uwarunkowania lokalizacji jednostek osadniczych oraz zmian

Uwarunkowania lokalizacji jednostek osadniczych oraz zmian ...
135
Prace i Studia Geograficzne
2012, T. 50, ss. 135-142
Sebastian Tyszkowski
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN,
Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu w Toruniu
UWARUNKOWANIA LOKALIZACJI JEDNOSTEK OSADNICZYCH
ORAZ ZMIAN PODZIAŁU ADMINISTRACYJNEGO PAŃSTWA
KRZYŻACKIEGO NA PRZYKŁADZIE KOMTURSTWA ROGOZIŃSKIEGO
Settlement units development and localisation setting
as well as changes of Teutonic Knights state
administrative divisions on an example of
Rogoźno commandity
Abstract. Teutonic Knights had emerged in Chełmno Land in 1226 and immediately
subdivided it in some internal administrative units. This also concerned the Rogozno
Commandity. It is possible that these territorial and administrative changes were caused
by environmental factors.
The research on this problem begun with gathering of historical and present-day maps
completelly covering territory analysed (circa 280 km2): Schrotter’s Map 1798-1803, present-day maps: of soil quality, topographic ones and maps of archaeological revelations.
The first step of analysis was to reconstruct the elements of historical landscape for
every commandity. Recent and mediaeval landscapes were compared with each other to
trace the differences in earial extent of forests and swamps as well as hydrological setting
elements that could be detected.
Further, there was estimated the corn production for this territory, by the use of present-day soil quality maps. A soil quality factor was multiplied by an average of corn produciton in mediaeval time and by the areas of commandities, to know how much corn was
possible to get from every commandity.
Also the approximate number of citizens in this commandity was assesed. The Population density of this territory equaled 12 persons per 1 km2, that is about 30% more than
in adjacents commandities. This may indicate that in this area the potential of agricultural
production was raised in comparison to other administrative units.
In those units enviromental conditions allowed to gain 25% of crops more than the
inhabitants needed, so initial thesis of historians that changes were caused by insufficient
environmental conditions, was not reasonable. the situation was Probably different – those
states were self-sufficient, fertile and rich enough to be an object of rivalry.
136
Sebastian Tyszkowski
Słowa kluczowe: środowisko przyrodnicze, typy gleb, jednostki osadnicze, komturstwo rogozińskie
Key words: natural environment, soil types, settlement objects, Rogoźno commandity
WSTĘP
Późne średniowiecze na ziemi chełmińskiej było okresem wzrastającej rywalizacji o obszary cechujące się korzystnymi warunki środowiska dla intensyfikacji
rolnictwa. Ciągłe ulepszanie techniki agrarnej determinowało chęć wykorzystania
lokalnych warunków przyrodniczych w celu zwiększenia produkcji. Umiejętności
wyboru urodzajnych i sprzyjających gospodarce terenów stały się jedną z podstaw siły lokalnych jednostek administracji terytorialnej.
W tym też okresie, należąca do Polski, ziemia chełmińska została przekazana
w lenno Zakonowi Krzyżackiemu, który od 1226 roku rozpoczął jej dzielenie na
mniejsze jednostki administracyjne. Wiele wskazuje na to, iż decyzje o podziałach wynikały nie tylko z polityki wewnętrznej, ale po części determinowane były
warunkami środowiska przyrodniczego. Wiąże się to bezpośrednio z panującymi
wówczas zasadami, według których funkcjonowanie jednostek terytorialnych jakimi były komturstwa, wójtostwa i prokuratorstwa uzależnione było od ich samowystarczalności gospodarczej. Ta z kolei zależała przede wszystkim od produkcji rolnej powstającej na jej terytorium oraz od możliwości generowania zysków
w postaci nadwyżek płodów rolnych, głównie zbóż.
Powodzenie w tej mierze uzależnione było od prawidłowego funkcjonowania jednostek osadniczych i ich trafnego rozmieszczenia względem potencjalnych możliwości wykorzystania środowiska przyrodniczego. Do jego istotnych
elementów należy zaliczyć pokrywę glebową, rzeźbę terenu, oraz stosunki wodne.
Przedmiotem badań autora było komturstwo/wójtostwo rogozińskie, które w okresie swego istnienia przechodziło wiele istotnych zmian terytorialnych
oraz administracyjnych (Jóźwiak 1997, Tandecki 2000, Poliński 2003, Tyszkowski
2006). Celem opracowania była próba rekonstrukcji i analizy środowiska przyrodniczego, w odniesieniu do potrzeb średniowiecznego rolnictwa oraz określenie znaczenia warunków naturalnych dla funkcjonowania tej jednostki administracyjnej. Jednym z najistotniejszych zadań w pracy były obliczenia potencjalnej
produkcji zbóż z obszaru całego komturstwa i wybranych jego fragmentów oraz
ich skonfrontowanie z wcześniejszymi założeniami.
Uwarunkowania lokalizacji jednostek osadniczych oraz zmian ...
137
OBSZAR BADAŃ
Komturstwo rogozińskie obejmowało fragment pojezierza chełmińskiego
i iławskiego o powierzchni około 280 km2 (ryc. 1). Z geomorfologicznego punktu
widzenia są to tereny wysoczyzn chełmińskiej i łasińskiej, urozmaicone głęboko
wciętymi rynnami glacjalnymi, oraz dolinami rzecznymi. Jedynie na północnym
zachodzie obszaru występują fragmenty sandrów oraz równiny piasków przewianych.
METODY BADAŃ
Podstawą opracowania jest szczegółowa analiza porównawcza archiwalnych
i współczesnych materiałów kartograficznych. Szczególnie cenną okazała się
mapa F. L. Schröttera (1796-1802) w skali 1:50 000, na podstawie której dokonano rekonstrukcji wybranych elementów środowiska przyrodniczego. Obraz stanu
Ryc. 1. Położenie komturstwa rogozińskiego na tle głównych jednostek administracji terytorialnej państwa krzyżackiego na ziemi chełmińskiej (wg Poliński 2003)
Fig. 1. Location of the Rogoźno commandity in the main administrative division of Teutonic Knights in Chelmno Land
138
Sebastian Tyszkowski
współczesnego środowiska przyrodniczego uzyskano głównie na podstawie analizy mapy glebowo-rolniczej w skali 1:25000, z uwagi na zawarte w niej informacje
o wartości bonitacyjnej gleb, oraz charakterystykę utworów powierzchniowych.
Schemat układu materiałów kartograficznych oraz bazy danych przedstawiono na
(ryc. 2).
Ryc. 2. Podstawowe warstwy tematyczne w bazie danych
Fig. 2. Main layers in database
Powyższe materiały wraz z wybranymi założeniami J. Skodlarskiego (2000)
dotyczącymi średniowiecznej gospodarki rolnej posłużyły ocenie potencjalnych
możliwości produktywności rolnej. W pracy wykorzystano obliczone powierzchnie poszczególnych glebowych kompleksów bonitacyjnych i typów gleb. Następnie na podstawie rekonstrukcji środowiska przyrodniczego oszacowano wielkości
terenów, które mogły być wykorzystywane do zasiewu w okresie późnego średniowiecza. Średnią wydajność zasiewu przyjęto za A. Rutkowską-Płachcińską
(1978) i J. Skodlarskim (2000) dla obszarów o podobnych warunkach naturalnych
i gospodarczych. W celu analizy lokalizacji poszczególnych osad wiejskich względem elementów środowiska przyrodniczego, dokonano obliczeń w strefach bufo-
Uwarunkowania lokalizacji jednostek osadniczych oraz zmian ...
139
rowych wokół wybranych obiektów osadniczych. Uwzględniono obiekty różnej
rangi korzystając z opisów Archeologicznego Zdjęcia Polski, a zasięg otaczających
je stref analizowano w promieniach od 500 do 3000 metrów.
Określono również prawdopodobne zaludnienie komturstwa za pomocą
metody zaproponowanej przez T. Ładogórskiego (1958). Obliczenia powierzchni oraz porównanie materiałów kartograficznych i analizy przestrzenne możliwe
były dzięki wykorzystaniu środowiska oprogramowania GIS.
WYNIKI BADAŃ
Pierwszym obliczonym wskaźnikiem była gęstość zaludnienia i już ona wskazała na wyjątkowość komturstwa rogozieńskiego na tle ziemi chełmińskiej. Analizowana jednostka terytorialna cechowała się w tej mierze wartościami wynoszącymi ponad 12os/km2. Jest to wartość o blisko 30% większa od średniej dla ziemi
chełmińskiej, wynoszącej w późnym średniowieczu 9,3 os/km2 (Poliński 2003).
Podobne różnice w gęstości zaludnienia występowały także na innych obszarach
urodzajnych, o znacznych możliwościach produkcji rolnej.
Przeprowadzone obliczenia wskazują, iż w komturstwie rogozińskim zapotrzebowanie na zboże, po uwzględnieniu odłogowania, danin oraz przyszłorocznego wysiewu wynosiło 3000 ton rocznie. Uzyskanie takiej wielkości produkcji
zapewniało gospodarczą niezależność i możliwość sprawnego funkcjonowania
badanej jednostki terytorialnej.
Biorąc pod uwagę lokalne warunki przyrodnicze oszacowano potencjalną
wielkość produkcji zboża w ciągu jednego roku. Na obszarze całego komturstwa
wyniosła ona około 4010 ton rocznie. Tym samym można przyjąć, że nadwyżki
produkcji wynosiły ponad 25%. Podany wynik jest wartością przybliżoną i prawdopodobnie zaniżoną. Wynika to z przyjęcia potencjalnej produktywności wynoszącej 350 kg z hektara. Wartość ta została zastosowana głównie z konieczności zachowania porównywalności z wcześniejszymi opracowaniami. Jeśli jednak
wziąć pod uwagę skrajne założenia J. Skodlarskiego (2000) dotyczące produkcji
rolnej w owym czasie, to wartość produkcji zbóż uzyskana na obszarze komturstwa mogła wynosić od 3740 aż do 4700 ton rocznie. Powstałe w ten sposób duże
nadwyżki były bardzo prawdopodobne, biorąc pod uwagę wysoką kulturę rolną
na tym obszarze.
Z punktu widzenia lokacji osad wiejskich i centrów osadniczych na terenie
komturstwa rogozińskiego dostrzega się prawidłowości w zależności ich położenia względem wybranych elementów środowiska. Obliczone wartości produktywności rolnej we wspomnianych strefach buforowych odpowiadały przeciętnym
plonom dla całego komturstwa. Należy jednak zauważyć, że osadnictwo koncentrowało się w pobliżu stref krawędziowych oraz obiektów hydrograficznych,
140
Sebastian Tyszkowski
Ryc. 3. Rozmieszczenie jednostek osadniczych na obszarze komturstwa rogozińskiego
Fig. 3. Location of settelment objects in Rogoźno commandity
Ryc. 4. Główne typy gleb oraz zasięg lasów w komturstwie rogozińskim
Fig. 4. Main soil types and forest range in Rogoźno commandity
Uwarunkowania lokalizacji jednostek osadniczych oraz zmian ...
141
Ryc. 5. Jakość kompleksów glebowo-rolniczych na obszarze komturstwa rogozińskiego.
Wartości powierzchni pól z mapy 1:25000 zmienione na siatkę GRID o bokach 500x500 m
Fig. 5. Soil quality in the Rogoźno commandity
Data from 1:25000 soil map transformatedto GRID net 500x500 m
w których to miejscach z reguły występują słabe gleby rdzawe, bielicowe, murszaste i torfowe. Powoduje to zaniżenie wartości produktywności w strefach buforowych. Po uwzględnieniu tego aspektu i dokonaniu poprawek w obliczeniach
okazało się, że osady wiejskie znajdowały się na obszarach, w których potencjalnie
możliwości produkcji były o blisko 30% większe w stosunku do średniej dla całego komturstwa.
Analiza zmian zasięgu lasów wskazuje, iż udział powierzchni leśnych w komturstwie rogozińskim wynosił około 15%. Zasięg lasów pokrywa się bardzo dobrze z zasięgiem występowania słabych jakościowo gleb. Uznać można zatem, że
średniowieczni rolnicy pomimo, iż dysponowali takimi możliwościami, nie podejmowali gospodarowania na ubogich glebach, skupiając się na intensywnym
wykorzystaniu najkorzystniejszych terenów.
142
Sebastian Tyszkowski
PODSUMOWANIE
Przeprowadzone analizy pozwalają na stwierdzenie, że środowisko przyrodnicze sprzyjało rozwojowi komturstwa rogozińskiego. Warunki naturalne, głównie
glebowe, sprzyjały uzyskiwaniu sporych nadwyżek produkcji zbóż, a co za tym
idzie umacniały pozycję ekonomiczną badanej jednostki terytorialnej. Być może
to właśnie dogodne położenie, wraz z właściwym wykorzystaniem ziem stało się
podstawowym powodem przejęcia komturstwa, z podległymi mu enklawami
przez Wielkiego Mistrza, w celu zwiększenia bezpośredniego zysku dla Zakonu.
Zauważa się przy tym wyraźną tendencję występowania osadnictwa na bardziej
urodzajnych terenach. Jest to o tyle istotne, iż w okresie późnego średniowiecza
rolnicy byli w stanie gospodarować również na glebach słabych. Wydaje się to
o tyle ciekawe, iż mowa tu o jednym z najlepiej rolniczo wykorzystywanych obszarów na ziemi chełmińskiej, jak i na obszarze państwa krzyżackiego.
Chcąc uzyskać dokładniejsze wyliczenia można oprzeć się na źródłach historycznych i archiwalnych. Celem opracowania była jednak próba weryfikacji
pewnych ogólnych założeń i odszukanie zależności między człowiekiem i gospodarką a środowiskiem przyrodniczym na ziemi chełmińskiej w okresie późnego
średniowiecza.
Literatura
Ładogórski T., 1958, Studia nad zaludnieniem Polski w XIV wieku, Wrocław.
Jóźwiak S., 1997, Powstanie i rozwój struktury administracyjno-terytorialnej zakonu krzyżackiego na Kujawach i w ziemi chełmińskiej w latach 1246-1343,
TNT, Toruń.
Poliński D., 2003, Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej,
UMK, Toruń.
Rutkowska-Płachcińska A. (red.), 1978, Historia kultury materialnej Polski w zarysie, T. II Od XIII do XV wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
Skodlarski J., 2000, Zarys historii gospodarczej Polski, Warszawa-Łódź.
Tandecki J., 2000, Podziały administracyjne państwa zakonnego w Prusach, [w:]
Nowak Z. H. (red.), Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach, Toruń, 17-29.
Tyszkowski S., 2006, Uwarunkowania przyrodnicze lokalizacji krzyżackich jednostek administracji terytorialnej na przykładzie komturstwa rogozieńskiego,
[w:] Gierszewski P., Karasiewicz M. T. (red.), Idee i praktyczny uniwersalizm geografii. Geografia fizyczna, Dokumentacja Geograficzna 32, IG i PZ
PAN, Warszawa, 286–290.