walczak, M. Dudzikowa, Wychowanie. Tom I – Pojęcia – procesy – konteksty, GWP, Gdańsk 2007. 8 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 40–41; H. Schoenebeck, Antypedagogika – być i wspierać zamiast wychowywać, Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza, Warszawa 1994. 22 normy i wartości przekazywane są pokoleniowo i dziecko niejako z nich wyrasta. A wpływ na wychowanie ma zarówno panujący w rodzinie klimat, jak i jej struktura. Spróbujmy teraz omówić przykładowe dziedziny wychowania. Wychowanie moralne Upraszczając to pojęcie, możemy ogólnie powiedzieć o kształtowaniu umiejętności różnicowania tego, co jest dobre i złe. W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym należy pamiętać, że pojęcie moralności jest wpisane w etapy rozwoju dziecka i zakłada, że dziecko uczy się jej, biorąc przykład z osób dorosłych. Moralność jako refleksyjna forma wyrażania własnych poglądów pojawia się na późniejszych etapach rozwoju9. Wychowanie estetyczne Ten rodzaj wychowania odgrywa kluczową rolę w kształceniu dzieci i młodzieży, skupia się przede wszystkim na uwrażliwianiu na piękno i sztukę. Proces ten polega na udostępnianiu dzieciom możliwości korzystania z dóbr kultury i sztuki. Sztuka kształtuje wrażliwość, wzbogaca wyobraźnię, kształci uzdolnienia w tym zakresie. Uczy różnicowania rzeczy godnych uwagi od nieistotnych. W społeczeństwie konsumpcyjnym niezwykle istotną funkcję pełni właśnie wychowanie estetyczne. Można w ten sposób promować ideę aktywnego i konstruktywnego spę- 9 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 267–270. 23 dzania czasu wolnego. Sztuka może pełnić również funkcję terapeutyczną, o czym nie należy zapominać, pracując z dziećmi10. Ćwiczenie 6. Kolory i muzyka Cel: Uwrażliwienie dzieci na sztukę. Czas trwania: Ok. 15 minut. Lista materiałów/pomocy koniecznych do przeprowadzenia ćwiczenia: Płyta z nagranymi różnymi utworami muzycznymi (kołysanka, muzyka klasyczna, muzyka rozrywkowa, dźwięki różnego rodzaju), sprzęt do odtwarzania muzyki, kartki, kredki. Opis przebiegu ćwiczenia: Dzieci otrzymują od nauczyciela kartki i kolorowe kredki. Nauczyciel odtwarza różne utwory muzyczne i prosi, aby dzieci, słuchając muzyki, jednocześnie starały się rysować wszystko, co przychodzi im do głowy, z użyciem dowolnych kolorów. Nie muszą to być konkretne rysunki, wystarczą swobodne „bazgroły”. Następnie wszyscy siadają w kręgu i dzieci po kolei pokazują swoje prace. Po omówieniu prac nauczyciel prosi, aby dzieci odwróciły kartki na drugą stronę – tam gdzie nie ma rysunków – i odrysowały na niej swoje dłonie. Następnie dzieci wycinają je z pomocą nauczyciela i wspólnie wyklejają kwiat, używając dłoni jako płatków. 10 Ibidem, s. 275–276. 24 Podczas omawiania tego ćwiczenia należy zwrócić uwagę na to, w jaki sposób muzyka może wpływać na nasze samopoczucie. Czasami zdarza się, że jakieś dźwięki sprawiają, że jest nam wesoło – wtedy sięgamy po żywe kolory. Czasami może być nam smutno, gdy słyszymy jakiś utwór albo dźwięk i wtedy wyrażamy to, sięgając po smutne, ciemne kolory. Wspólnie stworzony kwiat ma na celu pokazanie, jakie dzieła można tworzyć własnym wysiłkiem i wspólną pracą. Wychowanie seksualne W pełnej postaci dotyczy oczywiście dzieci starszych, nie należy jednak zapominać, że dzieci młodsze, już w wieku przedszkolnym zyskują świadomość różnic płciowych i potrafią scharakteryzować różnice między dziewczynką a chłopcem. Nie należy tutaj ograniczać potrzeb dziecka, należy natomiast dawać mu wsparcie w odkrywaniu własnej tożsamości seksualnej, tak aby ta sfera nie kojarzyła się z czymś zakazanym i złym. Jest to naturalny etap rozwoju dziecka11. Wychowanie patriotyczne W przypadku dzieci młodszych możemy mówić o pewnej próbie wprowadzenia dziecka w postawę aktywnego obywatela i bycia członkiem znacznie szerszej grupy społecznej niż środowisko rodzinne czy przedszkolne lub szkolne. Na tym etapie rozwoju przygotowuje się dziecko do pełnienia aktywnych ról społecznych i politycznych12. 11 12 Ibidem, s. 280. Ibidem, s. 288–289. 25 Nauczanie Jest to proces, który przebiega zazwyczaj w sposób celowy i intencjonalny. Wymagana jest przy nim obecność nauczyciela, przewodnika. Kogoś, kto wyposaży dziecko w konkretne umiejętności i wiedzę oraz zachęci do podejmowania wysiłku w celu samodzielnego uczenia się. Taka osoba powinna zaszczepić w dziecku chęć do poszukiwania źródeł informacji i w miarę możliwości udostępnić mu je. Należy pamiętać, że dziecko uczy się od pierwszych chwil swojego życia, nawet na najwcześniejszych etapach rozwoju, kiedy jego życie skupione jest na zaspokajaniu podstawowych potrzeb fizjologicznych. Już wtedy dowiaduje się, jak przywołać rodzica, jak zasygnalizować, że ma jakąś potrzebę. Jeśli sygnały dziecka zostaną prawidłowo zinterpretowane, czyli potrzeba zostanie zaspokojona, dziecko kształtuje w sobie poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności świata. Są to dwa nieodłączne elementy związane z zapewnieniem prawidłowego rozwoju. Pierwszymi autorytetami i głównym źródłem wiedzy dla dziecka są jego rodzice bądź osoby z najbliższego otoczenia. W toku rozwoju dziecko szuka nowych autorytetów, pojawiają się nauczyciele, rówieśnicy i inne osoby, od których dziecko uczy się konkretnych umiejętności. Nauczanie utożsamiane jest głównie z placówkami edukacyjnymi, jednak należy pamiętać, że dziecko nie ma zdolności dezaktywowania swoich procesów poznawczych i intelektualnych po opuszczeniu placówki edukacyjnej. Dlatego tak ważne jest, aby dostarczać mu pozytywnych wzorców do naśladowania. Ważne, aby uczenie się miało charakter selektywny, ale aby taki proces mógł zaistnieć, musimy pamiętać o tym, by kształtować w dziecku poczucie bezpieczeństwa i wiary we własne siły. 26 Podstawą skutecznego nauczania jest przekazywanie inicjatywy dziecku, tak aby samo wyrażało chęć do zdobywania wiedzy. Tabela 2. Etapy rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym i potrzeby wynikające z rozwoju Etapy rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym Dzieciństwo 0–5. rok życia: 1. Wyłania się poczucie własnego „ja” 2. Dziecko wykazuje ufność w stosunku do świata 3. Dziecko wykazuje ufność do siebie 4. Komunikacja werbalna, która ułatwia wyrażanie własnych odczuć i potrzeb 5. Trening czystości 6. Aktywność w różnych sferach życia 7. Uświadomienie sobie różnic płciowych 8. Zabawa jako forma ekspresji i trening umiejętności społecznych 9. Pierwsze próby odcięcia od rodziców Latencja (6–10. rok życia): 1. Dojrzałość szkolna 2. Identyfikacja z osobami ważnymi i rówieśnikami 3. Separacja, wyróżnienie własnych spraw 4. Nauka kontroli własnych popędów 27 Potrzeby wynikające z rozwoju Dzieciństwo 0–5. rok życia: 1. Potrzeby fizjologiczne 2. Potrzeba bezpieczeństwa 3. Potrzeba kształtowania własnego „ja”. 4. Potrzeba poznawania relacji społecznych 5. Potrzeba poczucia opieki 6. Potrzeba uczenia się 7. Potrzeba poznawania 8. Potrzeba doświadczania Latencja (6–10. rok życia): 1. Potrzeba rozwoju 2. Potrzeba uczenia się 3. Potrzeba poszerzania kontaktów społecznych 4. Potrzeba kształtowania poczucia sprawstwa i kontroli 5. Potrzeba przewidywalności otaczającego świata 5. Rozwój intelektualny i poznawczy 6. Rozwój myślenia fizycznologicznego i społecznologicznego. 6. Potrzeba separacji od rodziców i kształtowania własnej tożsamości 7. Potrzeba bycia niezależnym, ale równocześnie zaopiekowanym Źródło: opracowanie własne. Powyżej prezentujemy zestawienie etapów rozwoju i wynikających z nich potrzeb. Nauczyciel podejmujący pracę z dzieckiem w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym powinien być świadomy tego, jakie są oczekiwania dziecka i w jaki sposób można im sprostać. Jest to o tyle ważne, że dziecko na tym etapie rozwoju nie jest w stanie samodzielnie, werbalnie określać wszystkich swoich potrzeb, gdyż w większości pozostają one poza udziałem jego świadomości. Dzieckiem rządzą popędy i to one nakazują mu podejmowanie określonych typów działania. Należy wziąć pod uwagę, że dla dziecka podjęcie aktywnego udziału w systemie edukacji jest bardzo poważnym wydarzeniem z perspektywy jego rozwoju. Najważniejsze jest to, że każde dziecko chce się rozwijać, jest to jego naturalny popęd, potrzebuje ono jedynie udostępnienia sposobów zdobywania wiedzy i uczenia się przez własne doświadczenia. Sposoby przygotowania się do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym Istnieją różne sposoby służące przygotowaniu się do pełnienia funkcji towarzysza dziecka w rozwoju: 28 doświadczenie zabawy, o czym mówiliśmy wcześniej, jako szansy spojrzenia na świat oczami dziecka i zrozumienie jego sposobu postrzegania; znajomość etapu rozwoju dziecka i wynikających z niego potrzeb; świadomość tego, że nauczyciel jest odpowiedzialny za nauczanie i wychowanie dziecka13; korzystanie z różnorodnych metod i technik pracy; nawiązanie i utrzymanie kontaktu z rodzicami; świadomość swoich mocnych i słabych stron. Chcemy tutaj zachęcić studentki i studentów do tego, aby sami spróbowali się zastanowić nad najbardziej skutecznymi sposobami przygotowania się do pracy z dziećmi. Trudno byłoby znaleźć tutaj gotowy scenariusz, zwłaszcza że proces nauczania i wychowania wymaga od nauczyciela przede wszystkim twórczej i otwartej postawy. W pracy z ludźmi każdy uczestnik relacji wnosi coś od siebie. U dzieci młodszych rozwój przebiega z dużą intensywnością i w bardzo szybkim tempie, dlatego też ich zachowania bywają bardzo zaskakujące. Zasada podążania za dzieckiem jest koncepcją wartą rozpatrzenia, gdyż mimo że dziecko nie potrafi wyrażać wszystkich swoich potrzeb, zdaje sobie sprawę z tego, co jest mu potrzebne. Do tej pracy trzeba przede wszystkim podchodzić refleksyjnie i bacznie obserwować komunikaty zwrotne płynące od dziecka. W następnej części szkolenia zajmiemy się tematyką związaną z możliwościami efektywnego wdrażania procesów wychowania i nauczania. Opowiemy o tym, jakie są zakładane rezultaty procesu nauczania 13 C. Hall, E. Hall, G. Hornby, Nauczyciel wychowawca, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005. 29 i wychowania i jakie należy spełnić warunki, aby móc je realizować. Poruszymy zagadnienia związane z zasobami, jakie są niezbędne do tego, aby system nauczania i wychowania był skuteczny. Powiemy o zasobach ludzkich, w tym cechach personalnych nauczyciela, zasobach szkoły, w tym możliwościach stosowania innowacyjnych metod, technik pracy i pomocy dydaktycznych. Dowiecie się, jaka jest Wasza rola w kształtowaniu procesu nauczania i wychowania. 30 Możliwości efektywnego wdrażania procesów wychowania i nauczania Na wstępie przywołajmy schemat triady ilustrującej, kto bierze udział w wychowaniu i nauczaniu dziecka. Jest to bardzo istotne, gdyż to właśnie te elementy odpowiadają za prawidłowy i harmonijny rozwój dziecka. Należy zwrócić uwagę, że elementem tej triady jest również samo dziecko i nie należy umniejszać wpływu, jaki wywiera ono samo na własny rozwój. Rysunek 1. Osoby mające wpływ na rozwój dziecka Dziecko Rodzina Nauczyciel i szkoła Źródło: opracowanie własne. 31 Zaczniemy najpierw od omówienia najważniejszego elementu triady, czyli od dziecka. Omówimy zjawisko indywidualizacji procesu nauczania i wychowania, podmiotowe podejście do ucznia i demokratyczny styl wychowania. Następnie przejdziemy do omówienia postaci nauczyciela, w tym sposobów pracy nad sobą oraz potrzeby poznawania dzieci, jak i konieczności podnoszenia własnych kompetencji i umiejętności. Zajmiemy się również zasobami przedszkola i szkoły, które podnoszą jakość świadczonych usług. Na koniec tej części zajmiemy się problematyką związaną z najbliższym środowiskiem dziecka, czyli z rodziną, i koniecznością podejmowania współpracy pomiędzy nią a środowiskiem przedszkolnym lub szkolnym. Dziecko Dziecko stanowi najważniejszy element procesu nauczania i wychowania14. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że nie tylko jest ono pomiotem oddziaływań pedagogicznych, ale również współtworzy system kształcenia. Dużo miejsca poświęciliśmy na opisanie faz rozwojowych i płynących z nich potrzeb. Jest to istota nauczania i wychowania. Musimy wiedzieć, kogo i czego chcemy nauczać i jakie są oczekiwania drugiej strony względem nas. Aktualnie widoczna jest coraz większa skłonność do postrzegania dziecka z perspektywy bliżej nieokreślonych norm i standardów. Dziś dziecko od najmłodszych lat powinno poświęcać niemalże cały swój czas na nabywanie nowych umiejętności i poszerzanie zakresu wiedzy, oczywiście pod kuratelą dorosłych specjalistów z różnych dzie14 B. Jodłowska (red.), Dziecko w kręgu wychowania, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2002. 32 dzin. Dziś już w przedszkolach wprowadza się coraz więcej zajęć dodatkowych, które wypełniają czas, niegdyś spędzany w domu z najbliższymi. Stawiamy dzieciom coraz większe wymagania, zapominając, że rozwój rządzi się własnymi prawami i nie da się go przyspieszyć według własnych upodobań. Dlatego też na wcześniejszych etapach niniejszego szkolenia kładliśmy tak duży nacisk na rolę zabawy w życiu dziecka. Chęć do zabawy wynika z naturalnych potrzeb rozwojowych i nie należy ograniczać przeznaczonego na nią czasu. Wprowadzimy teraz trzy pojęcia, które odgrywają bardzo ważną rolę w procesie nauczania i wychowania. Podmiotowość Mówiąc o wychowaniu i wyjaśniając to pojęcie, wskazaliśmy, że występują dwa kierunki wychowania – dyrektywne i towarzyszące dziecku w rozwoju. Od pewnego czasu odchodzi się od przekonania, że dziecko jest przedmiotem oddziaływań wychowawczych, który należy wyposażyć w określoną wiedzę i umiejętności. Aktualne trendy w wychowaniu wskazują na potrzebę upodmiotowienia dziecka i traktowania go jako współtwórcy w procesie wychowania i nauczania, z uwzględnieniem jego fazy rozwoju i potrzeb. Okazuje się, że traktując dziecko jako małego człowieka, który: myśli, czuje, ma swoje potrzeby, chce wiedzieć, rozumie, tworzy. 33 Można osiągnąć znaczenie lepsze efekty, niż w przypadku traktowania dziecka jak pustego pudełka, które trzeba czymś wypełnić, aby zyskało swoją wartość. Podmiotowe traktowanie wskazuje na konieczność zmodyfikowania nie tylko sposobu konstruowania systemu edukacji, ale również relacji, jakie występują pomiędzy nauczycielem a dzieckiem. Chodzi tutaj o wprowadzenie elementów relacji partnerskich, które umożliwiają przekazywanie części inicjatywy dzieciom. Partnerska relacja daje dziecku szansę doświadczania własnej niezależności, stawania się sprawcą i kształtowania swojego poczucia wartości. Oczywiście rolą nauczyciela jest towarzyszenie w tym procesie, jednak nie powinno ono przejawiać się w postawie narzucającej się czy wyręczaniu dziecka w różnych trudnych sytuacjach. Podejście podmiotowe zakłada, że dziecko tak jak każdy człowiek ma prawo do rozwoju i należy mu ten rozwój umożliwić. Rolą nauczyciela jest budowanie w dziecku postawy otwartej na zdobywanie nowych doświadczeń i poszerzanie wiedzy. Motywacja, jaką dziecko zyska na tym etapie, będzie przynosiła pozytywne efekty w przyszłości15. Podmiotowość jest ściśle związana z dwoma pojęciami: Akceptacją – okazywanie akceptacji swoim uczniom i wychowankom jest jednym z przejawów podmiotowego podejścia do nauczania i wychowania. Wyrażając postawę akceptacji, oferujemy dzieciom poczucie bezpieczeństwa, nie posługujemy się w ocenie dziecka schematem, do którego musimy je dopasować. Akceptujemy jego potrzeby oraz mocne i słabe strony. W ten sposób budujemy pozytywny obraz świata w oczach 15 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 147–148. 34 dziecka, dajemy mu szansę na doświadczanie i popełnianie błędów, dzięki czemu wzrasta efektywność nauczania. Empatycznym rozumieniem dzieci – to podejście również jest związane z podmiotowym traktowaniem dzieci, a przejawia się zrozumieniem wobec trudności związanych z wyrażaniem własnych, myśli, uczuć i emocji przez dzieci. Nauczyciel powinien być świadomy, że dzieci mogą mieć duże trudności w werbalizowaniu swoich stanów psychicznych i emocjonalnych. Dlatego też wnikliwy nauczyciel będzie starał się zrozumieć odczucia dziecka, jednocześnie patrząc jego oczami na sam proces wychowania i nauczania. Dziecko ma własną perspektywę i sposoby interpretacji intencji wychowawczych. Zrozumienie, czym dla dziecka jest uczenie się i bycie wychowywanym, z pewnością ułatwi zarówno budowanie relacji z dzieckiem, jak i kompleksowe odpowiadanie na jego potrzeby16. Indywidualizacja Indywidualizacja procesu wychowania i nauczania zakłada wyodrębnienie każdego z uczniów i poznanie jego indywidualnych potrzeb i oczekiwań. Grupa przedszkolna czy klasa szkolna zakładają pracę z grupą dzieci, jednakże istnieją sposoby na to, aby każdemu z dzieci poświęcić indywidualnie czas i uwagę. Indywidualizacja zakłada, że dzieci znajdujące się w tej samej fazie rozwoju mogą mieć różne potrzeby i oczekiwania. 16 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 148–150. 35 Dlatego zadaniem nauczyciela jest uwzględnienie indywidualnych potrzeb dzieci i dostosowanie do nich metod, technik, jak również tempa realizacji materiału. Tutaj również zwracamy uwagę na to, że każdy człowiek jest inny, gdyż kształtują go inne czynniki, wychowuje się w innym środowisku, i zamiast próbować ujednolicić ogół ludzkości, akceptujemy te różnice, jeśli oczywiście nie wykraczają one poza ogólnie przyjęte normy. Zachęcamy dzieci do kształtowania własnej tożsamości bez uzależniania się od oczekiwań osób z zewnątrz. Dziecko również ma świadomość, czego potrzebuje, by mogło szczęśliwie żyć i rozwijać się. Odbieranie dziecku możliwości swobodnego wypowiadania własnego zdania kształtuje osobę, która w przyszłości nie będzie potrafiła walczyć o siebie i może być podatna na negatywne wpływy otoczenia. Zapobieganie etykietyzowaniu Mówiąc o etykietyzowaniu, mamy na myśli dopasowywanie dziecka do pewnych szablonów i oczekiwań, z których powinno się ono wywiązać. Dzisiaj, jeśli dziecko zacznie siadać trzy dni po upływie szóstego miesiąca życia, już podejrzewamy jakieś poważne wady rozwojowe. Nasze oczekiwania dotyczące rozwoju powodują, że dziecko wzrasta pod ogromną presją, stąd coraz częściej mówi się o problemach wychowawczych i zaburzeniach emocjonalnych u dzieci. Dziecko, u którego zdiagnozuje się jakiekolwiek zaburzenia i odstępstwa od normy, zostaje wciągnięte w system oddziaływań wyrównawczych i terapeutycznych, które przyczepiają mu kolejną „łatkę” – dziecka z problemem. Natomiast umożliwienie dziecku rozwijania się w odpowiednim dla niego czasie i w określonych warunkach uchroni je przed wpływem niepotrzebnego 36 stresu na jego rozwój. Niestety istnieje duża skłonność do określania dzieci i przypisywania im pewnych cech. Jeśli np. nauczyciel uzna, że dziecko nie osiąga odpowiednich wyników w nauce, ponieważ jest leniwe, w konsekwencji wywrze to presję na dziecku i poczucie winy, że jego wysiłek wkładany w naukę jest niewystarczający. Dziecko będzie próbowało zdjąć z siebie tę etykietę, podejmując coraz większy wysiłek, a może się okazać, że źródłem problemów z uczeniem jest podłoże neurologiczne, mikrouszkodzenia mózgu lub też złe warunki bytowe dziecka w jego domu rodzinnym. Przypinanie etykiety zaprzecza zjawisku podmiotowego traktowania, a co gorsza, może mieć negatywny wpływ na dalszy rozwój dziecka. Rolą nauczyciela jest unikanie myślenia schematami w pracy z dziećmi. Jeśli widzimy, że dziecko przejawia jakieś trudności, zamiast od razu je określać pierwszym słowem, które przyjdzie nam na myśl, zadajmy sobie pytanie: Z czego mogą wynikać problemy dziecka? W tej części omówiliśmy aspekt dziecka jako podmiotu procesu nauczania i wychowania. Pozostawiamy ten temat do refleksji własnej studentów i studentek. W kolejnej części szkolenia zajmiemy się nauczycielem i placówkami edukacyjnymi oraz ich wpływem na wdrażanie procesu nauczania i wychowania. 37 Nauczyciel i szkoła/przedszkole Rysunek 2. Rola nauczyciela w procesie nauczania i wychowania Wykształcenie i kwalifikacje zawodowe Znajomość potrzeb Kompetencje Nauczyciel społeczne dziecka Osobowość, charakter, temperament Źródło: opracowanie własne. Przytoczony tutaj diagram pokazuje złożoność roli nauczyciela w procesie nauczania i wychowania. O tej roli będziemy jeszcze mówić w następnych punktach szkolenia, teraz zwrócimy jedynie uwagę na to, 38 że zawód pedagoga wymaga przede wszystkim umiejętności pracy przy pomocy własnych zasobów, zdolności17. To człowiek jest głównym narzędziem pracy w tym zawodzie. Dlatego warto zapoznać się z koncepcją demokratycznego stylu wychowania, który jest tożsamy z podmiotowym traktowaniem dziecka i indywidualizacją procesu nauczania i wychowania. Styl ten zakłada, że nauczyciel nie tylko jest towarzyszem dziecka w rozwoju, ale również podejmuje trud zdobycia zaufania i sympatii dzieci. Jest autorytetem, ale zyskuje go w oczach dzieci nie poprzez wymuszanie, lecz własną pracą, postawą i zachowaniami, które zachęcają do naśladownictwa. W stylu demokratycznym nauczyciel pozyskuje zaufanie dzieci poprzez okazanie zrozumienia dla ich potrzeb. Zapewnia im warunki do prawidłowego rozwoju dzięki zachęcaniu do podejmowania samodzielnych działań i aktywności. W określonych sytuacjach staje się równorzędnym członkiem grupy i buduje pozytywne, ciepłe relacje z dziećmi18. Aby nauczyciel mógł skutecznie realizować proces nauczania i wychowania, powinien mieć przygotowane do tego zaplecze w placówce edukacyjnej, w której pracuje. Dzieci na wczesnych etapach rozwoju wymagają odpowiedniego miejsca do nauki i zabawy. W każdej sali powinna być przestrzeń umożliwiająca podejmowanie aktywności fizycznej, pracę intelektualną i twórczą, ale również odpoczynek i wyciszenie. Dziecko w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym uczy się poprzez doświadczanie, dlatego też powinno mieć możliwość rozwijania się pod 17 Z. Kosyrz, Osobowość wychowawcy: być wychowawcą w zmiennych i dynamicznych warunkach życia społecznego, Pedagogium Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej, 2005. 18 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 154–155. 39 tym kątem. Jeśli wprowadzamy temat związany z porą roku i omawiamy np. wiosnę, nie pokazujmy wiosennych kwiatów jedynie na stronach podręcznika, a zabierzmy dzieci na spacer, podczas którego same będą mogły obserwować, jak przyroda budzi się do życia. Przedszkole i szkoła powinny być miejscem przyjaznym dziecku. Do zadań tych placówek należy przygotowanie takiego zaplecza, które pozwoli uwierzyć dziecku, że to miejsce zostało stworzone właśnie dla niego. Dziecko potrzebuje się rozwijać, przedszkole i szkoła powinny odpowiadać na te potrzeby. Różnorodność zajęć i metod pracy powinny stanowić zachętę dla dziecka do podejmowania wysiłku na rzecz poszerzania swojej wiedzy i umiejętności. Dlatego też w kolejnych częściach szkolenia szczegółowo omówimy problematykę związaną z nauczaniem zintegrowanym i metodami nauczania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Teraz spróbujemy omówić kolejny bardzo istotny aspekt z perspektywy nauczania i wychowania – rodzinę dziecka. Rodzina Rodzina stanowi podstawowe środowisko wychowawcze dziecka. Jest najbliższym otoczeniem, z którego ono wyrasta. To w rodzinie kształtują się pierwsze poglądy dziecka dotyczące świata, to tam powstają pierwsze relacje i więzi. Rodzina kształtuje osobowość i tożsamość dziecka. Należy pamiętać, że nawet gdy dziecko rozpoczyna edukację, rodzina wciąż stanowi główne źródło oddziaływań na nie. Stąd koniecz- 40 ność współpracy środowiska przedszkolnego/szkolnego ze środowiskiem rodzinnym. Trzeba być świadomym tego, że nie każde dziecko wychowuje się w domu o dobrej sytuacji materialnej i szczęśliwych relacjach. Tak naprawdę kontakt z dzieckiem znakomicie ukazuje rodzinę, z jakiej się ono wywodzi. Pedagodzy pracujący z dziećmi powinni być uwrażliwieni na wszelkie niepokojące sygnały płynące od dziecka. Ważne jest, aby obserwować: Jak dziecko jest ubrane? Czy przynosi jedzenie do szkoły? Jak zachowuje się w kontakcie z nauczycielem, a także z rówieśnikami? Jak reaguje na nowe sytuacje? Jak radzi sobie w sytuacji sukcesu i porażki? Jak reaguje na trudne sytuacje? Taka obserwacja może przyczynić się do wczesnego wykrycia różnych nieprawidłowości występujących w otoczeniu dziecka. Chcemy Was przede wszystkim uczulić na to, że większość trudności wychowawczych jest jedynie objawem znacznie głębszych, dla dziecka przeważnie nieuświadomionych, problemów. Jeśli nauczyciel ma podejrzenia dotyczące nieprawidłowości w rozwoju dziecka, najpierw powinien wykluczyć możliwość wszelkich dysfunkcji (zespół nadpobudliwości psychoruchowej, opóźnienie w rozwoju, upośledzenie umysłowe, autyzm, mózgowe porażenie dziecięce i inne). Jeśli z punktu widzenia medycznego, neurologicznego czy ogólnie somatycznego nie istnieją żadne dolegliwości mogące wyjaśnić trudności dziecka, należy przyjrzeć się środowisku, z jakiego się ono wywodzi. 41 Nauczyciele przeważnie unikają kontaktu z rodzicami bądź sprowadzają go do relacji czysto formalnych, polegających na przekazaniu najważniejszych informacji dotyczących dziecka oraz ewentualnych trudności. W procesie tworzenia relacji z rodzicami ważną rolę odgrywa dostępność nauczyciela. Ważne, aby miał on możliwość poświęcenia czasu na kontakt z rodzicami. Dobrze byłoby również, aby w takim kontakcie uczestniczyło także dziecko, gdyż to daje większą swobodę obserwowania relacji dziecko – rodzic. Propozycje sposobów pracy z rodzicami: Wspólne zajęcia ruchowe prowadzone metodą Weroniki Sherborne – taka forma pracy (czego sami mogliście doświadczyć) sprzyja budowaniu relacji między ludźmi. Dziś dzieci w coraz większym stopniu pozbawiane są kontaktu z rodzicami i bliskości, która również jest im potrzebna do prawidłowego rozwoju. Zastosowanie ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne daje możliwość ponownego wchodzenia w relację i budowania więzi. Angażowanie rodziców w życie placówki, organizowanie wspólnych imprez, podczas których dzieci przygotowują coś dla rodziców, a rodzice dla dzieci. Np. zajęcia plastyczne, wspólne obchody świąt i uroczystości. Organizowanie konsultacji z rodzicami, podczas których omawiana jest aktualna sytuacja dziecka, ale również poruszane są problemy zgłaszane przez rodziców. 42 Są to propozycje, które mogą znaleźć praktyczne zastosowanie w pracy z rodzicem. Podstawę stanowi jednak otwarta postawa nauczyciela i gotowość do wchodzenia w takie relacje. Nauczyciel powinien pamiętać o jeszcze jednej rzeczy, biorąc pod uwagę, że ponosi w pewnym stopniu odpowiedzialność za dziecko, z którym pracuje. Jeśli będzie podejrzewał występowanie przemocy psychicznej, fizycznej lub seksualnej, powinien niezwłocznie zgłosić sprawę do dyrektora placówki oraz zawiadomić odpowiednie władze (policja, miejski ośrodek pomocy społecznej, kurator sądowy) Nie wolno zostawiać dziecka znajdującego się w trudnej sytuacji bez niezbędnej pomocy. Na tym etapie zakończymy omawianie triady, jeszcze raz wyraźnie podkreślając, jak istotną rolę w wychowaniu i nauczaniu dziecka pełni środowisko przedszkolne/szkolne, środowisko rodzinne, nauczyciel i samo dziecko. Na zakończenie tej części szkolenia przedstawiamy argumenty przemawiające za unowocześnieniem kształcenia pedagogicznego19. Unowocześnienie kształcenia pedagogicznego Zastąpienie metod podających metodami poglądowymi i eksperymentalnymi. Należy pamiętać, że metody podające wymagają mechanicznego zapamiętywania treści, bez poddawania ich analizie i refleksji. Dzieci młodsze o wiele łatwiej przetwarzają i zapamiętują treści, które mogą poznać przy pomocy różnych zmysłów i doświadczyć. 19 W. Hörner, M.S. Szymański (red.), Nauczyciel i kształcenie nauczycieli. Zmiany i wyzwania, teksty niem. tłum. M.S. Szymański i D. Sztobryn, Warszawa 2005. 43 Zastępowanie rutyny twórczym podejściem do nauczania i wychowania. Praca nauczyciela znajduje się w kręgu dużego ryzyka wypalenia zawodowego z racji na to, że nauczyciel operuje wciąż tymi samymi treściami. Dlatego tak ważne jest, aby pozwolić sobie na twórcze podejście do pracy pedagogicznej zamiast posługiwania się schematami. Pomaga w tym na pewno podmiotowe traktowanie uczniów i stosowanie indywidualizacji procesu nauczania, gdyż to właśnie dzieci sprawiają, że proces ten może być tak różnorodny. Podnoszenie własnych kwalifikacji z dużym naciskiem na wiedzę dotyczą pracy z dziećmi i metod nauczania i wychowania. Niezbędna w procesie kształcenia jest własna motywacja do szukania nowych rozwiązań i unikania schematycznych działań20. W tej części zakończymy tematykę związaną z wdrażaniem procesu wychowania i nauczania. Będziemy jednak dokładnie omawiać poszczególne zagadnienia na dalszych etapach szkolenia, aby uzupełnić wiedzę dotyczącą stosowanych metod pracy z dziećmi i kształcenia zintegrowanego. W ostatniej części szkolenia skupimy się na postaci nauczyciela, zadaniach i roli, jaką pełni on w procesie nauczania i wychowania. 20 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 178–180. 44 Rola nauczyciela oraz stereotypy dotyczące tego zawodu W tej części zajmiemy się nauczycielem – jego rolą w nauczaniu i wychowaniu dzieci. Dowiecie się, jakie powinien posiadać cechy, jakie umiejętności i wiedzę, aby skutecznie pełnić swoje funkcje21. Poruszymy również temat związany ze stereotypami dotyczącymi płci w zawodzie nauczyciela. Zasady, jakie powinien stosować nauczyciel: wprowadzenie atmosfery wzajemnej akceptacji i szacunku; szanowanie potrzeb dzieci, ich zdania i osądu, jak również uczenie postawy szacunku do innych; aktywne słuchanie; indywidualizacja procesu nauczania i wychowania; podmiotowe traktowanie każdego z uczniów; dostrzeganie mocnych stron w każdym z uczniów i wspólna praca nad niwelowaniem słabych; budowanie poczucia własnej wartości uczniów i zapewnianie im poczucia bezpieczeństwa; świadome bycie autorytetem22. 21 I. Żeber-Dzikowska, E. Buchcic, L. Nowak, Funkcje zawodowe nauczyciela w obecnej rzeczywistości szkolnej [w:] Sałata E. (red.), Pedagogiczno-psychologiczne kształcenie nauczycieli, Radom–Warszawa 2005. 22 J. Michalak, Autorytet rozumiany jako kompetencje [w:] „Edukacja i Dialog” 1996, nr 9. 45 Tytułem wstępu przypominamy zasady, jakimi powinien kierować się nauczyciel w swojej pracy zawodowej. O czym należy pamiętać: Nauczyciel pracuje „sobą” – sam dla siebie jest narzędziem pracy, dlatego też musi posiadać odpowiednie cechy charakteru i odpowiedni temperament. Decyzja o pracy z dziećmi powinna być świadoma. Nauczyciel powinien być cierpliwy, wyrozumiały, wrażliwy, empatyczny, ciepły, dokładny, uważny, delikatny etc. Nauczyciel powinien posiadać odpowiednią wiedzę i kwalifikacje23 zawodowe – przede wszystkim z zakresu rozwoju dziecka i jego potrzeb oraz dotyczącą procesu dydaktycznego, metod i technik pracy. Nauczyciel powinien chcieć pracować z dziećmi, w przeciwnym razie znajdzie się w grupie ryzyka osób z objawami wypalenia zawodowego24. Nauczyciel powinien być odpowiedzialny zarówno za działania, jakie podejmuje, jak i za dzieci, z którymi pracuje. Nauczyciel powinien umieć korzystać z pomocy dydaktycznych i dostępnego zaplecza dydaktycznego. Ważnym aspektem pracy nauczyciela jest praca nad sobą. Wymaga ona poddawania własnych działań refleksji. Pozwala również sprawdzić, na ile nauczyciel jest przygotowany do wykonywania swojego zawodu. 23 H. Dmochowska, Kwalifikacje zawodowe nauczycieli przedszkola wobec problemów rzeczywistości – sztuka wyboru odpowiedniego programu, www.przeciw-ubostwu.brpo. gov.pl/pliki/1237991110.pdf [data dostępu: 15.04.2011]. 24 H. Sęk, Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Warszawa 2009. 46 W pracy nad sobą możemy zastosować metodę afirmacji, czyli polepszanie swojego samopoczucia i poczucia własnej wartości. W sytuacjach zwątpienia można powtarzać sobie: jestem odprężony/a, spokojny/a, z łatwością radzę sobie z trudnymi sytuacjami; jestem dobrym wartościowym człowiekiem, zasługuję na akceptację i szacunek; czuję się dobrze, gdy jestem w szkole; mam wspaniałych uczniów/uczennice25. Kolejne ćwiczenie pozwala zastanowić się nad własnym zachowaniem i postępowaniem w stosunku do swoich uczniów. Spróbuj odpowiedzieć na poniższe pytania: potrafię śmiać się z dowcipów uczniów; cenię udział uczniów w dyskusji; potrafię zrozumiale wyjaśnić trudne zadania; zachęcam uczniów do stosowania różnych metod uczenia się; rozmawiam z uczniami, również po zajęciach o ich własnych sprawach; pomagam uczniom w rozwiązywaniu ich problemów; martwię się, gdy uczeń robi coś złego; pytam uczniów, czego chcieliby się uczyć na następnych zajęciach; wyjaśniam trudne rzeczy na przykładach26. Zastanówcie się, co przede wszystkim uczniowie cenią u swoich nauczycieli. 25 26 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 164. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008, s. 170. 47 Na nauczycielu spoczywa niewątpliwie bardzo duża odpowiedzialność, zwłaszcza w pierwszych etapach edukacji dziecka. Właśnie wtedy kształtuje się motywacja dziecka do zdobywania wiedzy i umiejętności. Jeśli nauczyciel umiejętnie poprowadzi proces wdrażania dziecka w edukację, będzie to owocowało dalszymi sukcesami dziecka na tym polu. Główną zachętą dla dziecka na tym etapie rozwoju są pozytywne komunikaty zwrotne, budowanie poczucia bezpieczeństwa i zaufania do samego siebie. Owocuje to podnoszeniem poczucia własnej wartości i kształtowaniem tożsamości dziecka w przekonaniu o własnej mocy i zdolnościach sprawczych. Skuteczne poprowadzenie tego procesu zapewni dziecku sukces, a nauczycielowi da satysfakcję z dobrze wykonanej pracy i zbudowania kolejnej ważnej relacji. Chcemy jeszcze na koniec zwrócić uwagę na problematykę związaną ze stereotypami dotyczącymi płci w zawodzie nauczyciela. Musicie pamiętać, że stereotypy pełnią ważną rolę w życiu każdego człowieka, gdyż pomagają mu uprościć rzeczywistość. Mają one jednak bardzo negatywny wydźwięk i mogą być krzywdzące dla osób, wobec których są stosowane. Powszechnie wiadomo, że pedagog jest zawodem typowo kobiecym – zdecydowana większość osób podejmujących studia na tym kierunku to kobiety. Nie należy jednak zapominać o tym, jak istotną rolę w prawidłowym wychowaniu dziecka pełni mężczyzna. W ostatnich latach pojawiła się skłonność do odmawiania pracy kobietom w tym zawodzie, a zatrudniania mężczyzn. Z drugiej strony mężczyzna podejmujący się pracy pedagoga często odnosi wrażenie, że traci prestiż zawodowy, gdyż praca pedagogów nie jest zbyt wysoko oceniana w opinii społecznej, zwłaszcza ze względu na ich sytuację materialną. 48 Ponadto nadal uważa się, że to kobieta jest stworzona do wychowywania i nauczania dzieci. Chcemy tutaj podkreślić, jak ważne jest, abyście nie przekładali takich stereotypów na pracę z dziećmi, gdyż to właśnie od Was będą one czerpać poglądy, które kiedyś mogą stać się ich własnymi. 49 Zakończenie Praca pedagoga z małymi dziećmi może być doświadczeniem niezwykle inspirującym i satysfakcjonującym. Duża odpowiedzialność ciążąca na nauczycielach wiąże się z tym, że wychowanie i nauczanie ma nie tylko wymiar praktyczny, ale także etyczny i społeczny. Wychowaniem dzieci zajmują się przede wszystkim rodzice, ale po rozpoczęciu przez nie drogi edukacyjnej staje się to również obowiązkiem nauczycieli. Dobry nauczyciel musi być po trosze opiekunem, artystą, improwizatorem, badaczem, analitykiem, sędzią, rozjemcą, organizatorem, administratorem… Mamy nadzieję, że informacje zawarte w niniejszych materiałach będą dla Was przydatne w przyszłej pracy zawodowej i pomogą Wam odnieść sukces dydaktyczny i wychowawczy. 50 Bibliografia Pozycje książkowe: Badziukiewicz B., Vademecum wychowawcy, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2005. Banach C., Edukacja nauczycielska – stan i perspektywy [w:] „Kultura i Edukacja” 1996, nr 3. Bartnicka K., Szybiak I., Zarys historii wychowania, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2001. Branden N., 6 filarów poczucia własnej wartości, Łódź 2006. Brezinka W., Wychowywać dzisiaj. Zarys problematyki, WAM, Kraków 2007. Chałas K., Szanse kreowania tożsamości nauczyciela w reformującej się szkole [w:] Myśl pedeutologiczna i edukacja ustawiczna nauczycieli, Jaworska A., Zalewska S. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przymierza Rodzin, Warszawa 2006. Czerepaniak-Walczak M., Dudzikowa M., Wychowanie. Tom I – Pojęcia – procesy – konteksty, GWP, Gdańsk 2007. Gordon T., Wychowanie bez porażek, PAX, Warszawa 2007. Hall C., Hall E., Hornby G., Nauczyciel wychowawca, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005. Hessen S., Podstawy pedagogiki, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 1997. 51 Homplewicz J., Etyka pedagogiczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1996. Hörner W., Szymański M.S.(red.), Nauczyciel i kształcenie nauczycieli. Zmiany i wyzwania, teksty niem. tłum. M.S. Szymański i D. Sztobryn, Warszawa 2005. Jankowska M., Rola nauczyciela w kształtowaniu dojrzałej osobowości ucznia [w:] Myśl pedeutologiczna i edukacja ustawiczna nauczycieli, Jaworska A., Zalewska S. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przymierza Rodzin, Warszawa 2006. Jodłowska B. (red.), Dziecko w kręgu wychowania, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2002. Kosińska E., Wychowawca w szkole, Rubikon 1999. Kosyrz Z., Osobowość wychowawcy: być wychowawcą w zmiennych i dynamicznych warunkach życia społecznego, Pedagogium Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej 2005. Kruszewski K., Sztuka Nauczania. Czynności nauczyciela, Warszawa 1991. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008. Michalak J., Autorytet rozumiany jako kompetencje [w:] „Edukacja i Dialog” 1996, nr 9. Muchnacka B., Kogut W. (red.), Kształcenie nauczycieli przyszłej szkoły, Kraków 2006. Olechnowicz H., Jaskiniowcy zagubieni w XXI wieku, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 1999. 52 Płatnerz A., Nowy model nauczyciela a europejski model kształcenia, www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU5772 Schoenebeck v. H., Antypedagogika – być i wspierać zamiast wychowywać, Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza, Warszawa 1994. Sęk H., Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Warszawa 2009. Sherborne W., Ruch rozwijający dla dzieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Stankiewicz R., Nauczyciel – opiekun – wychowawca (tradycja, teraźniejszość, nowe wyzwania), Eruditus 2002. Włoch S., W poszukiwaniu innowacyjnego modelu kształcenia nauczycieli [w:] Andrzejak Z., Kacprzak L., Pająk K. (red.), Polski system edukacji po reformie 1999 roku. Stan, perspektywy, zagrożenia, t. 2, Poznań – Warszawa 2005. Włodarski Z., Człowiek jako nauczyciel i wychowawca, WSiP, Warszawa 1992. Wolan T., Nauczyciel jako wychowawca i współtwórca przemian w edukacji, BWiU „Kontrakt” 2004. Żeber-Dzikowska I., Buchcic E., Nowak L., Funkcje zawodowe nauczyciela w obecnej rzeczywistości szkolnej [w:] Sałata E. (red.), Pedagogiczno-psychologiczne kształcenie nauczycieli, Radom – Warszawa 2005. 53 Źródła internetowe: www.szkolamodlnica.neostrada.pl/s/gim/pr_rozwoju_podst.pdf [data dostępu: 10.04.2011]. indywidualizacja.nowaszkola.com/standardy.html [data dostępu: 10.04.2011]. Dmochowska H., Kwalifikacje zawodowe nauczycieli przedszkola wobec problemów rzeczywistości – sztuka wyboru odpowiedniego programu, www.przeciw-ubostwu.brpo.gov.pl/pliki/1237991110.pdf 54
