opis konferencji_Szamanizm_abstrakty

Szamanizm syberyjski. Praktyka/performatyka
Międzynarodowa konferencja
17–18 lutego 2017 {pt. 18:00, sob. 10:00}
Instytut Grotowskiego, Sala Teatru Laboratorium
Wstęp wolny
W językach polskim i rosyjskim (tłumaczenie konsekutywne)
Doktryna, obrzędy i instytucje współczesnego szamanizmu syberyjskiego wciąż się kształtują
i ewoluują, odznaczając się przy tym dużą otwartością i plastycznością, a także regionalnym
zróżnicowaniem. Szamanizm syberyjski bywa nazywany protoszamanizmem. Ukazanie go w
sąsiedztwie innych praktyk szamańskich, także tych w Gwatemali, pozwala szerzej przyjrzeć
się temu zjawisku. Szamanizm mongolski odegrał niepodważalną rolę w procesie odradzania
się praktyk szamańskich w posowieckiej Buriacji, gdzie latami była prowadzona polityka
wykorzeniania z kultury. Współczesny szamanizm buriacki wypracowuje sobie miejsce w
kulturowym i społecznym uniwersum, szuka w nim korzystnej lokalizacji i własnej definicji,
adekwatnej do zmieniającego się otoczenia.
Współcześnie szamani są lekarzami, psychologami, doradcami życiowymi i przewodnikami
duchowymi. Przede wszystkim leczą, są medicine men, „świętymi ludźmi” dającymi
wiernym otuchę, wynikającą z przekonania o istnieniu tuż obok potężnych duchowych sił,
których przychylność można pozyskać. Jak stali się szamanami? W jaki sposób
praktykowanie szamanizmu kształtuje ich tożsamość i wpływa na ich życie codzienne: więzi
rodzinne, edukację, pracę zarobkową, sytuację finansową itp.? Jak godzą wyznawanie i
praktykowanie zasad religii, uznawanej za archaiczną, z wymogami (społecznymi,
ekonomicznymi, technologicznymi) współczesnej rzeczywistości?
Na przykładzie Buriacji i innych regionów można założyć, na ile współczesny szamanizm
jest tradycją „wynalezioną” i (choć skomponowaną z tradycyjnych elementów) zupełnie
nową, na ile zaś tradycją rzeczywistą, ocalałą w głębokim podziemiu, a dziś jedynie
odsłoniętą i odnowioną. Celem konferencji jest zaprezentowanie różnych perspektyw
badawczych dotyczących szamanizmu syberyjskiego – od świadectw szamanów i
podróżników, przez prace akademickie, po efekty badań psychologicznych. Podsumowanie
stanowi panel dyskusyjny poświęcony związkom szamanizmu z performatyką. Czy istnieje
możliwość, aby współczesny performer mógł czerpać z praktyki szamana? Czy można
wskazać zależności między tą praktyką a rytualnymi źródłami teatru?
Program
17 lutego {piątek}
18:00 Powitanie i otwarcie konferencji
18:10 dr hab. Bartosz Jastrzębski (Uniwersytet Wrocławski): Historyczne i kulturowe
uwarunkowania współczesnego, miejskiego szamanizmu buriackiego
19:00 dr hab. Andrzej Pankalla (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza): Indianie Maya
Quiche – rytuały limfatyczne i metysaż psycho-mitologiczny, prezentacja dokumentu
filmowego El Corazon del Cielo z wyprawy „Gwatemala 2015”
20:00 Arun Milcarz: Mistyczna Syberia: Bair Rinczinow – ktoś to musi robić
18 lutego {sobota}
10:00 prof. Walentina Iwanowna Charitonowa (Rosyjska Akademia Nauk): Odrodzenie
szamanizmu w Rosji: przyczyny, specyfika, konsekwencje
11:30 dr Walerij Stiepanowicz Topojew (Rosyjska Akademia Nauk): Fizyk-psychologszaman: badania naukowe a praktyki szamanistyczne, rozmowa z prof. Walentiną Iwanowną
Charitonową
13:00 Przerwa obiadowa
15:00 mgr Paweł Szczap (Uniwersytet Warszawski): Współczesny kontekst szamanizmu
mongolskiego
16:00 dr Jędrzej Morawiecki (Uniwersytet Wrocławski): „Nie rozumiałam jeszcze, że duchy
żądają ofiary”. Specyfika wywiadów biograficznych szamanek i szamanów w Ułan Ude
17:00 Przerwa
17:30 Szamanizm syberyjski. Praktyka/performatyka, panel dyskusyjny z udziałem prof.
Dariusza Kosińskiego (Uniwersytet Jagielloński) i prof. Włodzimierza Szturca (Uniwersytet
Jagielloński/Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna w Krakowie)
Prelegenci
Bartosz Jastrzębski jest doktorem habilitowanym kulturoznawstwa, pisarzem, filozofem,
etykiem oraz podróżnikiem. Wykłada w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej
Uniwersytetu Wrocławskiego. Interesuje się pograniczem filozofii, antropologii i literatury, a
także historią oraz poszukiwaniami duchowymi i religijnymi. Tropi motywy przewodnie
codzienności, jej udręki i drobne nadzieje, którym poświęcił trzy tomy esejów: Pająk. Szkice
prawie filozoficzne (2007), Próżniowy świat (2008) oraz Wędrówki po codzienności. Eseje o
paru ważnych rzeczach (2011). W 2012 roku otrzymał Nagrodę im. Beaty Pawlak za książkę
Krasnojarsk zero (wraz z Jędrzejem Morawieckim). W 2013 roku opublikował zbiór esejów
Przedbiegi Europy. Gawędy podróżne, a w 2014 ukazały się dwie jego książki o
współczesnym szamanizmie: Współcześni szamani buriaccy w przestrzeni miejskiej Ułan
Ude oraz Cztery zachodnie staruchy. Reportaż o duchach i szamanach (wraz z Jędrzejem
Morawieckim). Obecnie zajmuje się konserwatywną myślą społeczno-polityczną oraz jej
związkami z teologią. W 2016 roku wydał książkę Ostatnie Królestwo. Szkice teologicznopolityczne poświęconą tym zagadnieniom.
Historyczne i kulturowe uwarunkowania współczesnego, miejskiego szamanizmu
buriackiego
Słynna badaczka szamanizmu Ł. Ł. Abajewa stwierdza: „Rozprzestrzenienie i umocnienie się
w Buriacji dwóch religii światowych (buddyzmu i chrześcijaństwa) oraz represyjne ustawy
wschodniosyberyjskiej administracji wywołały destrukcyjne zmiany w szamanizmie i
spowodowały jego zanik na wielu obszarach. […]. Nasiliły się również destrukcyjne
tendencje w obrębie szamańskich obrzędów i w świecie szamańskich wyobrażeń. Wiele
religijno-mitologicznych elementów, obrazów bogów i duchów uległo zapomnieniu,
tajłagany – wspólnotowe obrzędy modlitewne – odprawiano coraz rzadziej, tak że w latach
trzydziestych XX wieku całkiem zanikły. Zmniejszyła się liczba indywidualnych i
rodzinnych obrzędów ofiarnych. W latach władzy sowieckiej zanikła praktyka
przygotowywania i wyświęcania młodych szamanów, wyszły również z użycia przedmioty
szamańskiej atrybutyki, takie jak: bębny, kostiumy itp., szamani «oduczyli się» wchodzić w
ekstazę, hipnotyzować, «zapomnieli» podstawowych zasad ludowego lecznictwa oraz
«zagubili» stare miejsca kultu – obo, barusa, szamańskie gaje (ajcha), święte skały, drzewa
itp”. Proces słabnięcia i wycofywania się z życia publicznego szamanizmu rozpoczął się
wtedy wraz z pojawieniem się silniejszych teologicznie (piśmiennych) i
zinstytucjonalizowanych religii światowych mających poparcie ośrodków władzy poza
Buriacją, a więc już na przełomie XVII i XVIII wieku. Zrazu był to jednak proces powolny i
niezagrażający jego egzystencji. Natomiast w drugiej połowie XIX wieku przybrał on już
groźne dla szamanizmu rozmiary. Istotnie wzmacniały ów trend również społeczne i
administracyjne zmiany, którym ulegało społeczeństwo buriackie pod władzą caratu. Od
najazdu rosyjskiego w XVII wieku i wywołanych przezeń wielkich przemieszczeń ludności,
aż do XX wieku trwał nieprzerwanie proces rozpadu dawnych struktur rodowych. Odbiło się
to niekorzystnie także na strukturach szamanizmu. Wspierał się przecież właśnie na
tradycyjnych podziałach rodowych. Za czasów Imperium Rosyjskiego jednak, choć
administracja była szamanizmowi niechętna i pojawiły się niekorzystne z jego perspektywy
zarządzenia i zmiany, on sam w swym funkcjonowaniu nie był zagrożony, a ewentualne
represje zdają się niemal śladowe w porównaniu z tym, co przynieść miała epoka
komunistyczna. Kulminacja represji nastąpiła oczywiście w epoce stalinowskiej, która
zdawała się zadawać szamanizmowi ostateczny i śmiertelny cios. Jednak, choć ogólnie
sytuacja była dla wyznawców tradycyjnych religii (oczywiście także prawosławia i innych
odłamów chrześcijańskich) dramatyczna, nieco lepiej miewał się zrazu szamanizm. Jak
wspomniałem, nie wymagał on dla swego funkcjonowania rozbudowanej infrastruktury.
Wiele z jego praktyk i obrzędów było „ezoterycznych”, a więc ograniczonych do wąskiego
kręgu zaufanych i „wtajemniczonych” osób, miejsca kultu częstokroć znajdowały się głęboko
w tajdze lub w niedostępnych górach, nie istniały powszechnie dostępne świątynie i szkoły
szamańskie. Nie było tedy także odpowiednich dokumentacji i „spisów” szamanów, dzięki
którym władza radziecka mogłaby ich sprawnie i szybko eliminować (tak jak miało to
miejsce w cerkwi prawosławnej i sandze buddyjskiej). Wszystko to powodowało, iż
szamanizm długo opierał się represjom. W końcu jednak dopadły one i jego, a resztki
szamanów musiały zejść do głębokiego podziemia. Zmiana tej sytuacji nastąpiła oczywiście
po upadku Związku Radzieckiego. Z początkiem pierestrojki, a zwłaszcza w okresie
popierestrojkowym, w buriackim szamanizmie, podobnie jak w szamanizmie pozostałych
narodów Syberii, rozpoczęły się procesy, które w literaturze naukowej oznaczone są różnymi
pojęciami – odrodzenie, ewolucja, neoszamanizm. Wszystkie te trzy pojęcia określają krąg
zjawisk, które podsumować można następująco: szamanizm wyszedł z podziemia, gdzie
znajdował się od końca lat dwudziestych do końca lat osiemdziesiątych XX wieku.
Andrzej Pankalla jest doktorem habilitowanym, adiunktem w Zakładzie Psychologii
Ogólnej i Psychodiagnostyki Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w
Poznaniu (specjalność: psychologia kulturowa, w tym psychologia kultury współczesnej,
psychologia religii i mitu). Właściciel Akademii Nauki „Inkantacje” (w tym Instytutu
Stosowanej Psychologii Kulturowej) specjalizującej się w szkoleniach psycho-kulturowych.
Członek Rady Naukowej i współzałożyciel Instytutu Psychologii Mitu w Warszawie.
Członek m.in. Towarzystwa Kultur Pierwotnych, Sociedad de Etnopsicologia Aplicada oraz
zespołu redakcyjnego pisma „Journal of Psychology and Personality”. Organizator i
kierownik wypraw badawczo-filmowych (m.in. do Amazonii Ekwadorskiej, krajów Afryki,
Meksyku, Korei Północnej, Tajlandii, Buriacji, Gwatemali). Współredaktor z Ryszardem
Stachowskim Studies in the History of Social Sciences (1995), autor Psychologii mitu (2000),
Mitocentrycznej psychologii kulturowej Ernesta Boescha (2011), Kultury psychologów
(2014), współautor książek: z Zenonem Waldemarem Dudkiem Psychologia kultury.
Doświadczenia graniczne i transkulturowe (2005/2008), z Aleksandrą Kilian Psychescapes.
Tożsamość naszych czasów (2007), z Zygfrydem Klausem Mitoterapia. Historia, teoria,
praktyka (2010), z Beatą Piskor-Świerad Mit miłości w kulturoterapii (2010), a także redaktor
naukowy publikacji Homo religiosus a psychologia (2015).
Autor psycho-kulturowych filmów dokumentalnych: Ekwador 12/12 (2000) i Yage (2001) –
wspólnie z Arunem Milcarzem, Urgyel (2009), El Corazon del Cielo (2015). Autor
kilkudziesięciu artykułów, m.in. opublikowanych w pismach: „Studia Psychologica”,
„Czasopismo Psychologiczne, „Roczniki Psychologiczne”, „Człowiek i Społeczeństwo”.
Organizuje i prowadzi wykłady, szkolenia i treningi dla instytucji i przedsiębiorstw z zakresu
m.in: psychologii kulturowej, kompetencji kulturowych i komunikacji międzykulturowej.
http://andrzejpankalla.pl
Indianie Maya Quiche – rytuały limfatyczne i metysaż psycho-mitologiczny
Prezentacja dokumentu filmowego El Corazon del Cielo z wyprawy „Gwatemala 2015”
Film El Corazon del Cielo pokazuje aktualne miejsca żywego kultu w Gwatemali. Będą to
przykłady metysażu religijno-mitologicznego obecnego w dwóch typach rytuału:
• samozwańczym, nieakceptowanym przez Kościół katolicki kulcie świętej postaci
Maximona (San Simona): mieszanka prekolumbijskich wierzeń w majańską boginię
Mam (tytoń), deifikacji konkwistadora Gwatemali Pedro de Alvarado i wpływów
katolickich: Judasza Iskarioty i San Simona, katolickiego duchownego niosącego
pomoc Indianom w XVI wieku;
• leczenia, oczyszczania i ochrony przed złymi siłami u Indian Maja Quiche.
Dokumentacja filmowa pokazuje, jak wygląda rzeczywistość metysażu mitologicznego.
Pogłębia to wiedzę psychologiczną na temat kształtowania się tożsamości religijnej (mit
personalny/fantazmat w kontekście transformacji mitów kulturowych) oraz siły mitów, idei
nigdy i nigdzie nieistniejących, ale zawsze prawdziwych i aktualnych, realnych bowiem
psycho-kulturowo: tak dla całych jak społeczności, jak i jednostek psyche.
Film być może pokaże, jakie postaci przyjmuje (jak wygląda, a być może nawet dostrzeżecie
Państwo jak przebiega?) w dwóch wybranych, synkretycznych, współczesnych rytuałach –
żywe przenikanie się, krzyżowanie, synestezja, by nie rzec korespondencja systemów
mitologicznych i religijnych. I jak reagują na nią ludzie. Film odpowiada na dwa pytania:
1. Czy można mówić o specyficznym typie tożsamości religijnej, szerzej tożsamości
jako takiej – wynikającej z korespondencji dusz i światów duchowych/kulturowych?
2. Czy ujawniając te związki, zależności i fakt, z jaką łatwością koegzystują w
rytuałach/w ludziach, oraz inspirując się przeświadczeniem romantyków czy
programowym postulatem symbolistów o korespondencji sztuk, można mówić tu o
ukrytej w tym i brzmiącej po jungowsku presupozycji o zasadniczej, psychoidalnej,
czyli mającej znamiona archetypu, wspólnocie geograficznie, historycznie i
kulturowo różnych mitologii i religii? A po campbellowsku (jungista) rzecz ujmując,
o różnych maskach tego samego boga?
Arun Milcarz jest niezależnym reporterem, podróżnikiem, pisarzem. W latach
dziewięćdziesiątych autor tekstów oraz frontman grind-punkowego zespołu Alchemik
Sendivius. Twórca filmów dokumentalnych: Yage i Equador 12/12 (z Andrzejem Pankallą),
Rejs na Kongo, Bair Batar – ktoś to musi robić, Tibiarze, Europa ma zegarki – Afryka ma
czas. Autor reportaży publikowanych w magazynach podróżniczych „Extremium” i „Poznaj
Świat” oraz w „Gazecie Wyborczej”. W 2009 roku otrzymał nagrodę na Międzynarodowym
Festiwalu Scenarzystów INTERSCENARIO we Wrocławiu za scenariusz etno-psychothrillera Agung, napisanego razem z Pawłem Ferdkiem.
Jako podróżnik zadebiutował w 1998 roku, współorganizując wyprawę do ekwadorskiej
dżungli, by przyglądać się życiu indiańskich plemion Kofa, Siona i Huoarani. Rozgłos
przyniosła mi samotna wyprawa „Afryka Maraton Południe – Północ”, za materiał z której w
2005 roku otrzymał prestiżową statuetkę KOLOSA. Podczas wielotygodniowych podróży
odwiedził Indonezję, Syberię, Papuę Nową Gwineę, Madagaskar oraz Mongolię, gdzie
pracował i mieszkał z miejscowymi.
Wypracował jedyny w Polsce autorski Kabaret Podróżniczy stanowiący mieszankę standupu, reportażu i filmowych relacji z własnych wypraw. Swoją debiutancką książkę Czad. W
poszukiwaniu straconego… opublikował w 2016 roku.
http://arun.pl
Mistyczna Syberia: Bair Rinczinow – ktoś to musi robić
Jestem eksperymentatorem. Od wielu lat podróżuję z kamerą, próbując dowiedzieć się, jak
rzeczy mają się naprawdę. Działam przeważnie w pojedynkę, wnikając w życie ludzi. Dzięki
odbytym podróżom wiem, że tylko przez doświadczenie pracy i wspólnego jedzenia można
wejść w szczerą relację z drugim odległym nam kulturowo człowiekiem. Poprzez pracę i
mieszkanie z tubylcami, poznaję ich rodziny i rytuały.
Prezentując materiał z odbytych podróży, ukazuję realną możliwość podróżowania do
egzotycznych rejonów Ziemi bez specjalistycznej wiedzy, sprzętu i dużych pieniędzy. To
wszystko z powodzeniem można zamienić na otwartość, szacunek względem innego.
Relacjonuję wyprawę do syberyjskiej wioski Czełutaj, niedaleko mongolskiej granicy, gdzie
mieszka jeden z mocniejszych buriackich szamanów – Bair Rinczinow. Opowieść o świecie,
w którym rytuały szamańskie w sposób naturalny przeplatają się z rytuałami dnia
codziennego. Obie perspektywy dają pełny obraz życia współczesnych, mieszkających na
prowincji Buriatów. Relacja ilustrowana jest fragmentami z filmu Bair Batar – ktoś to musi
robić. To poruszający reportaż ukazujący prawdziwe oblicze sławnego szamana. To nie tylko
opowieść o buriackich wierzeniach, kulturze i tradycji, ale także o rodzinnych tragediach,
więzach krwi, woli życia, tajemnicach i symbiozie człowieka z naturą.
Walentina Iwanowa Charitonowa jest profesorem, doktorem habilitowanym nauk
historycznych, doktorem nauk filologicznych, kierownikiem Centrum Antropologii
Medycznej Instytutu Etnologii i Antropologii Rosyjskiej Akademii Nauk. Studiowała w
Katedrze Folkloru Fakultetu Filologicznego Państwowego Uniwersytetu Moskiewskiego im.
Michaiła Łomonosowa. W kręgu jej zainteresowań badawczych znalazły się tradycje
folklorystyczno-etnograficzne, związane z magicznością i momentami granicznymi. Jej praca
magisterska poświęcona była ruskim zawodzeniom i lamentom, a doktorska tradycji
lamentów Słowian Wschodnich. Prowadziła prace terenowe na północy Rosji: w Obwodzie
Archangielskim i w Republice Komi, a także w Rosji centralnej i południowej, na rosyjskim,
ukraińskim i białoruskim Polesiu, w ukraińskich Karpatach. Jej praca habilitacyjna,
poświęcona praktykom magiczno-medycznym i magiczno-mistycznym, powstała w oparciu
nie tylko o materiały słowiańskie, lecz także syberyjskie. Pierwsze jej teksty na temat
szamanizmu ukazały się na początku lat dziewięćdziesiątych (w ZSRR publikacje na ten
temat były niedozwolone). W 2000 roku stworzyła interdyscyplinarną grupę badawczą i
zaczęła opisywać specyfikę osobowości szamanów oraz innych przedstawicieli magicznomistycznych profesji, a także ich odmiennych stanów świadomości. W 2005 roku założyła
naukowo-badawczą grupę antropologii medycznej przy Rosyjskiej Akademii Nauk im.
Nikołaja Nikołajewicza Mikłucho-Makłaja (dzisiaj: Centrum Antropologii Medycznej).
Obecnie zajmuje się formowaniem i rozwijaniem antropologii w Rosji jako autonomicznego
nurtu naukowego, dążąc do umieszczenia w rosyjskim systemie ochrony zdrowia takich
zawodów, jak: konsultant ds. kulturowo-etycznych, antropolog medyczny i bioetyk.
Jednocześnie bada w dalszym ciągu przedstawicieli medycyny niekonwencjonalnej:
ludowych lekarzy, znachorów, uzdrowicieli, szamanów. Zainicjowała w 2013 roku
utworzenie Stowarzyszenia Antropologów Medycznych, którego jest prezeską. Kieruje
Centrum Antropologii Medycznej, gdzie organizuje specjalne seminarium (w ostatnich latach
również międzynarodowe webinarium) antropologii medycyny. Autorka wielu prac
naukowych i popularnonaukowych.
Odrodzenie szamanizmu w Rosji: przyczyny, specyfika, konsekwencje
Kwestii „odrodzenia szamanizmu” przyjrzymy się w kontekście społeczno-ekonomicznym,
etnokulturowym oraz religijnym. Mówić będziemy o zainteresowaniu szamanizmem przez
kultury zachodnie – tak w teorii, jak i w praktyce (to przecięcie widoczne jest np. w
przypadku Michaela Harnera, znanego na świecie zarówno dzięki działalności praktycznej,
jak i publikacjom naukowym; podobnie dzieje się w przypadku badania szamanizmu przez
reprezentantów psychologii transpersonalnej, np. Stanislava Grofa). Podczas wykładu
przedstawimy portrety i omówimy specyfikę praktyki poszczególnych szamanów i
neoszamanów, miejskich i eksperiencjalnych w Rosji. Szczególną uwagę poświęcimy
charakterystyce osobowości szamana, skłonności do twórczości i wchodzeniu w odmienne
stany świadomości, kwestii „choroby szamańskiej” i widzeniom szamańskim.
Podczas wykładu zostaną również przedstawione nagrania dokumentujące praktyki
szamanów tradycyjnych, „szamanów bez bębnów” i neoszamanów z różnych regionów
Syberii oraz zapisy filmowe wykonane podczas specjalnych seminariów laboratoryjnych w
Instytucie Etnologii i Antropologii Rosyjskiej Akademii Nauk, w tym również
eksperymentów badających osobowości (neo)szamanów.
Walerij Stiepanowicz Topojew ukończył fizykę. Pracował jako psycholog-praktyk,
korzystając przy tym z technik szamańskich. W połowie lat dziewięćdziesiątych kierował
Laboratorium Psychologicznym przy Chakaskim Uniwersytecie Państwowym. Swoją pracę
doktorską z psychologii zatytułował: Wpływ czynnika motywacyjnego na formowanie
religijno-szamańskiej świadomości. W 2000 roku Topojew przeprowadził się do Moskwy,
gdzie kontynuował badanie szamanizmu. Odbył staż w Rosyjskiej Akademii Nauk, aktywnie
włączając się w działanie grupy badawczej, prowadzonej przez Walentinę Charitonową,
badającej specyfikę szamańskich stanów świadomości (2000–2004). Jest autorem prac
naukowych poświęconych szamanizmowi oraz studium samobójstwa, a także współautorem
tekstów traktujących o psychologii szamanizmu. Wspólnie z Walentiną Charitonową napisał
wiele artykułów o odmiennych stanach świadomości i psychologicznych aspektach
aktywności szamana. Topojew jest obecnie dyrektorem Centrum Psychologicznego w
Moskwie, prowadzi praktykę psychologiczną z wykorzystaniem metod psychoterapii
szamańskiej. Kontynuuje badania specyfiki szamańskich stanów świadomości.
Fizyk – psycholog – szaman: praktyka a badania naukowe
Walerij Stiepanowicz Topojew jest doktorem psychologii, badaczem szamanizmu, a także
szamanem i potomkiem szamanów w linii męskiej. Ukończył również fizykę. Reprezentuje
wyjątkowy typ współczesnego naukowca, dla którego praktyka szamańska jest jedną z metod
psychoterapeutycznych/uzdrowicielskich.
Urodził się i wychował w Chakasji. Jest przedstawicielem dawnego ludu Sagaj. Interesował
się specyfiką kultury własnych przodków. W jego rodzinie znalazło się wielu silnych
szamanów – czynnym szamanem był m.in. jego dziadek, obecnie jest nim ciotka. Jako
szaman próbował zrozumieć własną psychikę, w ten właśnie sposób dotarł do obecnego
punktu: jest psychologiem z wykształcenia i szamanoznawcą jako badacz i praktyk.
Wystąpienie, prowadzone wspólnie z prof. Walentiną Charitonową, składać się będzie z
następujących części:
• informacja o eksperymentach, prowadzonych w Centrum Badania Szamanizmu i
Innych Tradycyjnych Wierzeń i Praktyk;
• demonstracja specyfiki kamłania szamańskiego u Chakasów;
• wywiad swobodny z szamanem-psychologiem;
• nagrania wideo kamłania w wykonaniu Topojewa.
Paweł Szczap jest mongolistą, tłumaczem oraz organizatorem, przewodnikiem i pilotem
wycieczek do Mongolii (Diyanchi Tours). Trzykrotny stypendysta Państwowego
Uniwersytetu Mongolskiego w Ułan Bator, obecnie doktorant na Wydziale
Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego, ekspert ds. Mongolii w Centrum Studiów
Polska-Azja. W swoich badaniach zajmuje się głównie współczesnymi zagadnieniami
społecznymi Mongolii, takimi jak: nacjonalizm, rozwój i wpływ przemysłu wydobywczego
na kulturę, urbanizacja (ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ułanbatorskiej),
tożsamość ekologiczna, rozwój patriotyzmów lokalnych w ośrodkach górniczych. W ramach
pracy nad doktoratem bada problematykę przestrzeni i jej nazewnictwa w Ułan Bator.
Twórca projektu „Ulaanbaatar Studies”. Zainteresowany także kultami natury w Azji,
azjatyckimi studiami genderowymi oraz ruchami społecznymi.
ubstudies.wordpress.com
Współczesny kontekst szamanizmu mongolskiego
Ponad ćwierć wieku po wprowadzeniu demokratyzacji i odzyskaniu licznych swobód
obywatelskich szamanizm stał się drugim najpopularniejszym (po buddyzmie tybetańskim)
nurtem duchowym (wg niektórych religijnym) w skłonnym do synkretyzmu w
społeczeństwie mongolskim. W równym stopniu jednak jest to także fenomen społecznoekonomiczny. Zjawiska i procesy związane z kultem Wiecznego Nieba, kultem przodków,
tradycyjnymi obrzędami i tabu, tożsamością narodową i kulturową, działalnością
duchownych buddyjskich oraz szamanów łączą się ze sobą w skomplikowaną sieć
wzajemnych powiązań doktrynalnych i społecznych, tworzącą współczesny obraz
mongolskiego szamanizmu – zjawiska wieloaspektowego, wymykającego się sztywnym
klasyfikacjom. W referacie przedstawione zostaną zarówno informacje pochodzące z rozmów
czy kontaktów z przedstawicielami społeczności szamańskich w Ułan Bator, jak i z
publikacji naukowych. Uzyskane w ten sposób podejście umożliwia spojrzenie na zjawisko
współczesnego szamanizmu mongolskiego od wewnątrz. Jest to jednak spojrzenie
niepozbawione krytycyzmu.
Jędrzej Morawiecki jest doktorem filologii słowiańskiej oraz socjologii, wykłada w
Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego,
współtworzy grupę Dziennikarzy Wędrownych. Za reportaże Łuskanie światła był
nominowany do Nagrody im. Beaty Pawlak (2011), nagrodę tę otrzymał rok później za
książkę Krasnojarsk zero, napisaną razem z Bartoszem Jastrzębskim. W 2014 roku wydali
wspólnie: Innego piekła nie ma oraz Cztery zachodnie staruchy (nominacja do nagrody Warto
„Gazety Wyborczej Wrocław”). W 2015 roku ukazała się jego książka Jutro spadną gromy,
napisana z Bartoszem Jastrzębskim i Maciejem Skawińskim. W 2016 roku opublikował z
Piotrem Brysaczem zbiór Ani żadnej wyspy. Laureat m.in. Nagrody Specjalnej Stowarzyszenia
Filmowców Polskich na Krakowskim Festiwalu Filmowym (z Maciejem Migasem), laureat
Stypendium im. Jacka Stwory, Stypendium Twórczego Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego; był nominowany do nagrody Grand Press w kategorii publicystyka. Za reportaż
radiowy zrealizowany wspólnie z Magdą Skawińską otrzymał nagrodę Reporterzy –
Reporterom, którą ufundowali dziennikarze relacjonujący Strajk w Stoczni Gdańskiej.
W latach 1998–2008 był związany z „Tygodnikiem Powszechnym” i jako reporter pracował w
agencji Reuters. Publikował w „Polityce” i „National Geographic”; współpracował z I i III
programem Polskiego Radia, epizodycznie z Radiem Zet oraz Polską Sekcją Radia BBC.
Obecnie publikuje w czasopismach: „Nowa Europa Wschodnia”, „New Eastern Europe” i
„Więź”, oraz w periodyku reporterskim „Dziennikarze Wędrowni”.
www.dziennikarze-wedrowni.org
„Nie rozumiałam jeszcze, że duchy żądają ofiary”. Specyfika wywiadów biograficznych
szamanek i szamanów w Ułan Ude
Przyjrzymy się fragmentom wywiadów biograficznych. Opowiemy o świecie
przedstawionym, rekonstruowanym dzięki rozmowom. O poradzieckiej scenografii,
rekwizytach i aktorach. O ścieżce życiowej rozmówczyni/rozmówcy, na której pojawiają się
„znaczący inni”, wkraczający na scenę biograficzną z wymiaru sennego, fantastycznego,
„subtelnego” (tzw. tonkij mir; dim Á), wypychając lokowanych w przestrzeni fizycznej
aktorów z poprzedniego aktu (dim Â). Nowi aktorzy mogą być przy tym ubierani w kostiumy
pochodzące z garderoby kultury masowej wspólnej dla wszystkich respondentów bądź
dobierane są adekwatnie do konfesyjnego rezerwuaru symbolicznego i możliwości ekspresji
przeżyć duchowych.
Stosowane wcześniej przy badaniach tożsamości religijnej mieszkańców syberyjskich miast
techniki wywiadu biograficznego wymagały w przypadku szamanizmu pewnych
modyfikacji. Rozmówcy wiedząc o przedmiocie badań, posługiwali się w początkowych
partiach wywiadu schematami narracyjnymi, które moglibyśmy nazwać kanonicznymi
strukturami autobiograficznymi. Chodzi tu o uporządkowany sposób relacjonowania
własnego życia, eksponowania faktów uważanych za najistotniejsze dla odbiorcy (np.
„choroba szamańska”), a także opowiadanie o owych zdarzeniach z wykorzystaniem
uzgodnionych środków językowych. Zdarzenia owe są układane w określone sekwencje,
umożliwiające (post)racjonalizację własnej drogi życiowej („nie wiedziałem jeszcze, że Bóg
miał wobec mnie plan”, „nie rozumiałam wtedy jeszcze, że duchy domagały się ode mnie w
ten sposób ofiary”).
Dariusz Kosiński jest profesorem w Katedrze Performatyki Wydziału Polonistyki
Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Zajmował się historią i teorią sztuki aktorskiej
XIX wieku. Zajmuje się także interpretacją dramatu (m.in. książka Sceny z życia dramatu,
Kraków 2004). Wspólnie z Ireneuszem Guszpitem przygotował edycje pism teatralnych
Juliusza Osterwy (Przez teatr – poza teatr, 2004; Antygona, Hamlet, Tobiasz…, 2007).
Najważniejszy nurt jego pracy naukowej to badania nad swoistością polskiej tradycji
teatralnej i performatywnej, czego efektem są książki Polski teatr przemiany (2007) oraz
autorska synteza dziejów polskich przedstawień Teatra polskie. Historie (2010; nagroda
Znaku Hestii im. ks. prof. Józefa Tischnera, 2011; Nagroda Naukowa im. Jerzego
Giedroycia, 2012; przekład niemiecki opublikowano w roku 2012, chiński w 2016; w
przygotowaniu przekłady na rosyjski i angielski). W kolejnych latach rozwijał te badania w
kierunku analiz współczesnych przedstawień i dramatów społecznych, m.in. związanych z
katastrofą smoleńską (Teatra polskie. Rok katastrofy, 2012).
Równie ważne miejsce w jego zainteresowaniach zajmuje twórczość i idee Jerzego
Grotowskiego. Jest autorem popularnej biografii artysty Grotowski. Przewodnik (2009), a
niedawno wydał monografię poświęconą trzem z jego przedstawień z początku lat
sześćdziesiątych Grotowski. Profanacje (2015). W latach 2010–2013 był dyrektorem
naukowym Instytutu im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu. Należał do zespołu
redakcyjnego Tekstów zebranych Jerzego Grotowskiego (2012).
W ramach działalności Katedry Performatyki UJ zajmuje się performatyką przedstawień,
której zręby i cele przedstawił w książce Performatyka. W(y)prowadzenia (2016).
Od kwietnia roku 2014 jest zastępcą dyrektora Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa
Raszewskiego w Warszawie. Od roku 2015 jest przewodniczącym Komisji Artystycznej
Konkursu na Wystawienie Dzieł Polskiej Literatury Dawnej „Klasyka Żywa”.
Włodzimierz Szturc jest profesorem, doktorem habilitowanym, wykładowcą Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Katedrze Teatru i Dramatu oraz Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w
Krakowie na Wydziale Aktorskim. Wykładał na Université François Rabelais w Tours i
Institute des Civilizations Orientales w Paryżu. Przedmiotami jego badań są: literatura XIX
wieku, teatr polski i powszechny oraz mity i rytuały odległych kultur, którym poświęcona
jest książka Rytualne źródła teatru. Obrzęd – maska – święto (PWST, 2013). Jest autorem
trzynastu monografii związanych z wyobraźnią twórczą, antropologią teatru, filozofią i
poetyką dramatu, m.in.: Ironia romantyczna (1992), Osiem szkiców o ironii (1994), O
obrotach sfer romantycznych (1997), Teoria dramatu romantycznego w Europie XIX w.
(1999), „Faust” Goethego (1995), Ku antropologii romantycznej (1995), Archeologia
wyobraźni (2001), Mitoznawstwo porównawcze (wraz z Markiem Dybizbańskim, 2006), a
także cyklu studiów: o wrażliwości Moje przestrzenie, o namiętności Nowe przestrzenie i o
wybrzmiewaniu istnienia Dotkliwe przestrzenie. Studia o rytmach śmierci (2015). Redagował
książki naukowe z zakresu antyku i romantyzmu. Wydał liczne artykuły w pismach
francuskich i belgijskich oraz książkę po angielsku (The Short History of Polish Literature,
1997). Opublikował wiele szkiców, recenzji oraz artykułów z dziedziny literaturoznawstwa i
wiedzy o teatrze. Jest współredaktorem kilku serii naukowych i pism literacko-naukowych.
Wydał kilka sztuk teatralnych, wystawionych w teatrach polskich. W 2015 roku w
Białymstoku wydane zostały jego dramaty pod wspólnym tytułem Trauma. Jego prace
związane z teatrem dotyczą nie tylko dramatopisarstwa, pracy dydaktycznej na uczelniach
artystycznych, lecz także dramaturgii i opracowania tekstu na scenę (m.in. Wyspiański,
Kolberg, Ghelderode, Kleist, Goethe). Obecnie pracuje nad śladami rytu przejścia w
ceremoniach i widowiskach.