Immanuel Kant (1724-1804)

Immanuel Kant (1724-1804)
Studiował logikę, metafizykę i nauki przyrodnicze (fizykę) na
uniwersytecie w Królewcu, stolicy Prus Zakonnych (lenna polskiego w latach
1466-1525), Prus Książęcych (lenna polskiego od hołdu pruskiego do 1657
roku), a potem Królestwa Prus. Przez pewien czas pozostawał pod wpływem
dominującej w niemieckich uniwersytetach filozofii G. W> Leibniza – Ch.
Wolffa.
Okres przedkrytyczny - do przełomu lat 1760/1770
Zainteresowania naukami przyrodniczymi do 1756 roku
Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels 1755 (hipoteza
powstania naszego układu planetarnego tzw. hipoteza Kanta-Laplace‘a)
Zainteresowania humanistyczne - 1762-1766
Początek okresu krytycznego 1767-1770
Okres krytyczny 1770-1790
Późna filozofia Kanta 1790-1798 (rok wydania za życia ostatniej pracy
Kanta Antropologia w ujęciu pragmatycznym)
Ważniejsze dzieła:
O formie i zasadach świata dostępnego zmysłom oraz świata
inteligibilnego 1770
Krytyka czystego rozumu (KRC) 1781
Prolegomena [uwagi wstępne] do wszelkiej przyszłej metafizyki 1785
Uzasadnienie metafizyki moralności 1785
Krytyka rozumu praktycznego 1788
Krytyka władzy sądzenia 1791
Projekt wieczystego pokoju 1797
Religia w granicach samego rozumu 1793
Metafizyka moralności: Metafizyczne podstawy nauki prawa.
Metafizyczne podstawy nauki o cnocie 1797
Główne pytania filozofii:
Wszelki interes mego rozumu (spekulatywnego zarówno, jak i
praktycznego) skupia się w następujących trzech pytaniach (KRC
A804/805-B832/833):
1. Co mogę wiedzieć?
pytanie czysto spekulatywne
2. Co powinienem czynić?
pytanie praktyczne (moralne)
3. Czego mogę się spodziewać?
pytanie praktyczne i teoretyczne
(nadzieja, szczęście, przyczyna
najwyższa)
Podział sądów:
sądy
syntetyczne
(poszerzające
wiedzę)
sądy
analityczne
(wyjaśniające
treść pojęć)
sądy a priori
nowy
rodzaj
matematyka,
transcendentalna
sądy a posteriori
sądów: sądy
oparte
na
filozofia doświadczeniu,
których
zaprzeczenie nie prowadzi
do sprzeczności
sądy
niezależne
od

doświadczenia,
których
zaprzeczenie prowadzi do
sprzeczności
Poznanie transcendentalne to „wszelkie poznanie, które zajmuje się w
ogóle nie tyle przedmiotami, ile naszym sposobem poznawania przedmiotów, o
ile ten sposób ma być a priori możliwy (KRC, B25)”.
Kant określa to poznanie mianem transcendentalnego, gdyż podobnie jak
transcendentalia w
scholastyce, przekracza ono dotychczasowe granice
poznania. Poznanie to ma charakter aprioryczny i wyjaśnia przedmioty poznania
empirycznego jako konstytuowane w procesie poznania. Przedmioty poznania
empirycznego są więc zależne, gdy idzie o ich poznawanie i zjawianie się, od
zmysłowości (naoczności), która odbiera wrażenia (dane zmysłowe) i od pojęć
(kategorii) oraz form sądów intelektu.
Tzw. przewrót kopernikański polega na tym, iż to nie poznanie
dostosowuje się do przedmiotu, lecz przedmiot do poznania.
Matematyka jest dziedziną sądów a priori, bo zarówno geometria, jak i
arytmetyka czy algebra oraz czyste przyrodoznawstwo (fizyka teoretyczna)
oparte są na operacjach dokonywanych w przestrzeni i w czasie jako formach
zmysłowości, dostępnych poznawczo, gdyż należących do struktury podmiotu
poznającego. Matematyka i czyste przyrodoznawstwo wskazują, iż umysł ludzki
jest zdolny do poznawania syntetycznego a priori, które odnosi się do dziedziny
doświadczenia, choć nie ma w nim swego źródła. Twierdzenia matematyki i
fizyki maja charakter ogólny i bezwyjątkowy i stosują się do przedmiotów
doświadczenia mimo, iż są od niego niezależne. Np. prawo grawitacji jest
twierdzeniem teoretycznym, ale wyjaśnia obserwowalne zjawiska.
Umysł, a właściwie rozum, ludzki, nie jest zdolny do poznania
metafizycznego, czyli apriorycznych twierdzeń, które odnoszą się do
rzeczywistości pozaempirycznej. Rozum przez wieki tworzył systemy (teorie)
metafizyczne, lecz wykluczają się one wzajemnie. Rozum rości sobie pretensje
do poznania apriorycznego i bezwyjątkowego, a popada w sprzeczności, czyli
antynomie.
Antynomie rozumu
(KRC A426-460/B454-488)
TEZA
ANTYTEZA
1. Ilość
Świat jest czasowo i przestrzennie
Świat jest czasowo i przestrzennie
ograniczony.
nieograniczony.
2. Jakość
Każda złożona substancja w świecie Żadna rzecz złożona w świecie nie
składa się z części prostych i nie składa się z części prostych i nie
istnieje w ogóle nic innego jak tylko istnieje w świecie nigdzie nic
to, co proste lub to, co z niego prostego.
złożone.
3. Stosunek
Oprócz przyczynowości zgodnej z Nie istnieje wolność, lecz wszystko w
prawami przyrody jest jeszcze do świecie dzieje się jedynie wedle praw
wyjaśnienia
zjawisk
konieczna przyrody.
przyczynowość dokonująca się przez
wolność.
4. Modalność
Do świata należy coś, co albo jako Ani w świecie, ani poza światem nie
jego część, albo jako jego przyczyna istnieje bezwzględnie konieczna istota
jest bezwzględnie konieczną istotą.
jako jego przyczyna.
Kant znajduje rozwiązanie tych sprzeczności, wskazując, iż tezy odnoszą
się do świata noumenalnego (rzeczy samych w sobie, których nie poznajemy w
sposób teoretycznie zasadny), a antytezy odnoszą się do świata fenomenalnego
(zjawiskowego), czyli do świata poznawanego empirycznie dzięki zmysłom i
intelektowi.
Podstawy etyki Kanta są oparte na założeniu, iż istnieją dwa rodzaje
etyki: etyka heteronomiczna i etyka autonomiczna. Pierwsza jest oparta na
prawach/normach ustanowionych nie przez rozumnego człowieka, lecz przez
Boga, społeczeństwo, kulturę, obyczaj lub państwo. Druga jest wynikiem
racjonalnej decyzji, czyli rezultatem działania rozumnej woli poszczególnego
człowieka.
Etyka heteronomiczna podporządkowuje sobie postepowanie człowieka,
narzucając mu normy wobec niego zewnętrzne. Etyka autonomiczna jest
wyrazem racjonalności i wolności człowieka, który ustanawia prawa moralne i
obowiązki moralne, którym się podporządkowuje.
W wypadku etyki autonomicznej powstaje pytanie, czy prawa moralne i
obowiązki moralne w sposób wolny ustanowione przez człowieka nie będą
obarczone subiektywnością, czyli w istocie obowiązujące tylko tego, kto je
ustanawia. Jaki sens miałyby prawa/normy etyczne, gdyby nie były
powszechnie obowiązujące, czyli bezwyjątkowe, jak prawa przyrody?
Odpowiedź Kanta polega na wskazaniu, iż imperatyw kategoryczny jest
sposobem uniknięcia subiektywności stanowionych norm i określanych
obowiązków. Można maksymie (zasadzie) postępowania nadać charakter
powszechnie obowiązujący, jeśli podda się ją testowi uniwersalizacji, czyli
sprawdzi się w eksperymencie myślowym, czy wybrana zasada może być
zasadą postępowania wszystkich ludzi, czyli powszechnym obowiązkiem.
Obowiązki dzielą się na:
o. względem siebie,
o. względem innych,
o. zupełne (niedopuszczające wyjątków ze względu na skłonności)
o. niezupełne.
Jeśli, jak pisze Kant, mamy rozstrzygnąć, czy samobójstwo nie sprzeciwia
się
obowiązkowi
wobec
siebie,
sprawdza
się
czy
maksyma
czynu
(postępowania) może stać się ogólnym prawem przyrody. Skoro samobójstwo
jest czynem wynikającym z miłości własnej, bo skraca życie, które niesie ze
sobą cierpienia, wówczas ta zasada miłości własnej, gdyby miała stać się
ogólnym prawem przyrody, sprawiłaby, że przyroda popadłaby w sprzeczność z
samą sobą, bo jej prawem byłoby niszczenie życie i pobudzanie do popierania
życia ze względu na to samo uczucie (miłość).
Imperatyw kategoryczny
Uzasadnienie metafizyki moralności (p. bocz. 420-422)
Jeżeli pomyślę sobie hipotetyczny imperatyw w ogóle, to nie wiem z
góry, co on będzie zawierał, dopóki nie jest mi dany warunek.
Jeżeli zaś pomyślę sobie imperatyw kategoryczny, to zaraz wiem, co on
zawiera. Ponieważ bowiem imperatyw prócz prawa zawiera tylko konieczność
maksymy1 zgodności z tym prawem, prawo zaś nie zawiera żadnego warunku,
do którego byłoby ograniczone, przeto nie pozostaje nic prócz powszechności
1
Maksyma jest to subiektywna zasada postępowania i należy ją odróżnić od obiektywnej zasady, tj. od
praktycznego prawa. Tamta zawiera w sobie praktyczne prawidło, które rozum określa odpowiednio do
warunków podmiotu (częściej odpowiednio do niewiedzy lub też skłonności tegoż), jest więc zasadą, według
której podmiot postępuje; prawo zaś jest obiektywną zasadą (Prinzip) ważną dla każdej istoty rozumnej i zasadą
(Grundsatz), według której podmiot postępować powinien, tzn. jest imperatywem.
prawa w ogóle, z którym maksyma czynu ma być zgodna, a którą to zgodność
właściwie jedynie imperatyw przedstawia jako konieczną.
Kategoryczny imperatyw jest więc tylko jeden i brzmi następująco:
postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem
chcieć, żeby stała się powszechnym prawem.
Jeżeli wszystkie imperatywy obowiązku możemy wyprowadzić z tego
jedynego imperatywu jako z ich zasady, to chociaż pozostawiamy jeszcze
nierozstrzygnięte, czy to, co nazywamy obowiązkiem, nie jest w ogóle pustym
pojęciem, to jednak będziemy mogli przynajmniej zaznaczyć, co przez to
myślimy i co to pojęcie ma znaczyć.
Ponieważ powszechność prawa, według którego dokonują się skutki,
stanowi to, co właściwie w najogólniejszym znaczeniu (ze względu na formę)
nazywamy przyrodą, tj. bytem rzeczy, o ile jest on określony według
powszechnych praw, przeto ogólny imperatyw obowiązku mógłby także
brzmieć następująco:
postępuj tak, jak. gdyby maksymą twojego postępowania przez wolę twą
miała się stać ogólnym prawem przyrody.
Jeżeli więc ma istnieć najwyższa praktyczna zasada a w stosunku do woli
ludzkiej imperatyw kategoryczny to musi ona być taka, że z przedstawienia
tego, co jest koniecznie dla każdego celem — ponieważ jest celem samym w
sobie — tworzy obiektywną zasadę woli, a więc może służyć za ogólne
praktyczne prawo. Podstawą tej zasady jest to, że natura rozumna istnieje
jako cel sam w sobie. Tak przedstawia sobie człowiek koniecznie własne swoje
istnienie; o tyle więc powyższa zasada jest subiektywną zasadą czynów ludzkich. Tak jednak przedstawia sobie także każda inna istota rozumna swoje
istnienie według tej samej rozumowej zasady, która jest ważna także dla
mnie, a więc jest ona zarazem obiektywną zasadą, z której jako z najwyższej
praktycznej podstawy muszą się dać wyprowadzić wszystkie prawa woli.
Praktyczny imperatyw brzmieć więc będzie następująco:
Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w
osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako
środka.
Zatem każda istota rozumna musi tak postępować, jak gdyby przez swoje
maksymy była zawsze prawodawczym członkiem ogólnego państwa, celów.
Formalna zasada tych maksym brzmi: postępuj tak, jak gdyby twoja maksyma
miała służyć zarazem za prawo ogólne (wszystkich istot rozumnych). Państwo
celów jest więc możliwe tylko w analogii do państwa przyrody, ale jedynie na
mocy maksym (nach Maximen), tj. samemu sobie nałożonych prawideł,
natomiast państwo przyrody jedynie na mocy praw (nach Gesetzen) przyczyn
sprawczych narzuconych z zewnątrz. Bez względu jednak na to także całości
przyrody, choc sieją uważa za maszynę, nadaje się nazwę państwa przyrody z
tego powodu, że odnosi się ona w pewnej mierze do istot rozumnych jako swych
celów. Takie państwo celów urzeczywistniłoby się naprawdę dzięki maksymom,
których prawidło dla wszystkich istot rozumnych przepisuje kategoryczny
imperatyw, gdyby [te maksymy] były powszechnie wypełniane. Jednakże,
chociaż istota rozumna nie może liczyć na to, że nawet gdyby ona sama
przestrzegała ściśle tej maksymy, [to już] dlatego I każda inna istota byłaby jej
wierna, ani też na to, że państwo przyrody i jego celowe urządzenia, zgodne z
istotą rozumną jako ze stosownym [jego] członkiem, tworzyłoby
państwo
celów możliwe dzięki tej istocie, czyli sprzyjałoby jej oczekiwaniu
szczęśliwości — to mimo to pozostaje w mocy prawo:
postępuj
wedle maksymy członka,
który
nadaje
ogólne prawa dla
możliwego tylko państwa celów — [pozostaje w mocy], ponieważ nakaz jego
jest kategoryczny.