Bazylika - Münster Bad Doberan

Polnisch
Polski
Przewodnik
Bazylika
Bad Doberan
Cysterski kościół opacki
z XIII w., liczne zabytki
średniowieczne o
międzynarodowym
znaczeniu
Na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego północno-wschodnich Niemiec,
blisko historycznego miasta hanzeatyckiego Rostok, leży miejscowość Bad
Doberan.
Z daleka widać sylwetkę konsekrowanego w 1368 r. kościoła dawnego
opactwa cysterskiego. Było to pierwsze opactwo cysterskie w Meklemburgii,
fundowane w roku 1171 r., a także ważna nekropolia książęcego rodu. Już w
średniowieczu zyskało ono ogromne znaczenie polityczne i społeczne.
Klasztor stanowił ważny czynnik w procesach kolonizacyjnych, przyczynił do
rozwoju kulturalnego i ekonomicznego Meklemburgii i stał się centrum
promieniowania wiary chrześcijańskiej na tym terenie. Monumentalna
świątynia i jej okazały wystrój obrazują szczególne znaczenie opactwa w
ówczesnym świecie. Los potraktował samą bazylikę nader łaskawie, wojny,
grabieże, także ślepy fanatyzm niszczący wizerunki świętych na obrazach i
pobożnych rzeźbach omijały szczęśliwie kościół. Pomimo przetaczających
się w ciągu stuleci przez te tereny wojen i niepokojów ocalało bez uszczerbku
prawie wszystko z pierwotnego pięknego wyposażenia. Zachował się tu
najbogatszy i najbardziej kompletny oryginalny wystrój spośród wszystkich
kościołów cysterskich w Europie.
Z pierwotnego wyposażenia świątyni na szczegolną uwagę zasługuje wiele
bezcennych dzieł pozostawionych przez dawnych gospodarzy, przede
wszystkim: ołtarz główny, zaliczany przez historykow sztuki do najstarszych
ołtarzy szafiastych, monumentalny krzyż na łuku tęczowym z ołtarza
lektorium oraz rzeźba tumby grobowej, przedstawiająca duńską królową
Małgorzatę Samborównę.
Reformacja przyniosła kasatę klasztoru w 1552 r., jednakże świątynia
pozostała nadal nekropolią książęcej rodziny oraz siedzibą zboru wspólnoty
wiernych kościoła ewangelicko-luterańskiego.
Fragment z opinii Krajowego Urzędu Ochrony Zabytków:
Bazylika w Doberanie, uznawana za najważniejszy średniowieczny zabytek
w całej Meklemburgii-Pomorzu Przednim stanowi niezrównany przykład
genialnych umiejętności budowniczych, ktorzy w średniowieczu wznosili ku
niebu najdoskonalsze budowle o najwyższym technicznym i artystycznym
poziomie. Przepiękny wystrój bazyliki, który możemy podziwiać do dziś,
tworzą zabytki o najwyższej artystycznej wartości, świadczące o
niezrównanej biegłości i wielkim kunszcie rzemieślników, a takiej ilości
nagromadzonego z czasów średniowiecza wyposażenia, służącego liturgii
nie znajdziemy w żadnej świątyni w północnych Niemczech. Zachowany
prawie w całości wystrój kościoła klasztornego pozwala nam odczytać
zamysł tego jedynego w swoim rodzaju cysterskiego programu
artystycznego i jest unikalnym zabytkiem architektury i sztuki terenu Morza
Bałtyckiego.
RYS HISTORYCZNY
1171 Fundacja opactwa cystersów w Althof - Doberan
1179 Zniszczenie klasztoru podczas wojen o dziedziczenie tronu
1186 Ponowna fundacja klasztoru w obecnym miejscu
1232 Konsekracja bazyliki romańskiej
2
1280 Przypuszczalny początek budowy kościoła gotyckiego
1291 Pożar w opactwie
1296 Zostają wzniesione mury kościoła i pokrycie dachem
1310 Pierwszy wystrój w prezbiterium
1368 Konsekracja kościoła gotyckiego
1478 Okres rozkwitu i pomyślności opactwa
1552 Kasata klasztoru w wyniku reformacji- kościół nie ulega zniszczeniu
1564 Magister Kruse zostaje pierwszym ewangelickim pastorem
1637 Grabieże podczas wojny 30-letniej
1638 Prace zabezpieczające dach i wnętrze bazyliki
1648 Początek rozbiórki większości budynków klasztornych
1793 Doberan staje się letnią rezydencją arcyksiążąt
1900 Ukończenie prac konserwatorskich w stylu neogotyckim
1945 Kościół omijają wojenne zniszczenia i grabieże
1984 Ukończenie generalnych prac konserwatorskich - bazylika należy do
trzech najważniejszych zabytków w NRD o międzynarodowym znaczeniu
2002 Rozpoczęcie dalszych prac konserwatorskich
2013 Złożenie aplikacji na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO
Zwiedzanie kościoła
20
17
14
14
15
19
18
16
21
12 11
13
9
8
6
7
6
10
33
25
26
22 23 24
wycieczka 2
początek
5
1
28 27
4 3
30 29
32
31
wejście
W czasie zwiedzania prosimy przestrzegać zakazów: fotografowania z lampą
błyskową, szkodzi to drogocennej polichromii, prosimy nie opierać się o
ściany, można uszkodzić bezpowrotnie wapienny tynk oraz własną odzież.
1 OŁTARZ GŁÓWNY (zdjęcie) to tryptyk wykonany przez nieznanych
mistrzów około roku 1300. Należy do najstarszych ołtarzy szafiastych nie
tylko w Niemczech, lecz także w całej historii sztuki. Kwatery górne i
środkowe pochodzą z XIV w. Cykl przedstawień z Nowego Testamentu w
górnym rzędzie są w związku z typologicznym ze cyklem starotestamentowym w środkowym rzędzie. Do Nowego Testamentu należy odnieść cykl
związany z Matką Bożą, na lewym skrzydle Tajemnice Różańca Radosne, a na
prawym Tajemnice Bolesne.
W retabulum, będącym rownież tabernakulum, centralnie umieszczona
3
figura Najświętszej Maryi Panny. Około 1400 r. zawieszono figurę Matki
Bożej tworząc wiszące tabernakulum, nazywane obecnie świecznikiem.
Później przypuszczalnie drewnianą rzeźbę posrebrzaną figurą Matki Bożej
monstrancją, oraz dodano do środkowej części wyobrażenia świętych.
Wśrodkowej części retabulum przechowywano relikwie i monstrancje,
utracone w większości podczas wojny 30- letniej. Około roku 1350 dodano
dolny rząd apostołów oraz patronów opactwa, św. Sebastiana i papieża św .
Fabiana.
W ołtarzu przedstawienia: lewe skrzydło górny rząd: św. Jan Chrzciciel,
Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie, Narodzenie Chrystusa, Ofiarowanie
Jezusa w świątyni; prawe skrzydło: Biczowanie Jezusa, Niesienie Krzyża,
Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie; lewe skrzydło środkowy rząd: Ewa, Sara,
Brama Zamknięta, Gorejący krzew ciernisty, Ofiarowanie Samuela; prawe
skrzydło: Cuda z wodą, Cierpienia Hioba, Abraham ofiaruje Izaaka, Spiżowy
wąż, Samson u bram Gazy; dolny rząd lewe skrzydło: Św. Fabian,
apostołowie: św. Bartłomiej, św. Tomasz, św. Szymon, św. Marek, św.
Andrzej, św. Piotr; prawe skrzydło apostołowie: św. Paweł, św. Jakub Starszy,
św. Jan Ewangelista, św. Filip, Judasz Iskariota, św. Mateusz, oraz św.
Sebastian.
2 WIEŻA TABERNAKULUM wykonana w latach 1350-60 w formie bardzo
smukłej gotyckiej monstrancji. Artysta to zapewne ten sam mistrz, który
wyrzeźbił dolne partie w głównym ołtarzu. Wolnostojąca rzeźbiona w
drewnie dębowym i wysoka na 11,60 m. wieżyczka to najstarsze w
Niemczech wolnostojące tabernakulum.
Na poziomie figury Matki Bożej (zdjęcie) znajduje się schowek, w nim
przechowywano aż do kasaty klasztoru w 1552 r konsekrowane hostie.
Poziom wyżej służył do wystawiania monstrancji z Najświętszym
Sakramentem. Przedstawienia w tabernakulum związane z Ostatnią
Wieczerzą i sakramentem Eucharystii.
Zgodnie z ruchem wskazówek zegara wizerunki: na dole król Dawid z harfą,
4
Abel z barankiem ofiarnym, Mojżesz z manną, św. Bernard, prorokini Debora,
królewski kapłan Melchizedek; nad nimi: Matka Boża, św. Jan Chrzciciel, św.
Piotr św. Jakub, św. Paweł, św. Jan Ewangelista.
SZAFA NA KIELICHY
z ok.1310 r. z lewej
strony tabernakulum to nadzwyczaj
rzadko spotykany
element wyposażenia.
Przechowywano w
n i e j d w a d z i e ś c ia
naczyń liturgicznych
(kielichy, pateny, ampułki, łyżeczki) prawdopodobnie służyła
dwóm ołtarzom
głównym i 18
bocznym.
Ceglane ślady na
bocznych ścianach
wskazują na jej
pierwotnie usytuowanie w nieistniejącej ścianie lektorium.
Spojrzmy na piękną dekorację figuralną zewnętrznych drzwi, z której
niewiele ocalało: Matka Boża, Chrystus, św. Paweł i Ezechiel , zauważmy
oryginalną polichromię na wewnętrznej stronie (nigdy nie była odnawiana,
tylko oczyszczana). Są na nich Abel z barankiem, Melchizedek z kielichem
symbolizującym Najśw iętszą Ofiarę Chrystusa. Na zw ieńczeniu
przedstawienie Chrystusa błogosławiącego z księgą.
3 STALLE DLA DIAKONÓW z pocz. XIV w., baldachim to rekonstrukcja
dziewiętnastowieczna. Potrojne miejsca podczas mszy św. rezerwowano
dla kapłana, diakona i subdiakona.
4 Obok z lewej strony znajduje się SZAFA NA NACZYNIA LITURGICZNE
z ok. 1300 r. Należy do pierwotnego gotyckiego wystroju bazyliki i jak
większość średniowiecznego wyposażenia wykonana z drewna
dębowego. Służyła do przygotowania naczyń do liturgii sprawowanej
przy głównym ołtarzu.
5
5. PULPIT Z ORŁEM w prezbiterium wykonana w XIX w. przez kowala z
Doberanu o nazwisku Steusloff. Wykonana z miedzi, wzorowana na
ambonie z katedry w Hildesheim. Orzeł symbolizuje Chrystusa i wiarę,
które zwyciężą zło. Odnowiona w 2002 r.
Za nią znajdują się grobowce księcia Henryka II Lwa Meklemburskiego (†
1329 r.) oraz Nicolaide z Werle (XIV w.). Grobowce ze średniowiecznymi
mozaikowymi zdobieniami, zabezpieczone przez współczesne metalowe
kraty.
Powyżej wiszące dawniejsze tabernakulum (zdj.), zwane obecnie
świecznikiem Naświętszej Maryi Panny z ok. 1280 r w późnoromańskimwczesnogotyckim stylu. Od ok. 1300 r figura Matki Bożej to pierwotne
tabernakulum, centralnie umieszczone w
ołtarzu głównym.
Ok. 1380 r. zawieszono
fig u rę Mat k i B oże j
tworząc ozdobione
św iecami w iszące
tabernakulum - stąd
nazwa świecznik
N a ś w i ę t s ze j M a r y i
Panny.
Rzeźba nawiązuje do
apokaliptycznego (z
końca czasów)
w ize ru n ku Ma r y i z
koroną z gw iazd,
słońcem i księżycem, z
Apokalipsy św. Jana
12,1: “Niew iasta
obleczona w słońce i
księżyc pod jej stopami
a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu”.
Na baldachimie napis “AVE MARIA” (Zdrowaś Maryjo) jako wyraz
nieustannej modlitwy cystersów do ich głównej patronki.
6 Liczące prawie 700 lat stalle zakonne zachowały się w bardzo dobrym
stanie. Służyły one zakonnikom podczas modlitw siedem razy w ciągu
dnia, wykonane w latach 1310-1370.
Pierwotnie znajdowały się kilka metrów dalej na wschόd w kierunku
6
ołtarza głownego. Ustawienie wzdłużne pomagało zakonnikom w
gregoriańskich naprzemiennych śpiewach liturgii godzin.
Baldachim (zwieńczenia) stalli z misternie rzeźbionymi r ó żami
/rozetami/ to skomplikowane elementy wykończeniowe w tzw. “miękkim
stylu” z lat 1380/ 1400.
Ażurowa dekoracja przeźroczy stylistycznie nawiązuje do ołtarza św.
Krzyża (ok. 1360 r.), jest starsza od tej w oktogonie (ok. 1420 r.).
Sp ó jrzmy na kunsztowną dekorację rzeźbiarską lica stalli:
przedstawienie na licu
pelikana z winoroślem
i bluszczem oraz lico z
rybą-orłem.
Na wysokości pulpitu
do lektora (5) przedstawienia na licu lili i
zakonników (ok.
1310).
Dekoracje ostatnie to
u góry scena Zwiastowanie Najświętszej
Marii Panny a u dołu
św. Benedykt, założyciel zakonu benedyk7
tynów i autor Reguły Zakonnej, zgodnie z którą żyli także cystersi, oraz św.
Bernard z Clairvaux, ojca duchowego zakonu cystersów.
7 AMBONA z nawy głównej nader pomyślnie wkomponowana w 1868
roku przez Tobiasza Weisa z Monachium do średniowiecznych stalli
zakonnych.
Na ambonie przedstawienia czterech Ewangelistów, Mojżesza głoszącego
kazanie na Górze, oraz scena rozesłania w świat uczniów przez Jezusa..
8 W tym miejscu, w górnym oknie umieszczono w XIX w. pozostałości
cennych ŚREDNIOWIECZNYCH WITRAŻY (datowane na 1300 r.), m.in.
też figuralne przedstawienie Matki Bożej i
św. Jana Ewangelisty.
Pod oknem znajdowała do lat 70-tych
ubiegłego stulec ia
kaplica rodziny Oertzenów.
Zachowało się jednak
tylko okno z XIX wieku, z lewej strony średniowieczne epitafium
przedstawiciela szlacheckiego rodu, po
prawej dalsze epitafia:
Zygfryda († 1441) i
Hermana Oertzena (†
1386) z inskrypcją:
“W roku Pańskim 1441
przy 11 dniu kalendarzowym czerwca w Ziemi Świetej zmarł Zygfryd Oertzen, pochowany u
franciszkanów na Górze Syjon. W roku Pańskim 1386 zmarł giermek
Herman Oertzen.”
9 Kilka kroków dalej w prawo, w południowej nawie bocznej znajdują się
na ścianie RENESANSOWE DREWNIANE EPITAFIA (XVI w., odnowione
w 2005 r.), w większości łacińskie inskrypcje o sławnych czynach meklemburskich władców.
8
Pierwotnie rozproszone po całym kościele, w XIX w. umieszczono je w
porządku chronologicznym w tym miejscu.
10 Cofając się kilka kroków do tyłu w południowej nawie bocznej ujrzymy
EMPORĘ ŚPIEWACZĄ z XIX wieku. Pod nią znajdowało się z czasów
klasztoru przejście z krużganka do świątyni.
1 1 D w UST RON N Y
oŁTARZ śW. KrZYŻA
(zdjęcie) i dawniejsze
lektorium to elementy
architektoniczne
oddz ielające od
wschodu chór zakonny
i prezbiterium, a od zachodu ch ó r konwersów.
Ołtarz powstał przypuszczalnie pod kierunkiem warsztatu z
Czech lub z południowych Niemiec, przy
współpracy północnoniemieckiego mistrza
Bertrama z Minden.
D a to w a n y n a l a t a
1360-1370.
Przedstaw ia najbardz iej monumentalne epokowe dzieło
tego rodzaju w Europie. Był z pewnością prawie ukończony na uroczystość
konsekracji kościoła w 1368 r.
Najważniejszym wyrożnikiem w stosunku do wcześniejszych dzieł to
umiejętność obserwacji natury i ich zastosowanie w sztuce. To
mistrzowskie dzieło stanowi punkt zwrotny w sztuce północnych
Niemiec. Wyróżnić należy następujące części ołtarza: od strony Chrystusa
ku zachodowi: predella, retabulum (nastawa) krzyż tryumfalny, po stronie
Matki Bożej ku wschodowi relikwiarz, retabulum, oraz w formie krzyża
Arbor Bona, drzewo mające odniesienie do symboliki Maryjnej.
Przedstawienie krzyża jako Drzewo Życia - wedle słów Chrystusa: Ja
jestem krzewem winnym, a wy latoroślami” (św. Jan 15,5). Przedstawienie
Chrystusa jako życiodajnego i tryumfującego nad szatanem drzewa
należy do najważniejszych symboli chrześcijańskich. Śmiercionośny krzyż
to już nie narzędzie męki lecz dzięki Zmartwychwstaniu symbol Życia
9
Wiecznego. W sztuce cysterskiej spotykamy się typologiczną interpretacją
zbawienia, gdzie wydarzenia i osoby ze Starego Testamentu i osoby i
wypowiedzi z Nowego Testamentu tworzą przez symetrię całość
znaczeniową. Postacie i wydarzenia Starego Testamentu (typy) mają swe
odpowiedniki (antytypy) w wydarzeniach i osobach z Nowego
Testamentu.
Przedstawienia z ołtarza św. Krzyża od strony Maryjnej, na retabulum
od lewej: Zwiastowanie Najświętszej Maryi Pannie (Łk 1, 26-38), Anioł
zjawia się przed Gedeonem (Sdz 6, 36-40), Narodzenie Jezusa (Łk 2,6-16),
Powołanie Mojżesza przy gorejącym krzaku ciernistym (Wj 3,1-8),
Ofiarowanie Jezusa w świątyni (Łk 2, 22-35), Ofiarowanie Samuela (1.
Samuel 1,24-28), Ucieczka do Egiptu (Mt 2 13-15); następnie sceny na
krzyżu patrząc od dołu ku gorze: Cuda z wodą Mojżesza i Aarona (Wj 20,113), św. Mateusz Ewangelista (Anioł), Posłaniec z winogronem (Lb 13, 1733), Judyta i Holofernes (Jdt 13), Maryja z Dzieciątkiem Jezu (centralny
obraz), Estera przed królem Aswerusem (Est 5, 1-89), św. Jan Ewangelista
(Orzeł), Ukoronowanie Maryi (bez biblijnego tła), na lewo: zakwitająca
laska Aarona (Lb 17, 16-28), św. Marek Ewangelista (Lew), na prawo: św.
Łukasz Ewangelista ( Wół), Zamknięte bramy (Ez 44, 1-3).
12 ChRYSTUS sTRONA: Sentencja po łacinie między krzyżem a ołtarzem
„ Effigiem Christi qui transis pronus adora sed non effigiem sed quem
designat adora” wyraża treść: “Módl się nabożnie do wizerunku Chrystusa
obok którego przechodzisz, módl się nie do wizerunku, lecz do Tego, Kogo
on przedstawia”.
Wić winorośli oplatającą krzyż odnowiono w 1982 r. według
średniowiecznej metody powlekania farbą ceramiczną - lustrem.
Wyrzeźbione w drewnie dębowym liście zagruntowano kredą, następnie
powleczono cienką warstwą metalu i grynszpanem szlachetnym
10
uzyskując patynę. Powlekanie lustrem to w
złotnictwie trudniejsza i kosztowniejsza zastępująca emalię
technika, droższa od pozłacania analogicznej powierzchni.
Nie zadowalający jest jednak,
uzyskany poprzez utlenianie,
odcień patyny
na odnawianej
pow ierzchni.
Kontrast podk re ś l a „ tę p e ”
złocenie obraz ó w ołtar-zowych z XIX w. Znajdujące się poniżej pozostałości
średniowiecznego złoceń lśnią złotym blaskiem. Zielony kolor lustra był
pierwotnie bardziej stonowane, a złocenia jaśniejsze i bardziej błyszczące.
Przedstawienia z obrazu ołtarza od strony Chrystusa, od lewej kolejno:
Chrystus na Górze Oliwnej (Mt 26,36-46), Eliasz na Górze Karmel (2 Krl. 1),
Chrystus przed Piłatem (Mt 27, 24-26), Biczowanie Chrystusa (Mt 27, 2630), Historia Hioba (Hi, 2, 1-10), Jezus niesie krzyż (Mt 27, 31-32), Grzech
pierworodny (Rdz 3,1-5); następnie w kolejności od dołu ku górze:
Abraham składa ofiarę z Izaaka (Rdz 22,9-14), walka Jakuba i drabina
Jakubowa (Rdz 32, 23-33; 28,11-22), Samson u bram Gazy (Sdz 16, 1-3),
Abel i Melchizedek (Rdz 4,4 ; 14, 18-249), Chrystus na krzyżu (obraz
centralny), Mojżesz czyni cud z wodą na pustyni (2.Wj 17, 1-7), Eliasz i
wdowa z Sarepty (1 Krl 17, 10-24), opieczętowanie sług (Ap 7), z lewej:
spiżowy wąż, po prawej: Dawid zabija Goliata (1. Sm 17, 4 (38-51) 58).
Na ramionach krzyża znajdują się głowy proroków ujęte w półokrągłe
obramienia.
13 RoMAŃSKA cHRZCIELNICA z cZASZĄ w formie kielicha z XIII w,
wykonana z wapienia gotlandzkiego, pochodzi z kościoła Najświętszej
Marii Panny z Wismaru. Kościoł częściowo zniszczony w podczas II - wojny
11
światowej, nawę kościoła, w której stała chrzcielnica wysadzono w
czasach NRD.
14 ZA CHODNIA CZEŚĆ KOŚCIOŁA aż do lektorium i do ołtarza św.
Krzyża, ta część w klasztorach średniowiecznych przeznaczona była dla
konwersów i dla gości klasztoru. Tutaj modlili się i uczestniczyli w liturgii.
W całości zachowane stalle konwersów pochodzą z wyposażenia
pierwotnego kościoła datowane na rok 1280.
Na tak wczesne pochodzenie wskazują pełne łuki ścianek działowych,
formy wspornikowe misericordie (podparcia) oraz małe romańskie
półkolumienki. Baldachimy z bogatą dekorację rzeźbiarską, wzorowane na
stallach zakonnych ze wschodniej części świątyni, uzupełniono poźniej.
Warto zatrzymać przy stallach aby zachwycić się kunsztowną dekorację
rzeźbiarską lica zwieńczenia stalli. Ta z wyobrażeniem orła (blisko nr 19), z
liśćmi dębu i drzewa figowego przedstawia scenę kuszenia konwersa.
Napis głosi “Bracie, co tu robisz, chodź ze mną!”
Niezłomny brat na to odpowiada: “Do mnie nie ma przystępu żadne zło,
idź precz obmierzła bestio !”
Lico stalli z pelikanem
przedstawia pelikana
(zdjęcie) jako symbol
ofiary Chrystusa, Na
zwieńczeniu z lwem
przedstaw ienie lwa
jako symbolu
Zmar twychwstania
Pańskiego. Na licu z
wilkiem znajduje się
przedstawienia wilka i
smoka, z ich paszczy
wyrastają wici winorośli i chmielu. W ten
spos ó b rownież złe
zwierzęta wprzęga się
na służbę Dobru.
15 Nad wejściem
zachodnim znajduje
się TARCZA ZEGARA
ASTRONOMICZNEGO,
12
zniszczonego w czasie wojny 30- letniej (zdjęcie). Wykonany ok. 1390 roku
przez Mikołaja Lilienfelda, zgodnie z geocentrycznym poglądem na świat,
posiadał zapewne kalendarz. Zegar znajdował się wcześniej na ścianie
zachodniej południowej nawy poprzecznej, przy schodach do
dormitorium (33). W czterech narożach postacie sławnych filozofów i
astronomów ze świata antyku i średniowiecza.
16 OKNO ZACHODNIE z XIX w. to największe okno kościoła,
odrestaurowane w 1996 r. Stalle książęce (XIX w.) posiadają pozostałości
średniowiecznych stalli. Przeznaczone dla książęcej rodziny stalle
znajdowały się między południowymi stallami zakonników a stallami dla
konwersów, ukośnie do ambony (7).
17 GRANITOWY SARKOFAG Wielkiego Księcia Fryderyka Franciszka I
Meklemburskiego († 1837) umieszczono w 1843 r., po 16 latach prac przed
ołtarzem głównym, w 1976 r. przeniesiony na obecne miejsce do
zachodniej części kościoła. Fryderyk Franciszek I to pierwszy Arcyksiążę
na tych ziemiach. W 1793 r. założył pierwsze uzdrowisko nadmorskie
Heil igendamm, Doberan uczynił letnią re zydencją książąt
meklemburskich, tym samym przyczyniając się do wzrostu prestiżu tej
niewiele nieznaczącej od kasaty klasztoru miejscowości.
18 Kilka kroków stąd nawa boczna, w niej umieszczono w latach 2004 –
2005 według nowej koncepcji ŚREDNIOWIECZNE EPITAFIA OPACKIE.
Płyty te znajdowały się
pierwotnie na krużgankach, p ó źniej w
okresie po reformacji
w posadzce kościoła i
d o p i e ro w X I X w.
zostały umieszczone
przez radcę budowla n e g o M o ckela w
ścianie nawy bocznej.
Po konserwacji, usunię c i u w a rs t w y s ol i
znalazły swe miejsce w
pewnej odległości od
ściany zapewniającą
cyrkulację powietrza.
Po prawej umieszczono dwa epitafia opat ó w n i e z n a n ych z
imienia oraz opatów:
Marcina I (†1339),
13
Jakuba(† 1361), Marcina II († 1391), Jana († 1420), oraz proboszcza
Hermana Giwertze z Neuburga († 1449); po lewej opatów: Gottschalka (†
1391), Hermana Bockhold († 1423), Bernarda († 1441), Jana Wilkens (†
1489), Franciszka Meyne († 1499) i Henryka Mutzel († 1504 r.).
Nad epitafiami wizerunki książęce: księżnej Anny Brandenburskiej (†1567)
- małżonki Albrechta VII., oraz książąt meklemburskich: księcia Albrechta
VII († 1547), Jana VI († 1474), Albrechta VI († 1483), Jana V († 1422),
Henryka IV Grubego († 1477), Albrechta II Wielkiego († 1379),
Przybysława, księcia Obotryckiego fundatora klasztoru w Doberanie i
pierwszego chrześcijańskiego władcy tych ziem († 1178) oraz Niklota I,
księcia Obodrzyców († 1160).
19 W oknach wmontowano w latach 19781980 cenne pozost a ł o ś c i ś R E D N IO wIECZNYCH wITRAżY (1300 r.). Klasztor
posiadał już w XIII w.
w ł a s n e d w i e h u ty
szkła.
Bezbarwne podgrzewane szkło zabarwiono pigmentami z
metalu i elaza, miedzi,
następnie poszczegolne kawałki łączono
ramkami ołowianymi
(zw. dwutówkami) w
rozmaite kompozycje
ornamentalne lub
figuralne i osadzano
m i ę d z y że l a z n ym i
sztabami, dzielącymi
je na kwatery. Już w XIV w. w całym kościele były barwne witraże,
niezgodne z zasadami zakonu. Przedstawienia figuralne góry ukazują nam
św. Jana Chrzciciela, Maryję z małym Jezusem w Betlejem, św. Jana
Ewangelistę oraz na dole księżnę Anastazję Meklemburską († 1317),
fundatorkę witraża (na zdjęciu).
Poniżej znajdują się kamienne epitafia poświęcone pamięci ofiar wojen.
Dwie płyty umieszczono w 1985 r, 40 lat po zakończeniu II wojny
światowej przez tutejszą gminę protestancką. Na nich nazwy miejsc
14
mord ó w i kaźni- stanowią ostrzeżenie i wezwanie do pokoju i
sprawiedliwości.
20 KAPLICA BÜLOWA nazwa od rodziny Bulowów, z której wywodzili się
w XIV w. przez prawie 75 lat biskupi ze Schwerina. Barwna dekoracja ścienna w kaplicy wykonana w 1873 roku, gdyż średniowieczne freski uległy w
większości zniszczeniu. Postacie m. in. biskupów oraz członków rodziny a
na ścianie wschodniej - scena z Ukrzyżowania Chrystusa ze św. Janem i
Maryją oraz postaci dwóch świętych, św. Tomasza Kantuaryjskiego i
rycerza św. Olafa.
Przed kaplicą płyta nagrobna mistrza Hermana Kruse († 1599). Był to
pierwszy duchowny protestancki w Doberanie, pełniący od 1564 r. swe
obowiązki. Przedstawienie protestanckiego pastora Kruse ze świeckim
kielichem było programowe. Stanowiło wyznanie nowej wiary
protestanckiej. Takie wyobrażenie kielicha to rodzaj pomnika wiary
protestanckiej, będącej wyrazem prawowierności. Okrągła forma czaszy
kielicha była poręczniejsza przy rozdzielaniu wiernym.
Nad kaplicą Bulowów umieszczono w 1980 roku organy wykonane przez
firmę Schuke z Poczdamu. W 1600 r. kościół otrzymuje pierwsze organy,
następne zbudowała firma Friese ze Schwerina. Dzisiejsze mają ok. 3220
piszczałek, 44 rejestry oraz trzy klawiatury. Rozbrzmiewają podczas
nabożeństw, medytacji i koncertów. Od maja do września w każdy piątek
o godz. 19. 30 odbywają się w bazylice koncerty. Obecna empora
organowa była przypuszczalnie w średniowieczu emporą książęcą
możnych meklemburskich.
21 KAPLICA PRZYBYSŁAWA była mauzoleum i kaplicą rodową
meklemburskich książąt od roku 1302, nazwana od księcia Przybysława,
fundatora klasztoru, zmarłego w 1178 r. w Lineburgu. Jego doczesne
szczątki sprowadzono do Doberanu dopiero w 1219 r.
W kaplicy liczne godne uwagi zabytki: na wschodniej ścianie fragment
średniowiecznego witraża, w nim przedstawienie figuralne Matki Bożej
z dzieciątkiem Jezus, Boga Ojca i Ewangelisty św. Jana (figuralne, XVI w.)
Na pierwszym planie znajduje się późnogotycki krzyż (ok.1480 r.)
pochodzi z Lubeki, pierwotnie stał w wirydarzu oraz dwie szafy na
naczynia liturgiczne (XIV w.). Przed ołtarzem znajduje się nagrobek
pierwszego luterańskiego administratora biskupiego, Magnusa III. (†
1550) zaprzyjaźnionego z Filipem Melanchtonsem, oraz nagrobek księżnej
Urszuli, matki Magnusa III. Na ścianie północnej renesansowe epitafium
poświęcone Magnusowi III., napisy po łacinie i niemiecku z herbem
książęcym, obok z lewej strony trzy pamiątkowe tablice upamiętniające
spoczywające osoby z książęcego rodu, pod nimi średniowieczne
15
kamienne epitafia (z XIV w.), wskazujące na miejsce książęcych grobów,
epitafia z herbami z postaciami zwierząt.
Pod emporą organową portret Wielkiego Księcia Fryderyka Franciszka I
Meklemburskiego, założyciela w 1793 r. pierwszego uzdrowiska
nadmorskiego w Niemczech, Heiligendamm.
W sarkofagu z marmuru spoczywa księżniczka Teodora z Reuss († 1918),
małżonka księcia Adolfa Fryderyka Meklemburskiego, w połnocnej części
okno zdobione herbami z 1852 r., (zdjęte w 1976 r., odrestaurowane i ponownie zamontowane w 2005 r.) W posadzce omyłkowo w XIX w. półożono ponad grobowcem księcia Henryka I Pielgrzyma Meklemburskiego (†
1302) epitafium księcia Przybysława († 1179 ).
Na podłuczach przęseł, w kierunku prospektu organowego zachowana
bezcenne cienne malowidła z XV w. ścienne z wicią winorośli i
wizerunkiem Vir Dolorum – Mąż Boleściwy czyli Chrystusa Bolejącego.
Na filarze w obejściu rezbiterium epitafia książąt Baltazara († 1507) i
Eryka († 1508 ), pochodzą z przełomu gotyku i renesansu i przedstawiają
e p i t a fi u m w s w e j
szczytowej formie.
Barwna polichromia
na centralnym filarze
w transepcie (zdjęcie),
(analogiczny filar znajduje się w południowej nawie poprzecznej), powstała już w
XIII w., wzorce czerpano z Orientu.
Filar centralny, łuki
rozporowe nawy krzyżowej, belki przęseł
pod sklepieniem oraz
przypory stabilizowały konstrukcję kościoła
zbudowanego na bagiennym terenie.
Naprzeciwko piękna
płyta nagrobna
księżnej Anny Meklemburskiej († 1464), córki Henryka IV i siostry Magnusa II.
16
22 OŁTARZ EUCHARYSTYCZNY datowany na okres 1410/20 powstał
jako jeden z pierwszych wyobrażeń tego rodzaju, prawdopodobnie
fundowany przez Albrechta III Meklemburskiego i jego drugą żonę
Agnieszkę. Tablica środkowa (patrz zdjęcie) ukazuje obrazowo i
pouczająco przemianę Słowa w Ciało, czyli w Eucharystię. Czterech
Ewangelistow wsypuje Słowo Boże do leja. Młyn symbolizuje Chrystusa i
stanowi drogę przemiany, dwunastu apostołów napędza młyn a czterech
Ojców Kościoła trzyma kielich, do kielicha spływa drogocenny pokarm,
który ojcowie podają wiernym. Na bocznych skrzydłach ukazane są sceny
z życia św. Marcina.
23 DREWNIANY KANDELABR (ok. 1300 r.) Stał on prawdopodobnie przy
książęcych grobowcach, obok średniowieczna drewniana stela.
Model klasztoru przedstawia stan budynku z czasów kasaty klasztoru w
1552 r. z krużgankiem i oraz wiele zabudowań z otoczenia klasztoru, część
z nich istnieje do dziś jak np. latarnia zmarłych-ossarium z ok.1250 r. od
północnej strony kościoła oraz spichlerz i ruiny budynku gospodarczego
(z ok.1290 r.) w południowej części klasztoru. Mury obwodowe klasztoru,
1400 metr ó w długości, zachowane prawie w całości z czas ó w
średniowiecza.
Po przeciwnej stronie umieszczono odrestaurowaną w 2004 r. płytę
nagrobną Henryka z Luhe; inskrypcja głosi “W Roku Pańskim 1401 w dniu
św. Wincentego męczennika zmarł dobry Henryk z Luhe, szczery przyjaciel
klasztoru, spoczywa pod tym kamieniem. Pokój jego duszy. Amen.”
24 W 2009 roku złożono i usustawiono tutaj tło ołtarza (struktura ołtarza),
ktorego części pochodzą ze średniowiecza i baroku.
17
25 GROBOWIEC hrabiego Samuela von Behr († 1621) wykonany przez
Juliusza Dotebera z Lipska, baldachim z 1626 r. wykonany przez Cheer
Evert Pilot. Samuel von Behr był kanclerzem, marszałkiem, ministrem,
mistrzem dworskim oraz wychowawcą księcia Adolfa Fryderyka (27).
Książę w dowód wdzięczności polecił wykonać ten grobowiec.
Po prawej stronie kaplicy poroże jelenia z łabędziem przypominają
legendę związaną z powstaniem klasztoru: po zniszczeniu pierwszego
klasztoru książę Mikołaj z Rostoku szukał miejsca na nową fundację.
Miejsce to miał wskazać pierwszy upolowany jeleń. Książe zabił jelenia w
tym miejscu, jednak zakonnikom nie odpowiadał bagienny teren pod
budowę przyszłego klasztoru. Nagle wyleciał z gęstwiny łabędź i wydał
okrzyk “dobr, dobr” ( po słowiańsku dobry), mnisi uznali to za znak z nieba
i postawili tutaj klasztor. “dobr” --> Doberan (po słowiańsku = dobre
miejsce).
26 RZEŹBA Z TUMBY KRóLOWEJ MAŁGORZATY DUŃSKIEJ († 1282),
zdjęcie) wykonana z drewna dębowego w stylu późnoromańskim i
wczesnogotyckim. Uchodzi za najstarszą rzeźbę Meklemburgii -Pomorza
Przedniego oraz za najstarszą rzeźbę kobiecą z wszystkich klasztorów
cysterskich w Europie. Ponieważ króla Krzysztofa I Duńskiego, męża
Małgorzaty zamordowano w jego własnej ojczyźnie, królowa po powrócie
z podroży do Rzymu dożywa swoich dni w klasztorze cysterek św. Krzyża w
Rostoku. Pochowano ją jednak w pierwotnym romańskim kościele w
Doberanie, głównym miejscu spoczynku możnych poprzednikow z jej
rodu.
Po prawej stronie za nagrobkiem środkowa kwatera z ołtarza
Ukrzyżowania przez cnoty (ok. 1340 r.), przedstawia scenę
Ukrzyżowania Chrystusa przez postacie kobiece uosabiające siedem cnót:
posłuszeństwo, wytrwałość, miłosierdzie, miłość, pokorę, sprawied18
liwość, pokój. To bardzo rzadkie przedstawienie cnót znajdujemy u
Izajasza 4,1, toczą one walkę o ludzkie dusze. Chrystus, uosobienie
wszelkich cnót umarł za nas na krzyżu, cnoty pomagają nam zwyciężać
grzech, zwycięstwo cnot zapowiada nadejście Królestwa Bożego. Na
bocznej wewnętrznej stronie retabulum postacie proroków: Izajasza,
Eliasza, Jeremiasza oraz Daniela. Na bocznej zewnętrznej sceny:
Zwiastowania Maryi Pannie, Narodzin Jezusa oraz Pokłonu Trzech Króli i
Ofiarowania Jezusa w świątyni. Ołtarz odnawiano w latach 2003 - 2005.
“Ołtarz Złotego Anioła” z XIV w. tylko częściowo zachowany.
Posiada predellę z innego bocznego ołtarza Ołtarz Bożego Ciała,
kwatera środkowa przedstawia Ostatnią Wieczerzę (ok. 1330 r.).
Malarstwo tablicowe tego typu to jedno z najstarszych w Meklemburgii.
Przypuszczalnie za czasów klasztornych znajdował się w kaplicy bramnej
19
przy zach. bramie klasztoru, związany był z szerzącym się w Doberanie
kultem relikwii Świętej Krwi. Tablica inskrypcyjna pochodzi z 2-giej
połowy XIV w. Lewa część brakowała już ok. 1700 r.
Wizerunki książąt: Jan Albrecht I Meklemburski († 1576) i jego małżonka
Anna Zofia Pruska († 1591). Ponadto w kaplicy znajdujemy ozdobne
szczytnice ze średniowiecznych stalli z XIV w.
27 GROBOWIEC I KRYPTA KSIĘCIA ADOLFA FRYDERYKA I
Meklemburskiego († 1658 r.) i jego żony Anny Marii Fryzyjskiej († 1634),
wykonany w 1634 r. przez rzeźbiarzy Juliusza Doteber z Lipska i Daniela
Wernera z Rostoku, styl
przejściowy między
renesansem a barokiem. Nagrobek wykonany z wapienia, pokrywa z drewna, w
której zdobienia masy
perłowej.
Posągi książęce, autentyc z n e j w i el ko ś c i ,
przedstawione wedle
mody hiszpańskiej, w
charakterystycznym
dla tego okresu stylu.
Adolf Fryderyk w 1637
r. nakazał odnow ić
dachy i wystroj kościoła, zniszczone przez
grabieże podczas
wojny 30-letniej.
28 OKTOGON - kaplica na planie ośmiokąta jest mauzoleum 13 meklemburskich książąt, zbudowana ok. 1420 r., do jej budowy wtórnie użyto
poźnoromańskich kolumn i głowic przypuszczalnie z ok. 1240 r.
Usytuowane z tyłu ołtarza stanowiło uprzywilejowane miejsce spoczynku
“pod ołtarzem”.
Na uwagę zasługują późnogotyckie rzeźbione zdobienie balustrady. Na
ścianach mauzoleum dekoracja malarska, odrestaurowana w 2004 r.
przedstawia krόla Albrechta III Szwedzkiego († 1412) oraz książąt:
Henryka III († 1383), Jana IV (†1422) oraz Magnusa I Meklemburskiego (†
1384).
20
29 TUMBA KSIĘCIA
ALBRECHTA III MEKLEMBURSKIEGO i
KRÓLA SZWEDZKIEGO († 1412, zdjęcie),
oraz jego pierwszej żony Richildy ze Szweryna († 1377), książę
spoczywa w rodzinnym mauzoleum, w
oktogonie (28), żona
natomiast w Sztokholmie, nagrobek zaliczany do cennych zabytk ó w p ó źnogotyckiej
sztuki sepulkralnej.
Albrecht został obrany
na krola Szwecji przez
szlachtę, a po 25 latach
królowania, w 1389 r.
podczas wojen zostaje
pokonany przez duńską królową Małgorzatę I. Ta klęska przyczynia się do osłabienia jego
władzy w Meklemburgii. Figuralne przedstawienia lwa i psa symbolizują
siłę i wierność. Warto spojrzeć na gotyckie okrycie Richildy, miękko
spływające pofałdowanie.
Ponadto w kaplicy wizerunki: księcia Ulryka III Gustrow († 1603) namalowany przez niderlandzkiego artystę Korneliusza Krommeny, księżnej
Anny Pomorzanki (†1626); do wystroju kaplicy należą rownież
średniowieczne płyty nagrobne rycerza Mateusza z Axekow i jego żony
Ghese, Jana i Wernera z Axekow, Mateusza i Clawes z Axekow, barokowe
lico stalli.
Ołtarz Tajemnic Radosnych Różańca (XV w.) pochodzi z któregoś z
dawniejszych ołtarzy bocznych, które po kasacie klasztoru, nie będąc
używane niszczały bądź uległy całkowitemu zniszczeniu.
30 POSĄG MAGNUSA II KSIĘCIA Meklemburskiego († 1503) uchodzi za
najdoskonalszy przykład epitafium. Książę trzyma w prawej dłoni sztylet,
głowę okala chusta pośmiertna. Magnus był bardzo energicznym władcą i
wprowadził szereg dalekosiężnych reform, gospodarczych i finansowych.
Dwa podobne posągi znajdują się przed kaplicą Przybysława (21).
21
31 NAGROBEK
KSIĘCIA JANA
ALBRECHTA
Meklemburskiego
(† 1920) i jego
żony Elżbiety
księżniczki Saskiej z Weimaru i
Eisenach (†1908)
został wykonany
ok. 1910 przez
radę budowlaną
Winter z Brunszwiku. Składa się
z cokołu z norwe s k i e g o w a pienia, labradoru, błękitnosinej barwy, ponad nagrobkiem
cyborium z marmuru z Werony,
zdobiony bardzo cenną mozaiką ceramiczną. Jan Albrecht jako prezydent
Niemieckiej Sp ó łki Kolonialnej dużo podr ó żował, stąd inspiracje
bizantyjskimi zabytkami z Rawenny i jej okolic. Można tu dostrzec
również wpływy architektury stylu wilhelmińsko - niemieckiego.
W kaplicy, odmiennie niż w całym kościele, pozostawiono neogotycką
polichromię z czasów prac konserwatorskich prowadzonych przez
Gotthilfa Ludwika Mockela w latach 1896-1898. Wizerunki na ścianach
przedstawiają: królową Zofię Duńską i księżniczkę Meklemburską († 1631),
małżonkę króla duńskiego Fryderyka II, a także księcia Karola I
Meklemburskiego († 1610).
32 Na ścianach z tyłu modelu zamieszczony jest przetłumaczony tekst
dokumentu konsekracji kościoła z 1368 r., płyta nagrobna (XIV w.)
Henryka z Weser i jego żony, epitafium Piotr Wise kupca z Lubeki i
darczyńcy klasztoru († 1338 ) i nad nim tablica epitafijna z inskrypcjami
po niemiecku i po łacinie. Piotr Wise, fundator trzech ołtarzy,
przedstawiony jest podług mody z ok. 1400 r.
33 Po prawej stronie przy wejściu do świątyni wiszą wizerunki książęce:
Krystiana Ludwika Meklemburskiego († 1692), Adolfa Fryderyka I
Meklemburskiego († 1658) i jego żony Anny Marii z Fryzji Wschodniej (†
1634).
22
W południowo-zachodnim narożniku kolumna z wapienia z XIII w,
pochodzi przypuszczalnie z nie istniejących budynków klasztornych. Na
ścianie obok książęce epitafium zbiorowe, składające się z czterech
oddzielnych płyt marmurowych.
Renesansową oprawę wykonano w 1583 r. na polecenie księcia Ulryka i
jego małżonki Elżbiety, księżnej Meklemburskiej, księżniczki duńskiej.
Epitafium (odnowione w 2006 r.) upamiętnia wszystkich z książęcego
rodu, pochowanych w świątyni i zarówno formą i jak treścią przewyższa
wszystkie pozostałe. Nad epitafium odkryta w 2005 r. płycina okienna,
pochodząca zapewne z XIV w.
Po lewej stronie wejścia głόwnego znajdują się płyta nagrobna JANA
MOLTKE († 1388) i jego małżonki MAŁGORZATY († 1391), obok po lewej
płyta nagrobna rycerza Henryka Moltke oraz Katarzyny Moltke.
23
BUDOWA I ARCHITEKTURA W SKRÓCIE
-trόjnawowa bazylika, przekryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym
-dziewięcioprzęsłowe prezbiterium, zamknięte półkoliście pięcioma
bokami ośmiokąta
-prezbiterium z obejściem, do ambitu przylega wieniec kaplic/pięć/
-trzyczęściowy podział pionowy ścian: strefa arkad, pozorna strefa
triforium/ malowana/ strefa okien
-długość 79m, zerokość 39m, wysokość środkowej nawy 26,5m,
wysokość wieży 72m
-rekonstrukcja średniowiecznej kolorystyki wnętrza po odkryciach w
latach 1974-84
-zewnętrzna forma
architektoniczna skromna,
zgodnie z regułą cysterską
-oryginalny fryz okalający z
kształtek ceramicznych z
motywem trójliścia
-szczyt zachodni i szczyt nawy
poprzecznej zdobią płyciny z
rozetą
-fundamenty głębokości 5 m,
wypełnione kamiennym
gruzem zalewanym
rozgrzanym do 160oC wapnem
( tzw. rzymski beton)
24
PRACE BUDOWLANE I KONSERWATORSKIE
Pierwotny kościół opacki jest od wielu wieków znakiem wiary i nadziei,
miejscem spotkań a także symbolem rozwoju ludzkości. Zabytkowa
świątynia, jej wnętrze i wyposażenie to wspólne dzieło wielu pokoleń. Ten
międzynarodowy i narodowy zabytek, pomimo ustawicznych wysiłków,
nosi w na sobie ślady upływającego czasu. Wielu zniszczeń nie widać na
pierwszy rzut oka. Zadanie utrzymania bazyliki przerasta możliwości
zboru ewangelicko-luterańskiego w Bad Doberan. Na następne lata
planowane są dalsze niezbędne prace konserwatorskie wyposażenia
kościoła. Na renowacje potrzeba rocznie ok. 300.000 euro, dotacje ze
środków publicznych i różnych fundacji przyznawane są tylko przy
wystarczających środkach własnych.
Przelewem na konto: Ev.-luth. Kirchgemeinde, Acredobank Nürnberg,
BLZ: (nr banku) 76060561, Nr Konta: 505350115
Każda pomoc finansowa jest ważna. Bardzo dziękujemy!
MAPA OKOLICY
Nota wydawnicza
BAZYLIKA W BAD DOBERAN - PRZEWODNIK. Wydanie II, 2013 r.
Wydawca:
Zbór Ewangelicko - Luterański/Bazylika w Doberan
Klosterstrasse 2, Niemcy 18209 Bad Doberan
Tel. 0049 (0) 32803-62716, Fax:0049 (0) 38203-62528
Internet: www.muenster-doberan.de
e-mail: [email protected]
Tekst/projekt okładki:
Martin Heider, kustosz kościoła
Zdjęcia:
Martin Heider (Bad Doberan)
Opracowania:
W. Erdmann: Opactwo cystersόw w Doberan, Konigstein/Taunus 1995.
Wilhelm Kuhne: Kościół w Bad Doberan, wyd. 2, Rostock 1938.
F. Schlie: Sztuka i zabytki historyczne Wielkiego Księstwa
Meklemburskiego i Schwerina, t. 3, Schwerin 1899.
Przedruk i kopiowanie za zezwoleniem autora
Tłumaczenie:
Bernadeta Sturzbecher (Poznań)
Danuta Krause (Rostock)
25
Dargun
Chorin
Eldena
Kołbacz
Bierzwnik
Bukowo
Pelplin
Oliwa
ehem. Zisterzineserkloster
(Auswahl)
Mitglied Europäische Route
der Backsteingotik e.V.
-na Europejskim Szlaku Gotyku
Ceglanego północnych Niemiec
(kraj związkowy MeklemburgiaPomorze Przednie)
-położenie na obszarze dużego
klasztornego założenia
parkowego, blisko centrum
-dojazd autostradą A 20 (LubeckaRostock- Szczecin) - oznakowany
zjazd w kier. Bad Doberan
-drogą krajową B 105 Rostock
(15 km) - Wismar (40 km)
-linią kolejową Rostock –Wismar
-polecamy wycieczkę kolejką
wąskotorową „Molli” na trasie z
Kühlungsborn lub z Heiligendamm do Bad Doberan i z
powrotem
POŁOŻENIE I
DOJAZD
Lübeck
Hamburg
A1
Kiel
Schwerin
A 24
A 20
Wismar
A 20
Stralsund
A 14
A 19
nach
Berlin
Güstrow
Waren
Usedom-->
Greifswald
Bergen
(Rügen)
A 20
nach
Stettin
Neubrandenburg
BAD DOBERAN
Rostock
Ostseefähre
Rostock (D)
Gedser (DK)
1:45 h
Warnemünde
Heiligendamm
Kühlungsborn
Rerik
Ostsee
Koncerty w świątyni od maja do września piątki w o godz. 19.30.
Informacje dodatkowe na stronie www.muenster-doberan.de.
Po koncertach piątkowych bezpłatne autobusy w kierunku Heiligendamm, Kühlungsborn i do Rerik.
Rezerwacja biletów na koncerty i na przejazdy - tel. 0049/38203-62716,
fax. 0049/38203-62528 lub pod adresem www.muenster-doberan.de.
Polecamy przejażdżkę do Bad Doberan np. kolejką “Molli” o godz. 17.35 z
Kuhlungsborn-West , o godz. 18.03 odjazd z Heiligendamm.
Nabożeństwa ewangelickie w niedziele i święta o godz. 9.30.
Zwiedzanie z przewodnikiem codziennie w jęz. niemieckim, w jęz.
angielskim po uprzednim zgłoszeniu
Zwiedzanie codziennie w miesiącach:
maj - wrzesień
pon–sob 9.oo–18.oo niedziele i święta 11.oo–18.oo
marzec - kwiecień pon–sob 10.oo–17.oo niedziele i święta 11.oo–17.oo
październik - luty pon–sob 10.oo–16.oo niedziele i święta 11.oo–16.oo
INFORMACJE PRAKTYCZNE