Funkcje i rola zabawy u dzieci w wieku przedszkolnym

Funkcje i rola zabawy u dzieci w wieku przedszkolnym
06.01.2014 15:11
Wiek przedszkolny nazywany jest wiekiem zabawy. Spełnia ona w tym okresie różnorodne
funkcje i zadania. Wszelkie działania podejmowane przez dzieci związana jest właśnie z nią.
Związana jest z pracą, nauką i aktywnością społeczną. Charakter zabawowy podejmowanych przez
przedszkolaków działam inspiruje i angażuje nauczyciel. „Działania, wywołujące radość
przedszkolaka, chętnie kontynuowane i podejmowane, mają znaczenie w rozwoju poznawczym, jak
[1]
również emocjonalnym.”
Wartość zabawy oceniają licznie pedagogowie i psycholodzy. Jest to temat wielu konferencji i
rozważań. „Naturalne skłonności dziecka do zabawy powinny być wykorzystywane w organizowaniu
różnorodnych form jego działalności, tak przemyślanych przez wychowawców, by rzeczywiście
przyczyniały się do rozwoju ekspresji dziecka i jego uspołecznienia. (…) aktywność dlatego przejawia
się w postaci zabawy, że jest to najbardziej dostępny dla dziecka sposób poznawania rzeczywistości,
[2]
odtwarzania faktów i sytuacji, które dziecko na co dzień przeżywa.”
Doświadczenia, jakie dziecko
zdobywa podczas dnia przetwarza podczas zabawy w konkretne działania i w ten prosty sposób
doświadcza i przeżywa. Zabawa odgrywa bardzo ważną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka,
wpływa na jej wszechstronny rozwój. „Dzieciom nie jest obojętne, w co i jak się bawią” - twierdzi
Edyta Gruszczyk - Kolczyńska - „Podstawowe znaczenia mają bowiem aktualne potrzeby rozwoju
umysłowego dzieci. Sprawiają one, że:
❍
❍
❍
❍
Podejmuje z własnej, nieprzymuszonej woli taka zabawę, która pozwala mu zgromadzić możliwie
dużo doświadczeń przydatnych dla kształtowania w swoim umyśle tworzących się tam schematów;
Bawiąc się używa dostępnych mu przedmiotów i nadaje im takie umowne znaczenie, aby
zgromadzone przy ich pomocy doświadczenia dokładnie pasowały do budowanego w umyśle
schematu;
Jest zainteresowane daną zabawą i powtarza ją tak długo, dopóki budowany schemat nie osiągnie
takiej postaci, że dziecko może go stosować w sytuacjach życiowych tu i teraz;
Gdy się tak stanie, dziecko zaczyna się interesować inną zabawą i jest to zawsze taka, która może
mu dostarczyć doświadczeń potrzebnych do konstruowania następnego schematu lub
[3]
doskonalenia poprzednio badanego, jeżeli zachodzi taka konieczność.”
Spośród literatury pedagogicznej możemy wyróżnić najczęstsze rodzaje zabawy:
❍
❍
❍
❍
❍
❍
manipulacyjne
konstrukcyjne
tematyczne
dydaktyczne
ruchowe
teatralne
„Zabawy w role, zwane także tematycznymi, są dla dziecka okazją do poznania ról
społecznych, wypróbowywania przestrzegania reguł związanych z daną rolą, a także poznawania
relacji między rolami. Są zatem zabawy te dobrą szkołą społecznego uczenia się dziecka. Zmiany
rozwojowe w zakresie zabaw tematycznych postępują w kierunku coraz dokładniejszego ustalania i
przestrzegania reguł; podejmowania ról wychodzących poza bezpośrednie otoczenie dziecka;
używania akcesoriów przypominających w coraz większym stopniu rzeczywiste przedmioty
[4]
wykorzystywane przy pełnieniu danej roli.”
W pedagogice zabawy stosujemy pewne zasady, które:
❍
❍
❍
❍
“Zapewniają dobrowolność uczestnictwa, tzn. uczestnik sam decyduje, czy chce wziąć udział w
zajęciach, wychowawca tylko zachęca, zaprasza do uczestnictwa, stara się zainteresować dziecko.
Realizacja tej zasady umożliwia odkrycie autentycznych zachowań i sprzyja uczeniu się, nie ma tu
środka przymusu.
Uwzględniają wszystkie poziomy komunikowania, tzn. zarówno rzeczowy, jak i emocjonalny.
Poziom rzeczowy dotyczy obiektywnych, logicznych i prawdziwych informacji, które są wymieniane
między ludźmi. Poziom emocjonalny natomiast wskazuje, że treści kształcenia są przyjmowane
przez dziecko w zależności od emocji towarzyszących uczeniu się, a zwłaszcza od
dotychczasowego doświadczenia i kontaktów w grupie. Realizacja tej zasady wymaga od
prowadzącego i uczestników zaakceptowania różnych postaw, uczy tolerancji.
Uznają pozytywne przeżycia za wartość i unikają rywalizacji. Pedagogika zabawy uznaje przeżycie
za wartość i preferuje zdobycie pozytywnego doświadczenia, doznania w pracy grupowej czegoś
przyjemnego. Zabawa stwarza wiele sytuacji emocjonalnych, które skłaniają do refleksji i angażują
uczestników w ocenę argumentów. Pomaga ona też w uczeniu się określonych treści, w
rozwiązywaniu konkretnych problemów. Zdecydowanie unika bezsensownej rywalizacji,
przypadkowych zwycięstw, konkurencji, w której jeden zwycięża, a reszta przegrywa. W
pedagogice zabawy dzieci uczą się współdziałania, współpracy, dostrzegania różnych mocnych
stron uczestników grupy. Zabawy łagodzą tu niepokój przed oceną, lęk przed przegraną i
wzmacniają motywację do wysiłku.
Posługują się różnorodnymi środkami wyrazu, czyli umożliwiają przekazywanie różnych treści i
emocji poprzez oddziaływanie na różne zmysły. Jest to zasada, która do pracy w grupie włącza
[5]
wszystkie media.”
„Zabawy tematyczne dzieci to taki rodzaj ich działalności, w której one w sposób ludyczny
odtwarzają rzeczywistość otaczającego świata, a w szczególności działania ludzi dorosłych, ich życie
[6]
i warunki społeczne.” - uważa W. J. Dyner.
„Zabawy tematyczne kształtują uczucia i osobowość
dziecka. Przez cały czas trwania zabawy dziecko reaguje różnymi stanami emocjonalnymi na
występujące w niej zdarzenia. Są to zarówno chwilowe wzruszenia, jak i długotrwałe nastroje. W
sposób możliwie wierny zdarzenia, choć nieświadomy, dziecko odtwarza w swoich zabawach role
społeczne pełnione przez dorosłych. Przenosi ono sytuacje z życia rodziny, łącznie z językiem,
ruchami ciała i emocjami. Pozwala to dziecku lepiej zrozumieć zadania, jakie wykonują rodzice,
dziadkowie, sąsiedzi czy pani w przedszkolu. Przyjęcie roli odbywa się też zgodnie z płcią: chłopcy
[7]
odtwarzają role męskie, dziewczynki żeńskie.”
Zabawy badawcze pozwalają dziecku zaspokoić jego potrzeby poznawcze poprzez
manipulowanie przedmiotami i działanie. “Dzieci w wieku przedszkolnym czynią nieustanne
doświadczenia, próbują kruchości lodu, konsystencji piasku suchego i wilgotnego, oglądają
przedmioty przez szkło powiększające, bawią się magnesem (…). Zabawy badawcze nie zawsze
znajdą uznanie w oczach dorosłych. Przez swoja dociekliwość dzieci niejedno popsują, pobrudzą,
[8]
zniszczą.”
Jednak wystarczy odrobina współpracy dorosłego z małym odkrywcą, aby zaspokoić
jego naturalną ciekawość i cierpliwie odpowiadać na bardzo liczne pytania dziecka. „W czasie zabaw
badawczych rozwija się myślenie przyczynowo – skutkowe, doskonali się orientacja w otaczającym
świecie, dziecko zaspokaja uczucia związane z potrzebą działania, odbiera wrażenia estetyczne i
przeżywa różne uczucia intelektualne. Rzeczywistość techniczna dostarcza bogatych treści do
kształcenia mowy i myślenia. Badane przez dzieci zjawiska są dla nich pewną zagadką, której
rozwiązanie aktywizuje myślenie i doskonali sprawność umysłową. Wpływa na rozwój pamięci, uwagi,
[9]
myślenia, wyobraźni i spostrzegawczości.”
Zabawa dydaktyczna „służy doskonaleniu sprawności, poszerzaniu wiadomości, uczy
koncentracji uwagi, ćwiczy pamięć i spostrzeganie. Za pośrednictwem zagadek, układanek czy gier
planszowych i zręcznościowych oraz przy współudziale rodziców dziecko będzie porządkowało
[10]
dotychczasowe wiadomości i doskonaliło umiejętności zdobyte w innych rodzajach zabaw.”
Ponadto “są bardzo pomocne w początkowej nauce czytania i pisania, bowiem doskonalą analizę i
syntezę słuchową, tworzenie i odczytywanie wyrazów, umiejętność czytania ze zrozumieniem.
Mobilizują ponadto dziecko do pokonywania trudności, budzą wiarę we własne możliwości, dają
[11]
ogromne zadowolenie i możliwość dobrej zabawy.”
Kolejnym rodzajem zabaw wpisujących się w życie każdego przedszkolaka są zabawy
konstrukcyjne. W literaturze istnieje kilka rodzajów zabaw konstrukcyjnych. Może to być zwyczajne
budowanie ze śniegu lub z piasku, wznoszenie budowli z klocków o różnym kształcie i różnej lub
wielkości, albo chociażby tworzenie nowych zabawek lub przedmiotów do dalszej używalności.
“Zabawy konstrukcyjne kierują aktywność dziecka ku tworzeniu czegoś. Tworzywem są też tzw.
‘skarby’. już samo przynoszenie z domu przeróżnych opakowań, sznurków, szmatek, wstążeczek,
korków, zakrętek, kapsli oraz tworzywa przyrodniczego, jak kasztany, szyszki, żołędzie, gałązki
[12]
stawia dziecko wobec pytania: co z tego można zrobić?”
Wiele radości i satysfakcji dziecko
odczuwa, gdy do swoich działań może zaangażować rodziców. Jakże odkrywcze i zadowalające jest
wspólne tworzenie ze “skarbów” pacynek, samochodów czy nowych mebelków do domku dla lalki.
Poza tym, jak czytamy w literaturze “zabawy konstrukcyjne rozwijają techniczną myśl dziecka,
wyobraźnie przestrzenną, zapoznają z właściwościami tworzyw.(…) Praca niejednego z dorosłych
zamiłowanych w majsterkowaniu, w samodzielnym wykonaniu różnych przedmiotów nie traci
[13]
swoistych cech zabawy.”
Istotną rolę w wychowaniu przedszkolaków pełni wychowanie przez teatr, które „kształtuje
umiejętność przeżywania, stanowi ważny czynnik kształcenia wrażliwości estetycznej, postaw
moralnych i kultury ogólnej. Dzięki kontaktom z teatrem rozwijają się pozytywne cechy dzieci, ich
postawy, zainteresowania, świat wartości. Sztuka teatralna uczy życiowej mądrości, a jednocześnie
bawi widza. Stosowanie dramy na lekcjach jest również sposobem pracy, który umożliwia
wszechstronny rozwój dziecka i uczy go komunikowania się w grupie. Jego rozwój psychiczny
wymaga bowiem kontaktu z innymi ludźmi, bycia w grupie bliskich sobie osób, z drugiej zaś strony –
możliwości dokonywania własnych wyborów, własnej aktywności, badania, poszukiwania, tworzenia,
[14]
zaspokojenia potrzeby wzajemnego porozumienia i akceptacji.”
Bardzo istotną rolę w wieku przedszkolnym stanowią zabawy ruchowe. K. Wlaźnik
szczególnie podkreśla wielkość znaczenia piszą, że „Zabawy ruchowe:
❍
❍
Wprowadzają radosny nastrój, (…), przyczyniają się do dobrego samopoczucia, dają dziecku pełną
swobodę oraz możliwość zaspokojenia naturalnej potrzeby ruchu;
Wyrabiają sprawność fizyczną, korzystnie wpływają na kształtowanie cech motorycznych, jak:
szybkość, siła, zwinność (…)
❍
❍
❍
Rozwijają samodzielność, zaradność, odwagę‘
(…)
Przygotowują do społecznego współdziałania i współżycia, uczą przystosowania się do zajęć
[15]
wykonywanych przez cały zespół rówieśników i działa na jego korzyść.”
Według G. Buczek „(...) zabawy rytmiczno – taneczne, stanowią jeden z elementów ćwiczeń
muzyczno - ruchowych. Ich wszechstronne wartości kształcące, poznawcze i wychowawcze sprawiły,
że są podstawowym członem wielu systemów metodycznych nie tylko w wychowaniu fizycznym i
muzycznym, ale również w wielokierunkowych oddziaływaniach profilaktycznych oraz
[16]
psychoterapeutycznych.”
Jak podkreśla W. Gniewkowski: „(…) stwarzając dzieciom możliwości
do intensywnego ruchu, rozwijamy w nich niezwykłe właściwości ciała, ducha i umysłu. Jest to
najcenniejszy posag, w jaki możemy je wyposażyć na długą drogę w ich dorosłym, komplikowanym
[17]
życiu."
W literaturze pedagogicznej możemy przeczytać także o zabawach tropiących i ich wpływie
na rozwój dzieci w wieku przedszkolnym. Przede wszystkim “zabawy tropiące ćwiczą
spostrzegawczość, uwagę, zaradność, samodzielność, służą zdobywaniu orientacji w terenie,
[18]
angażują uczestników emocjonalnie, dyscyplinują.”
Mając na uwadze liczne walory i zalety
towarzyszące podczas zabaw w terenie uważam, że watro organizować w ten sposób czas i
działanie przedszkolaków. “Tropienie, szukanie czegoś, kogoś powinno wynikać z treści
poprzedzających zabawę, np. z literatury dziecięcej, opowiadanie nauczycielki, przeżyć i obserwacji
dzieci, obyczajów i tradycji ludowych. Do udziału w zabawie można zachęcić zaproszeniem,
tajemniczym listem, dziwnymi znakami. Sytuacja taka ożywia wyobraźnie, zaciekawia, wywołuje
[19]
nastrój oczekiwania.”
Zagadnienie zabawy w wieku przedszkolnym jest wciąż nieustannie aktualne w literaturze
pedagogicznej. Nie jest łatwo umiejętnie poprowadzić, pokierować zabawą dzieci, tak, aby nowe
doświadczenia wniosły cenne wartości i nauki do życia przedszkolaków. Należy pamiętać, że
„dziecko poprzez swą aktywność zabawową lepiej poznaje otaczającą rzeczywistość. Uczy się
postrzegać, myśleć, mówić, analizować odróżniać rzeczy bardziej od mniej istotnych. Rozwija się
[20]
fizycznie, wzbogacając jednocześnie swoje życie emocjonalne.”
„Dzięki zabawie dziecko opanowuje umiejętności niezbędne do życia oraz odkrywa wzorce
zachowań panujące w świecie, w którym się urodziło, a który tak trudno jest rozszyfrować (...). Dzięki
zabawie rozwiązuje własne problemy emocjonalne i zdobywa umiejętność panowania nad
prymitywnymi uczuciami; staje się w coraz większym stopniu istotą społeczną oraz odnajduje
[21]
właściwe dla siebie miejsce we wspólnocie”.
Napisała: Jadwiga Jarosz
[1]
Stankiewicz B., O zabawach tropiących z doświadczeń praktyk ze studentami, Wychowanie w Przedszkolu,
1998, s. 760
[2]
Stankiewicz B., Zabawy twórcze i widowiska lalkowe w wychowaniu przedszkolnym, Warszawa 1972, s.13
[3]
Gruszczyk - Kolczyńska E., Zielińska E., O roli zabawek w procesie rozwoju umysłowego dzieci, Wychowanie w
Przedszkolu, 2003, s.269
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
Kielar - Turska M., Zabawy i zabawki w ujęciu ontogenetycznym, Wychowanie w Przedszkolu
Skonieczna G. E., Czy to jest tylko zabawa?, Edukacja i Dialog, wrzesień 2001
Dyner W.J. Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu, Wrocław 1983
Nerło M., Czemu służy zabawa?, Edukacja i Dialog, grudzień 2002
Kwiatowska M., Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1988, s. 176
Faber G., Inspirowanie zabaw badawczych , Wychowanie w Przedszkolu 1992 nr 7
Nerło M., Czemu służy zabawa?, Edukacja i Dialog, grudzień 2002
Zimoch M., Zabawy i zajęcia w oddziale przedszkolnym, Wychowanie w Przedszkolu, marzec 2000
Kwiatowska M., Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1988, s.174
tamże, s. 175
Czeszak-Godula M., Teatr kształtuje postawy moralne. Edukacja i Dialog, kwiecień 2002
Wlaźnik K., Wychowanie fizyczne w przedszkolu, Łódź 1996, s. 51
Buczek G., Aktywność ruchowa głównym stymulatorem fizycznego i psychomotorycznego rozwoju dziecka. W:
Rozwój dziecka i jego stymulacja w instytucjach wychowania przedszkolnego. Red.: Helena Danel- Bobrzyk i Aniela
Winiarska. Wyd. UŚ Katowice 1995, s. 61.
[17]
[18]
[19]
[20]
Gniewkowski W., Ruch a bystrość umysłu i inteligencja, Wychowanie w Przedszkolu, 1986, nr 1.
Adamiec A., Zabawy tropiące, Wychowanie w Przedszkolu, czerwiec 1996
tamże
Stankiewicz B., Zabawy twórcze i widowiska lalkowe w wychowaniu przedszkolnym, Warszawa 1972, s.14
[21]
Lee C., Wzrastanie i rozwój dziecka. Warszawa 1997, s. 62;