04 Bielecka.p65

Agata Bielecka, Magdalena Wierzbicka
Klinika Kardiologii I Katedry Kardiologii i Kardiochirurgii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Chirurgiczne metody leczenia
schyłkowej niewydolności serca
Surgical treatment of end-stage heart failure
How to treat patients who develop advanced heart
failure despite optimal medical therapy has not been
resolved. Transplantation provides the most effective therapy for this condition, but the shortage of
donor organs results in < 10% of potential recipients
actually receiving a transplant. Transplant candidates in whom heart failure reaches its final stage before an appropriate donor heart becomes available
are considered eligible for temporary or permanent
mechanical circulatory support. Possible alternatives
to cardiac allotransplantation include the surgical
approaches to treatment of heart failure like: revascularization, ventricular reduction surgery, cardiomyoplasty and new methods like the aneurysmoplasty and devices which are currently under investigation for its potential use in the treatment of heart
failure like Myosplint TM or ACORN system.
Key words: heart failure, mechanical circulatory
support, cardiac transplant, surgical treatment
WPROWADZENIE
Schyłkowa niewydolność serca jest trudnym problemem terapeutycznym i stanowi przedmiot zainteresowania kardiochirurgów jedynie u niewielkiego odsetka chorych opornych na leczenie farmakologiczne. Alternatywą
dla metod chirurgicznych jest stymulacja resynchronizująca serca, jednak tylko u pacjentów z opóźnieniem przewodzenia śródkomorowego i udokumentowaną echokardiograficznie dyssynchronią skurczu komór. Pomimo
nieustannego poszukiwania nowych metod chirurgicznego leczenia przewlekłej, ciężkiej niewydolności serca
i rozwoju metod już istniejących, przeszczepienie serca
Adres do korespondencji: lek. med. Agata Bielecka
ul. Sterlinga 1/3, 91–425 Łódź
tel./faks: (0 42) 636 44 71
e-mail: [email protected]
Forum Kardiologów 2005, 10, 3, 100–106
Copyright © 2005 Via Medica, ISSN 1425–3674
100
pozostaje wciąż najskuteczniejszym sposobem postępowania w tej grupie chorych [1]. Z powodu braku dawców,
a także licznych przeciwwskazań u potencjalnych biorców, konieczne jest prowadzenie intensywnych badań
dotyczących innych niż transplantacja sposobów postępowania chirurgicznego. W wybranych przypadkach
chorych kwalifikujących się do IV klasy niewydolności serca według New York Heart Association (NYHA) można
zastosować mechaniczne układy wspomagające pracę
serca. W praktyce klinicznej na świecie dostępne są zewnątrz- i wewnątrzustrojowe urządzenia do mechanicznego wspomagania czynności komór serca [2]. Wykorzystywane urządzenia wewnątrzustrojowe są bardzo kosztowne, dlatego trwają zaawansowane badania nad polskim sztucznym sercem (www.polskieserce.pl). Alternatywą dla transplantacji u chorych ze schyłkową, przewlekłą niewydolnością serca są metody chirurgiczne.
Mogą one spowodować istotną poprawę kliniczną w tej
grupie pacjentów, dlatego budzą duże zainteresowanie
klinicystów [3].
PLASTYKA WTÓRNEJ
NIEDOMYKALNOŚCI MITRALNEJ
Częstym powikłaniem schyłkowej kardiomiopatii rozstrzeniowej, pierwotnej lub niedokrwiennej, jest czynnościowa niedomykalność zastawki mitralnej. Koncepcję
chirurgicznej naprawy zastawki mitralnej wysunął jako
pierwszy Brunon [4], ale operacja ta stała się technicznie
możliwa po wprowadzeniu sztucznego płuco-serca
przez Gibbona w 1954 roku [5]. Operacje naprawcze
zastawki mitralnej polegają na naprawie tylnego płatka,
naprawie przedniego płatka bądź wykorzystaniu techniki anuloplastyki. Plastyka lub wymiana tej zastawki jest
Chirurgiczne metody leczenia schyłkowej niewydolności serca
Tabela 1. Wskazania i przeciwwskazania do operacji naprawczej zastawki mitralnej [6]
Wskazania
Przeciwwskazania
Niedomykalność niedokrwienna z anatomicznie
prawidłowym ujściem
Masywne, uogólnione zwapnienia
Dysfunkcja wiotkiej, niezwapniałej i umiarkowanie
zwapniałej zastawki
Bardzo zdeformowany aparat podzastawkowy
Izolowana rozstrzeń pierścienia, perforacja płatków,
zrośnięcie spoideł
Ciężki, rozległy proces zapalny zastawki
Minimalna lub średnio zaawansowana deformacja
aparatu podzastawkowego
Brak możliwości dobrej wizualizacji zastawki
Brak dużych zwapnień
Brak możliwości weryfikacji efektu leczenia
śródoperacyjną ultrasonografią przezprzełykową
Wypadanie przedniego bądź tylnego płatka
Zbyt małe doświadczenie zespołu operującego
ważnym i uznanym zabiegiem, którego znaczenie nie
zostało jednak dotąd jednoznacznie ocenione w grupie
pacjentów ze skrajnie nasilonymi objawami, gdyż nadal
kontrowersje budzi identyfikacja chorych z niską frakcją
wyrzutową, kwalifikujących się do zabiegu, i czas przeprowadzenia plastyki zastawki mitralnej jako wyłącznej
terapii [7]. Wskazania i przeciwwskazania do naprawy zastawki mitralnej przedstawiono w tabeli 1.
U chorych po plastyce mitralnej z zastosowaniem
pierścienia Bolling i wsp. [8] obserwowali znaczną poprawę wydolności krążenia — średnio o 2 klasy niewydolności serca według NYHA — oraz istotne zwiększenie
rzutu serca i frakcji wyrzutowej lewej komory. Według
Lawrie [9] śmiertelność operacyjna wyniosła 2,5%, przeżywalność po 7 latach po naprawie zastawki mitralnej
wyniosła 91,3%, a 92,1% chorych przeżyło ten okres bez
operacji. W przypadku choroby niedokrwiennej serca
z niedokrwienną dysfunkcją lewej komory zabiegi pomostowania aortalno-wieńcowego łączy się z plastyką zastawki mitralnej. Wykazano jednak, że frakcja wyrzutowa lewej komory mniejsza niż 25% wiąże się ze zwiększoną śmiertelnością operacyjną [10]. Z tego powodu
poszukuje się metod prowadzących do poprawy frakcji
wyrzutowej lewej komory.
Rycina 1. Operacja Batisty
no w celu leczenia chorych z idiopatyczną kardiomiopatią rozstrzeniową, a polegała na usunięciu jedynie
fragmentu mięśnia hipokinetycznego bocznej ściany
lewej komory między mięśniami brodawkowatymi lub
na przecięciu mięśni brodawkowatych i ich reimplantacji (ryc. 1).
Udowodniono później, że takie postępowanie nie
poprawia czynności serca jako pompy, co wykazała ocena zależności między ciśnieniem wypełnienia a rzutem
serca [12].
Operacja Batisty nie została wdrożona do codziennej
praktyki klinicznej.
ZABIEGI CHIRURGICZNE ZMNIEJSZAJĄCE
OBJĘTOŚĆ LEWEJ KOMORY
Operacja wewnątrzkomorowej
plastyki z zastosowaniem łaty
Celem zabiegów radykalnie zmniejszających objętość
lewej komory poprzez zmianę jej kształtu jest skrócenie
wydłużonego w niewydolnym sercu promienia krzywizny, który zgodnie z prawem Laplace’a zwiększa napięcie skurczowe ściany mięśnia sercowego.
Powszechnie akceptowanym sposobem leczenia chirurgicznego jest usunięcie dyskinetycznej blizny pozawałowej (aneurysmoplasty) [13]. Dyskusyjne jest zastosowanie tej metody w przypadku blizny akinetycznej. Duże
nadzieje wiąże się obecnie z tak zwaną geometryczną rekonstrukcją lewej komory z użyciem łaty metodą Dora [14].
Metodę tę, opisaną niezależnie przez Dora i Cooleya, stosuje się u chorych z kardiomiopatią niedokrwienną,
u których w przebiegu zawału doszło do niekorzystnego remodelingu niedokrwionego obszaru zawału. W wy-
Operacja częściowej resekcji lewej komory
— operacja Batisty
Pierwszą operację naprawczą remodelingu lewej
komory serca wdrożył Batista [11]. Metodę tę opracowa-
www.fk.viamedica.pl
101
Forum Kardiologów 2005, tom 10, nr 3
niku wzrostu napięcia ściany, w której miocyty zostały zastąpione przez fibrocyty, powstaje obszar akinezy lub
potem dyskinezy, wzrasta zużycie tlenu, a wreszcie dochodzi do rozstrzeni lewej komory serca [15]. Wskazaniami do tej operacji są:
• przebyty zawał ściany przednio-przegrodowej z powiększeniem lewej komory (objętość późnorozkurczowa > 100 ml/m²);
• znaczne upośledzenie frakcji wyrzutowej lewej komory (niekiedy < 20%);
• hipokineza lub akineza obejmująca ponad 35% lewej
komory;
• współistnienie objawów dławicy piersiowej, niewydolności serca i zaburzeń rytmu;
• napady dolegliwości dławicowych w testach prowokacyjnych u chorych bez objawów [16].
Metoda Dora, udoskonalona przez Menicantiego
[17], polega na wycięciu blizny i uzupełnieniu fragmentu lewej komory łatą. Wprowadzony do praktyki klinicznej przez Menicantiego balon używany podczas operacji pozwala na precyzyjne wyznaczenie nowego koniuszka lewej komory, przywrócenie jej eliptycznego kształtu
i objętości. Przeżycie po operacji metodą Dora u 207 pacjentów przedstawiono w tabeli 2 [18].
Qin i wsp. [19] wykazali znaczną poprawę frakcji
wyrzutowej lewej komory ze średnio 29 ± 11% do 43
± 13% (p < 0,01) u chorych po rekonstrukcji komorowej.
Chirurgiczna wewnątrzsercowa rekonstrukcja
przedniej ściany lewej komory
W badaniu grupy Reconstructive Endoventricular
Surgery returning Torsion Original Elliptical Shape to the
left ventricle (RESTORE) poddano ocenie efekty operacji
Dora z zastosowaniem metody surgical anterior ventricular restoration or surgical anterior ventricular endocardial restoration (SAVR/SAVER), która polega na chirurgicznej wewnątrzsercowej rekonstrukcji przedniej ściany lewej komory [20]. Po zabiegu uzyskiwano średni
wzrost frakcji wyrzutowej lewej komory z 29 ± 10% do
39 ± 12,4%. Siedemdziesiąt pięć procent operowanych
przeszło do I lub II klasy według NYHA; 3-letnie przeżycie wynosiło 89% [21]. Operację metodą SAVER objęto
klinicznym prospektywnym badaniem jako część wieloośrodkowego badania Surgical Treatment for Ischaemic
Heart Failure (STICH). Do badania zakwalifikowano chorych w III i IV klasie według NYHA, z frakcją wyrzutową
mniejszą niż 25% i wskazaniami do rewaskularyzacji serca. Chorych przydzielono metodą randomizacji do następujących grup: leczonych tylko farmakologicznie, poddanych pomostowaniu aortalno-wieńcowemu (CABG,
coronary artery bypass grafting) i leczonych farmakologicznie, poddanych CABG oraz rekonstrukcji lewej komory. Z badania wykluczono pacjentów po przebyciu więcej niż jednej operacji kardiochirurgicznej, chorych wymagających rekonstrukcji zastawki mitralnej i leczonych
preparatami o działaniu inotropowo dodatnim (http://
//www.stichtrial.org/disclaimer/index.cfm).
KARDIOMIOPLASTYKA DYNAMICZNA
Kolejną metodą naprawczą remodelingu lewej komory serca jest zabieg nazwany kardiomioplastyką. W operacji tej wykorzystuje się mięsień najszerszy grzbietu, który wraz z pęczkiem naczyniowo-nerwowym wprowadza
się do worka osierdziowego i owija wokół serca, a następnie stymuluje za pomocą specjalnie skonstruowanego
rozrusznika do synchronicznego z sercem skurczu wspierającego pracującą komorę [22]. Kardiomioplastyka nie
okazała się wystarczająco efektywna w leczeniu zaawansowanych stadiów niewydolności serca z powodu wysokiej śmiertelności okołooperacyjnej, długiego czasu potrzebnego do wytrenowania mięśnia najszerszego
grzbietu, przewlekłego zmęczenia tego mięśnia oraz jedynie minimalnej skuteczności w poprawie funkcji miokardium, dlatego w efekcie przeszczepiony mięsień najszerszy grzbietu ostatecznie stawał się jedynie bierną
„otoczką” wokół serca [23]. Schemat operacji kardiomioplastyki przedstawia rycina 2.
Tabela 2. Wyniki operacji metodą Dora [18]
Liczba
pacjentów
Przeżycie
po roku
Przeżycie
po 2 latach
Przeżycie
po 5 latach
207
98 ± 1%
95,8 ± 1,4%
82,1 ± 3,3%
102
Rycina 2. Schemat kardiomioplastyki
www.fk.viamedica.pl
Chirurgiczne metody leczenia schyłkowej niewydolności serca
Chociaż wyniki badań klinicznych nie wykazały korzyści z zastosowania kardiomioplastyki, u kilku pacjentów
uzyskano zmniejszenie wymiarów serca, co prowadziło
do poprawy jego funkcji. Dzięki tym obserwacjom powstała koncepcja, że to samo można osiągnąć z użyciem
biernego materiału owijającego serce [24].
URZĄDZENIA DO BIERNEGO
OGRANICZENIA LEWEJ KOMORY SERCA
ACORN Cardiovascular Inc.,
Paracor Medical Inc., Myocor Inc.
Koncepcję cofania remodelingu mięśniowego z zastosowaniem otoczki wokół niewydolnego mięśnia sercowego, zapożyczoną z zabiegu kardiomioplastyki
z użyciem mięśnia najszerszego grzbietu, wykorzystano
i rozwinięto w urządzeniach do biernego ograniczenia
lewej komory (ACORN Cardiovascular Inc., Paracor Medical Inc., Myocor Inc.), których zaletą w porównaniu
z kardiomioplastyką jest istotne ograniczenie rozległości operacji i wyeliminowanie konieczności elektrostymulacji. Urządzenie Acorn Cardiac Support Device to tak
zwana czapeczka poliestrowa, nakładana od tyłu na
komorę (ryc. 3).
W badaniach po aplikacji Acorn Cardiac Support
Device udowodniono znaczne zmniejszenie wymiarów
lewej komory, poprawę regionalnej kurczliwości i w efekcie — wzrost frakcji wyrzutowej [25].
Urządzenie Myosplint
Nową metodą chirurgicznego remodelingu lewej
komory bez wycinania fragmentów jej ściany jest zastosowanie mechanicznych przezkomorowych klipsów
Myosplint TM (Myocor Inc.) [26], które zbliżają do siebie
przeciwne strony poszerzonej komory w celu przekształcenia jej obwodu w dwa okręgi, każdy z mniejszym promieniem krzywizny (ryc. 4).
W badaniach eksperymentalnych udokumentowano
redukcję obciążenia lewej komory oraz zwiększenie frakcji wyrzutowej [27].
Tę eksperymentalną metodę łączy się z plastyką bądź
wymianą zastawki mitralnej (http://www.myocor.com/).
PRZESZCZEPIENIE SERCA
U chorych ze schyłkową niewydolnością serca rozstrzygającą metodą terapii jest transplantacja serca,
stwarzając szansę 5-letniego przeżycia u 68%, a 10-letniego przeżycia u 46% biorców [28]. Najczęstszymi wskazaniami do przeszczepienia serca w Polsce są skrajna
postać choroby wieńcowej (46,1%) oraz kardiomiopatia
pierwotna (45,3%) [29].
Wskazania i przeciwwskazania do transplantacji serca
zestawiono w tabeli 3.
URZĄDZENIA DO DŁUGOTRWAŁEGO
MECHANICZNEGO WSPOMAGANIA KRĄŻENIA
Szansę przeżycia chorego do czasu pozyskania serca
do przeszczepienia dają urządzenia mechanicznie wspomagające krążenie (ryc. 5). Ze względu na rodzaj wspomagania krążenia wyróżnia się systemy wspomagania lewokomorowego (LVAD, left ventricular assist device),
prawokomorowego (RVAD) i dwukomorowego (BiVAD).
Osobnym urządzeniem jest sztuczne serce (TAH, total artificial heart). Obecnie stosuje się je u chorych:
Rycina 3. Sposób zastosowania urządzenia Acorn Cardiac
Support Device
www.fk.viamedica.pl
Rycina 4. Zastosowanie urządzenia Myosplint
103
Forum Kardiologów 2005, tom 10, nr 3
Tabela 3. Wskazania i przeciwwskazania do przeszczepienia serca [30]
Wskazania
Przeciwwskazania
Bezwzględne:
Zasadnicze:
• szczytowe zużycie tlenu £ 10 ml/kg/min, z przestawieniem
na metabolizm beztlenowy
• ciężka dławica piersiowa, trwale upośledzająca
codzienną aktywność, bez możliwości rewaskularyzacji
• nawracające objawowe arytmie komorowe,
oporne na możliwe do zastosowania leczenie
• każda pozasercowa choroba skracająca przewidywany
czas przeżycia lub zwiększająca ryzyko zgonu z powodu
odrzucenia przeszczepionego narządu lub powikłań
immunosupresji, zwłaszcza infekcji
Względne:
• szczytowe zużycie tlenu £ 14 ml/kg/min, w dużym stopniu
ograniczające codzienną aktywność
• zaawansowany wiek
• nawracająca dławica piersiowa bez możliwości
rewaskularyzacji
• brak możliwości uzyskania równowagi płynowej
i stabilizacji czynności nerek, mimo codziennego
monitorowania masy ciała, zmiennego dawkowania
leków moczopędnych i stosowania ograniczeń
żywieniowych
Specyficzne:
• aktywne zakażenie
• aktywna choroba wrzodowa
• przebyty zawał płuc
• ciężka cukrzyca z objawami uszkodzenia narządów
• ciężka choroba naczyń obwodowych
• upośledzenie czynności płuc (FEV1, FVC < 60%) lub POChP
• klirens kreatyniny < 40–50 ml/min
• stężenie bilirubiny > 2,5 mg/dl, stężenie transaminazy
ponad 2-krotnie przekraczające normę
• ciśnienie skurczowe w tętnicy płucnej > 60 mm Hg
• średni gradient przezpłucny > 15 mm Hg
• czynne uzależnienie
• brak współpracy chorego
FEV1 (forced expiratory volume) — natężona objętość wydechowa pierwszosekundowa; FVC (forced vital capacity) — natężona pojemność życiowa; POChP — przewlekła obturacyjna choroba płuc
• z potencjalnie odwracalnym uszkodzeniem funkcji
serca, na przykład w ostrym zapaleniu mięśnia sercowego;
• zakwalifikowanych do przeszczepienia, jako pomost
do transplantacji [31];
• zdyskwalifikowanych bądź niekwalifikowanych do
transplantacji, jako alternatywne leczenie docelowe
schyłkowej niewydolności serca.
W badaniu Randomized Evaluation of Mechanical
Assistance in Treatment of Chronic Heart Failure (REMATCH)
stwierdzono, że rokowanie u chorych zdyskwalifikowanych
po wszczepieniu urządzenia mechanicznie wspomagającego krążenie było znacznie lepsze od leczonych tylko
farmakologicznie [32]. Wyniki badania w formie rocznego i 2-letniego przeżycia zestawiono w tabeli 4.
PODSUMOWANIE
Rycina 5. Urządzenie Heart Mate
104
Operacyjne leczenie niewydolności serca stanowi
u wybranych chorych pomost, a nawet alternatywę dla
przeszczepienia serca, co wobec długiego oczekiwania
na transplantację, braku dawców, powikłań immunosupresji oraz przeciwwskazań do przeszczepienia może
odgrywać coraz większą rolę w terapii schyłkowej niewydolności serca.
www.fk.viamedica.pl
Chirurgiczne metody leczenia schyłkowej niewydolności serca
Tabela 4. Przeżycie u chorych ze schyłkową niewydolnością serca leczonych za pomocą LVAD w odniesieniu do osób
leczonych tylko farmakologicznie (wyniki badania REMATCH)
Punkt czasowy
LVAD
(n = 68)
Leczenie farmakologiczne
(n = 61)
p
1 rok
52%
25%
0,002
2 lata
23%
8%
0,09
LVAD (left ventricular assist device) — system wspomagania lewokomorowego; REMATCH — Randomized Evaluation of Mechanical Assistance in Treatment
of Chronic Heart Failure
Problem, jak leczyć chorych, u których mimo optymalnego leczenia rozwinęła się niewydolność serca,
nie został dotąd rozwiązany. Przeszczepienie serca
jest najbardziej efektywną formą terapii, ale brak
dawców sprawia, że u mniej niż 10% potencjalnych
biorców przeprowadza się transplantację serca.
W czasie oczekiwania na odpowiedniego dawcę
u chorych zakwalifikowanych do przeszczepienia serca stosuje się czasowe lub stałe mechaniczne wspomaganie krążenia. Możliwe alternatywne do przeszczepu metody leczenia niewydolności serca to sposoby chirurgiczne, takie jak: rewaskularyzacja, operacja zmniejszenia lewej komory, kardiomioplastyka
oraz nowe metody, na przykład: usunięcie dyskinetycznej blizny pozawałowej (aneurysmoplasty) oraz
urządzenia, które są obecnie w fazie badań nad ich
potencjalnym zastosowaniem w leczeniu niewydolności serca, typu Myosplint TM czy system ACORN.
Słowa kluczowe: niewydolność serca, mechaniczne
wspomaganie krążenia, przeszczep serca,
leczenie chirurgiczne
PIŚMIENNICTWO
1. Biederman A., Juraszyński Z. Postępy w kardiochirurgii.
Medycyna po Dyplomie 2005; 13: 34–35.
2. Delgado D.H., Rao V., Ross H.J., Verma S., Smedira N.G. Mechanical Circulatory Assistance. Circulation 2002; 106: 2046.
3. O’Neil J.O., Sterling R.C. Remodeling chirurgiczny serca
u pacjentów z kardiomiopatią niedokrwienną. Kardiologia
po Dyplomie 2004; 3 (8): 8–16.
4. Brunon L. Preliminary note on the possibility of treating mitral stenosis by surgical methods. Lancet 1902; 1: 352–386.
5. Gibbon J.H. Jr. The application of a mechanical hart and lung
apparatus to cardiac surgery. Minn. Med. 1954; 37: 171.
6. Akins C.W., Hilgenberg A.D., Buckley M.J. i wsp. Mitral valve recostruction vs. replacement for degenerative or ischemic mitral repair. Ann. Thorac. Surg. 1994; 58: 668–675.
7. Bolling S.F. Mitral reconstruction in cardiomyopathy.
J. Heart Valve Dis. 2002; 11 (supl. 1): S26–S31.
8. Bolling S., Pagani F., Deeb G. Intermediate-term outcome
of mitral reconstruction in cardiomyopathy. J. Thorac.
Cardiovasc. Surg. 1998; 115: 381–388.
9. Lawrie G. Mitral valve repair vs. replacement: current recommendations and long-term results. Cardiol. Clin. 1998; 16:
437–438.
10. Society of Thoracic Surgeons (www.ctsnet.org/doc1727).
11. Batista R.J.V., Santos J.L., Takeshita N. i wsp. Partial left ventriculotomy to improve left ventricular function in end-stage heart disease. J. Card. Surg. 1996; 11: 96–97.
www.fk.viamedica.pl
12. Franco-Cereceda A., McCarthy P.M., Blackstone E.H. i wsp.
Partial left ventriculotomy for dilated cardiomyopathy: is
this an alternative to transplantation? J. Thorac. Cardiovasc.
Surg. 2001; 121: 879–893.
13. Micleborough L.L., Carson S., Ivanov J. Repair of dyskinetic
or akinetic left ventricular aneurysm: results obtained with
a modified linear closure. J. Thorac. Cardivasc. Surg. 2001;
121: 675–682.
14. Dor V., Sbatier M., DiDonato M. i wsp. Efficacy of endoventricular patch plasty in large post-infarction akinetic scar and
severe left ventricular dysfunction: comparison with a series of large dyskinetic scars. J. Thorac. Cardiovasc. Surg.
1998; 116: 50–59.
15. Sadowski J., Wierzbicki K., Kapelak B., Przybyłowski P. Chirurgiczne metody leczenia niewydolności serca. W: Dubiel J.S.,
Korewicki J., Grodzicki T. (red.): Niewydolność serca. Via
Medica, Gdańsk 2004.
16. Menicanti L., Di Donato M. The Dor procedure:What is changed after fifteen years of clinical practice? J. Thorac. Cardiovasc. Surg. 2002; 124 (5): 886–890.
17. Menicanti L., Di Donato M., RESTORE group. Surgical ventricular reconstruction and mitral regurgitation: What have
we learned from 10 years of experience? Semin. Thorac.
Cardiovasc. Surg. 2001; 13 (4): 496–503.
18. Di Donato M., Toso A., Maioli M. i wsp. Intermediate survival and predictors of death after surgical ventricular
restoration. Semin. Thorac. Cardiovasc. Surg. 2001; 13:
468–475.
19. Qin J.X., Shiota T., McCarthy P.M. i wsp. Real-time three-dimensional echocardiographic study of left ventricular
function after infarct exclusion surgery for ischemic cardiomyopathy. Circulation 2000; 102: III101–III106.
20. Athanasuleas C.L., Stanley A.W. Jr., Buckberg G.D. i wsp.
Surgical anterior ventricular endocardial restoration (SAVER)
in the dilated remodeled ventricle after anterior myocardial
infarction. RESTORE group. Reconstructive Endoventricular
Surgery, returning Torsion Original Radius Elliptical Shape to
the LV. J. Am. Coll. Cardiol. 2001; 37: 1199–1209.
21. Athanasuleas C.L., Stanley A.W., Buckberg G.D. i wsp. Surgical anterior ventricular endocardial restoration (SAVER)
for dilated ischemic cardiomyopathy. Semin. Thorac. Cardiovasc. Surg. 2001; 13: 448–458.
22. Patel H.J., Lankford E.B., Polidori D.J. i wsp. Dynamic cardiomyoplasty: its chronic and acute effects on the failing
heart. J. Thorac. Cardiovasc. Surg. 1997; 114: 169–178.
23. Chachques J.C., Grandjean P.A., Schwartz K. i wsp. Effect
of latissimus dorsi dynamic cardiomyoplasty on ventricular function. Circulation 1988; 78 (supl. 3): III203– III216.
24. Saavedra W.F., Tunin R.S., Paolocci N. i wsp. Reverse remodeling and enhanced adrenergic reserve from passive external support in experimental dilated heart failure. J. Am. Coll.
Cardiol. 2002; 39: 2069–2076.
25. Oz M.C., Konertz W.F., Kleber F.X. i wsp. Global surgical
experience with the Acorn cardiac support device. J. Thorac. Cardiovasc. Surg. 2003; 126: 983–991.
26. Takagaki M., McCarthy P.M., Dessoffy R. i wsp. Device based left ventricular shape change: validation of conductance
technology in shape changed hearts. ASAIO J. 2002; 48:
268–271.
105
Forum Kardiologów 2005, tom 10, nr 3
27. McCarthy P.M., Takagaki M., Ochiai Y. Device-based change
in left ventricular shape: A new concept for the treatment
of dilated cardiomyopathy. J. Thorac. Cardiovasc. Surg.
2001; 122: 482.
28. Robbins R.C., Barlow C.W., Oyer P.E. i wsp. Thirty years of
cardiac transplantation at Stanford University. J. Thorac.
Cardiovasc. Surg. 1999; 117: 939–959.
29. Przybyłowski P., Wierzbicki K., Sadowski J. i wsp. Przeszczepianie serca (Heart Transplant). Terapia 2003; 3: 134.
30. Mudge G.H., Goldstein S., Addonizio G.S. i wsp. Recipient
guidelines/prioritization for cardiac transplantation: The
106
24th Bethesda Conference. Am. J. Cardiol. 1993; 22: 21–
–31.
31. Mancini D., Burkhoff D. Mechanical device-based methods
of managing and treating heart failure. Circulation 2005;
112: 438–448.
32. Stevenson L.W., Miller L.M., Desvigne-Nickens P. i wsp. for
the REMATCH Investigators. Left ventricular assist device as
destination for patients undergoing intravenous inotropic
therapy. A subset analysis from REMATCH (Randomized
Evaluation of Mechanical Assistance in Treatment of Chronic Heart Failure). Circulation 2004; 110: 975–981.
www.fk.viamedica.pl