Tekst / Artykuł - Polskie Towarzystwo Geofizyczne

Sławomir MAJ
Polskie Towarzystwo Geofizyczne/Instytut Geofizyki PAN – Warszawa
STUDIA GEOFIZYCZNE W WOLNEJ WSZECHNICY POLSKIEJ
W WARSZAWIE 1918-1939
GEOPHYSICAL STUDY AT THE POLISH FREE UNIVERSITY
IN WARSAW 1918-1939
W latach 1985-1995 na łamach kwartalnika Przegląd Geofizyczny ukazało się
sporo artykułów poświęconych rozmaitym aspektom studiów geofizycznych
w uczelniach Polski w pierwszej połowie XX wieku (patrz np. Dziewulska-Łosiowa,
1988; Hanik, 1986; Madany, 1987; Kaczorowska, Kossowska-Cezak, 1988; Kowalski, Pelc, 1989, 1990; Kozłowski, 1990; Mikulski, 1991, 1996; Ołpińska-Warzechowa, 1985, 1988, 1989; Piwkowski 1989; Wójcik, 1988).
Ponadto w związku z setną rocznicą utworzenia (rok 1895) w Uniwersytecie
Jagiellońskim dla Maurycego Piusa R u d z k i e g o (1862-1916) Katedry Geofizyki
Matematycznej i Meteorologii (pierwsza na świecie katedra geofizyki) została
wydana w Krakowie monografia Jerzego K o w a l c z u k a pt. 100-lecie geofizyki polskiej. Kalendarium1895-1995(wydanie pierwsze 1999,wydanie drugie poszerzone
2001). Na stronach 34 (wyd.1) i 68-69 (wyd. 2) możemy przeczytać następujące
informacje: w okresie II Rzeczpospolitej (lata 1918-1939)jedyna Katedra Geofizyki
i Meteorologii istniała przy Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu
Jana Kazimierza we Lwowie. Kierownikiem tej Katedry był wybitny geochemik/
geofizyk, astronom i geograf, a także badacz krain polarnych, uczestnik belgijskiej wyprawy antarktycznej 1897-1899,profesor Henryk Bronisław A r c t o w s k i
(1871-1958).Oprócz tego w kilku wyższych uczelniach istniały placówki kształcące
studentów różnych specjalności w wybranych i utylitarnych przede wszystkim
dyscyplinach geofizyki. A więc np. Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie miał
Prz. Geof. LVIII, 3-4 (2013)
212
S. Maj
na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Katedrę Meteorologii (początkowo
Katedra Geodezji Wyższej i Meteorologii), której kierownikiem był profesor Kazimierz J a n t z e n (1885-1940).W Uniwersytecie Poznańskim (obecnie Uniwersytet
Adama Mickiewicza) istniała Katedra Meteorologii i Klimatologii przy Wydziale
Rolniczo-Leśnym, którą kierował profesor Władysław S m o s a r s k i (1876-1960).
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie dysponowała (powołanym
1X1930) Zakładem Meteorologii i Klimatologii, gdzie kierownikiem był profesor Kazimierz S z u l c (1866-1938).Wreszcie na Wydziale Górniczym Akademii
Górniczej w Krakowie utworzono Zakład Geologii Stosowanej, w którym dr inż.
Zygmunt M i t e r a (1903-1940) rozpoczął organizację studiów z zakresu geofizyki
stosowanej/poszukiwawczej. Wiadomości powyższe wykazują jednakże poważną
lukę. W okresie 1918-1939 istniała w Polsce jeszcze jedna uczelnia wyższa prowadząca studia z zakresu geofizyki ogólnej na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, a mianowicie Wolna Wszechnica Polska w Warszawie. Spiritus movens
wprowadzenia i rozwoju tego kierunku był znany fizyk i geofizyk (magnetolog)
w jednej osobie, profesor Stanisław K a l i n o w s k i (1873-1946), twórca pierwszego na ziemiach polskich nowoczesnego Obserwatorium Magnetycznego (Geomagnetycznego) w Świdrze pod Warszawą. Warto zaznaczyć, że jedną z nielicznych
absolwentek tegoż kierunku na WWP była starsza córka profesora, Zofia K a l i n o w s k a (1904-1983), późniejszy długoletni kierownik świderskiego Obserwatorium (już im. prof. Stanisława Kalinowskiego).
Wolna Wszechnica Polska
Utworzona w 1918 r. w Warszawie – na bazie Towarzystwa Kursów Naukowych – Wolna Wszechnica Polska była prywatną wyższą szkołą z wydziałami:
Matematyczno-Przyrodniczym, Humanistycznym, Nauk Politycznych i Społecznych, Pedagogicznym, a także Collegium Publicum (prowadzące ogólnodostępne
niedzielne wykłady)oraz – od roku 1925 – Studium Pracy Społeczno-Oświatowej,
a ponadto Studium Skarbowo-Finansowym i Studium Administracji Komunalnej
(od 1926 r.) i wreszcie Studium Migracyjno-Kolonialnym (rok 1936). W 1927 r.
powołano filię Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi. Powstał z niej w 1945 r.
Uniwersytet Łódzki. W 1929 r. dyplomy ukończenia studiów w WWP zostały
zrównane z dyplomami uniwersyteckimi. Wolna Wszechnica Polska zasłużyła się
jako ośrodek badań naukowych (zwłaszcza z zakresu nauk społecznych), a ponadto
była placówką dokształcającą nauczycieli i innych pracowników oraz organizatorów
życia gospodarczego, oświatowego i kulturalnego w kraju. Zajęcia prowadzono
w godzinach popołudniowych i wieczornych (szansa dla słuchaczy pracujących).
Preferowane były ćwiczenia, prace seminaryjne, zajęcia laboratoryjne. Program studiów został rozłożony na lat cztery; obejmował dwa stopnie – rok pierwszy i drugi
Studia geofizyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej ...
213
były prowadzone według określonego a priori planu. Następne dwa lata dawały
więcej swobody i mogły być planowane bardziej indywidualnie. Przygotowanie
pracy dyplomowej umożliwiało przystąpienie do egzaminu końcowego. W latach
1919-1939 WWP zatrudniała w sumie 70-80 profesorów (nieraz o wybitnych
nazwiskach), 30-40 docentów, 35-40 asystentów i 5-8 lektorów; ponad jedna
trzecia wykładowców pochodziła z innych ośrodków akademickich. Średnia łączna
liczba studentów (słuchaczy w roku) wahała się w granicach od tysiąca do prawie
trzech tysięcy. Na przykład, w ostatnim roku akademickim 1938/1939 kształciło
się w WWP ok. 3000 osób. W trakcie II wojny światowej i niemieckiej okupacji
WWP działała nielegalnie, prowadząc tajne nauczanie na poziomie akademickim. W 1945 r. pełna działalność uczelni nie została wznowiona, a w roku 1952
reżim komunistyczny w Polsce formalnie zlikwidował Wolną Wszechnicę Polską
(zapewne jako uczelnię „nieprawomyślną”).
Rys. 1. Kopa dyplomu ukończenia studiów na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie (rok 1933), w zakresie geofizyki (Archiwum Instytutu Geofizyki PAN)
Fig. 1. Copy of the diploma of Free Polish University in Warsaw (1933), Faculty of Mathematics and
Natural Sciences) (from archives of the Institute of Geophysics PAS)
Uczelnią zarządzał Senat akademicki, w skład którego wchodzili: rektor,
prorektor, sędzia Wszechnicy, sekretarz senatu, podsekretarz senatu, dziekani
214
S. Maj
wydziałów: Matematyczno-Przyrodniczego, Humanistycznego, Nauk Politycznych
i Społecznych i Pedagogicznego, delegaci wydziałów: Matematyczno-Przyrodniczego, Humanistycznego, Nauk Politycznych i Społecznych oraz Pedagogicznego,
komisje stałe Senatu: Prezydialna, Immatrykulacyjna, Biblioteczna i Wydawnictw
Naukowych, Wykładów niestałych, Dla spraw Oddziału w Łodzi, Administracyjna,
Komisja Dyscyplinarna (do spraw personelu naukowego), Odwoławcza Komisja
Dyscyplinarna (do spraw słuchaczy), Komisja Rewizyjna. Pierwszym rektorem
Wolnej Wszechnicy Polskiej (w 1919 r.) był socjolog, prof. Ludwik K r z y w i c k i
(1859-1941). Następnym, w latach 1919-1924, geofizyk i fizyk, prof. Stanisław
K a l i n o w s k i (1873-1946), a od roku 1925 biolog, prof. Teodor V i e w e g e r
(1888-1945). W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że WWP miała czterech członków honorowych, a mianowicie: Marszałka Józefa P i ł s u d s k i e g o (1867-1935)
(wybrany19 XI 1919 r.), pierwszego rektora uczelni, prof. Ludwika K r z y w i c k i e g o (wybrany 20 V 1922 r.), historyka i ekonomistę, reformatora systemu monetarnego państwa, prof. Władysława G r a b s k i e g o (1874-1938) (wybrany 24 V
1924 r.) oraz jednego z głównych założycieli i rektora Wolnej Wszechnicy, senatora
i posła na sejm RP, prof. S. K a l i n o w s k i e g o (także wybrany 24 V 1924 r.).
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy WWP
W skład akademickiego zespołu nauczycielskiego Wydziału wchodzili profesorowie i docenci związani nie tylko z samą WWP, ale także z innymi ośrodkami
uniwersyteckimi. A więc np. w latach 1930. grono wykładowców tworzyli (tylko
na kierunkach matematyczno-fizycznym, chemii nieorganicznej i nauk o Ziemi)
profesorowie:
B o g u s k i Józef Jerzy (1853-1933), chemik i fizyk, asystent D. Mendelejewa
na Uniwersytecie w Petersburgu, profesor technologii chemii nieorganicznej PW,
wykładowca w Szkole Wawelberga i Rotwanda, kierownik pracowni fizycznej przy
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa; pionierskie prace z kinetyki chemicznej(tzw.
reguła Boguskiego); członek Akademii Nauk Technicznych; od 1926 r. doktor
honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego i Politechniki Warszawskiej, kierownik
Centrali Badań Laboratoryjnych (Instytut Badań Materiałów Uzbrojenia) w Ministerstwie Spraw Wojskowych.
G r o t o w s k i Marian (1882-1951), fizyk (fizyka doświadczalna), współorganizator WWP; studia na UW i Uniwersytecie we Fryburgu (Szwajcaria), w latach
1919-1922 kierownik Katedry Fizyki na Wydziale Elektrycznym PW.
K a l i n o w s k i Stanisław (1873-1946), fizyk i geofizyk, współorganizator
WWP, założyciel i kierownik Obserwatorium Magnetycznego w Świdrze.
K ę p i ń s k i Felicjan (1885-1966), astronom, od 1927 r. profesor Politechniki
Warszawskiej, założyciel Obserwatorium Astronomicznego PW i jego długoletni
Studia geofizyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej ...
215
kierownik (astronomia geodezyjna); od 1979 r. imię F. Kępińskiego nosi jeden
z kraterów na powierzchni Księżyca.
K o z ł o w s k i Roman (1889-1977), geolog i paleontolog, od 1927 r. profesor
UW, kierownik Katedry Paleontologii; studiował na uniwersytecie we Fryburgu
i w Sorbonie; w latach 1913-1919pracował w Szkole Górniczej w Boliwii, organizator Państwowej Szkoły Inżynierów Górniczych w Boliwii, badacz geologii
Andów Boliwijskich.
K u ź n i a r Czesław Faustyn (1889-1955), mineralog i petrograf, geolog, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, współorganizator Państwowego Instytutu Geologicznego, naczelnik Wydziału Kruszców i Soli, także docent Akademii Górniczej
w Krakowie i docent Politechniki Warszawskiej.
L a c h s Jan Hilary (1881-1942), fizykochemik, profesor chemii fizycznej i nieorganicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
S a r i u s z - M a k o w s k i Arnold (1876-1943), geolog i paleontolog (geologia
złóż węgla), inżynier górniczy, od 1922 r. prowadził w WWP pracownię geologiczną;
działał także w Państwowym Instytucie Geologicznym, organizator Stacji Geologicznej PIG w Dąbrowie Górniczej, badał zasoby złóż Polskiego Zagłębia Węglowego.
M a ł k o w s k i Stanisław(1889-1962), petrograf i mineralog, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, założyciel i Dyrektor Muzeum Ziemi PAN.
M i ł o b ę d z k i Tadeusz Benon (1873-1959), chemik, pierwszy rektor SGGW
(1920-1921) w Warszawie, profesor chemii metali Uniwersytetu Poznańskiego
(1922-1929)oraz Politechniki Warszawskiej; współzałożyciel i prezes Polskiego
Towarzystwa Chemicznego.
R a j c h m a n Aleksander (1890-1940), matematyk, studiował w Paryżu, od
1925 r. private Docent w Uniwersytecie Warszawskim; w późnych latach 1930.
wykładał w College de France (seminaria u J. Hadamarda).
S t r a s z e w i c z Stefan (1889-1983), matematyk, studiował na Uniwersytecie
w Zurychu, od 1927 r. także profesor Politechniki Warszawskiej.
We r t e n s t e i n Ludwik(1887-1945), fizyk i radiolog, asystent Marii Skłodowskiej-Curie, kierownik Pracowni Radiologicznej Warszawskiego Towarzystwa
Naukowego, współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Fizycznego.
W i ś n i e w s k i Feliks Joachim (1890-1963), fizyk-teoretyk, studia na Sorbonie
w Paryżu i na Uniwersytecie w Getyndze, od 1926 r. docent w PW (wykłady fizyki
na Wydziale Elektrycznym).
Wo j n i c z - S i a n o ż ę c k i Zygmunt (1880-1939), chemik, podpułkownik WP,
w latach 1922-1936 kierownik Wojskowego Instytutu Przeciwgazowego.
Wo j n o Tadeusz (1884-1971), krystalograf i mineralog, studiował na Uniwersytecie w Zurychu, w 1920 r. powołany na Katedrę Mineralogii i Petrografii Politechniki Warszawskiej, 1934/1935 kierownik Zakładu Mineralogicznego
i Geologicznego PW.
Z a l c w a s s e r Zygmunt (1898-1943), matematyk.
216
S. Maj
Do zespołu docentów należeli:
G u m i ń s k i Romuald (1896-1952), klimatolog i meteorolog, od 1938 r. kierownik Zakładu Meteorologii i Klimatologii SGGW; profesor Uniwersytetu Warszawskiego, SGGW i Politechniki Warszawskiej.
H e r s z f i n k i e l Henryk(1881-1942), radiochemik, studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytecie w Bernie; 1909-1911 praca w laboratorium Marii Skłodowskiej-Curie; od 1917 do 1939 r. działał w Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; pierwsza habilitacja z radiochemii w Wolnej
Wszechnicy Polskiej (1930 r.).
J e z i e r s k i Tadeusz Wacław(19xx-1944/1945), technolog chemiczny, absolwent Politechniki Warszawskiej (Zakład Chemii Ogólnej, Zakład Chemii Organicznej).
Ł a s z k i e w i c z Antoni (1904-1980), krystalograf; po II wojnie światowej
profesor Politechniki Warszawskiej.
Wo ł ł o s o w i c z Stanisław(1889-1943), geograf (geografia fizyczna) i geolog.
Z a b o r s k i Bogdan (1901-1985), geograf (geografia społeczna i ekonomiczna),
geomorfolog, od 1928 r. profesor Uniwersytetu Warszawskiego, profesor uniwersytetów w Montrealu i w Ottawie.
Z a r a n k i e w i c z Kazimierz(1902-1959 ), matematyk (prace z mechaniki
teoretycznej i z topologii); późniejszy profesor Politechniki Warszawskiej.
Profesorowie i docenci kierunków biologicznych i chemii organicznej:
C h r z ą s z c z e w s k a Anna (1889-1988), chemia organiczna,
D e m b o w s k i Jan (1889-1963), biologia ogólna,
H e l l i n Dyonizy (1867-1935), patologia ogólna i fizjologia patologiczna,
H i r s z f e l d Ludwik (1884-1954), serologia,
J a n k o w s k i Edmund (1849-1938), hodowla praktyczna roślin,
K a r w a c k i Leon(1871-1942), bakteriologia i serologia,
K o ł o d z i e j c z y k January (1889-1949), botanika systematyczna,
Ł a w r y n o w i c z Aleksander (1889-1944), mikrobiologia,
M i n k i e w i c z Romuald (1878-1944), biologia ogólna,
R o s z k o w s k i Wacław Andrzej (1886-1944), zoologia,
S k a l i ń s k a Maria (1890-1977), botanika ogólna,
S t o ł y h w o Kazimierz(1880-1966), antropologia i anatomia człowieka,
S z p e r l Ludwik Alojzy (1879-1944), chemia organiczna,
S z y m a n o w s k i Zygmunt(1873-1956), bakteriologia,
V i e w e g e r Teodor(1888- 1945), fizjologia ogólna zwierząt,
Wo l s k i Tadeusz (1890-1959), zoologia.
D e m b o w s k a Wiktoria Stanisława (1891-1962), biologia ogólna
D m o c h o w s k i Antoni (1896-1983), chemia fizjologiczna
Studia geofizyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej ...
217
S o k o ł o w s k i Marian (1894-1939), botanika (zakład hodowli lasu SGGW);
wybitny taternik.
Zakłady (Pracownie i Gabinety) Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego(kierunki: matematyczno-fizyczny, chemii nieorganicznej, nauk o Ziemi)
Gabinet astronomiczny – prof. F. Kępiński (kierownik), dr M. Kowalczewski
(adiunkt),
Gabinet fizyki Ziemi (Obserwatorium Magnetyczne w Świdrze) – prof. S. Kalinowski (kierownik),
Pracownia fizyki doświadczalnej – prof. M. Grotowski (kierownik), inż.
T. Modzelewski (adiunkt) i A. Manczarski, M. Wegbrajt (młodsi asystenci),
Pracownia fizyki atomu – prof. L. Wertenstein (kierownik), J. Rotblat (młodszy asystent),
Pracownia mineralogiczna – prof. T. Wojno (kierownik),
Pracownia geologii i paleontologii – prof. A. Makowski (kierownik), S. Borkowski (młodszy asystent),
Pracownia geografii fizycznej – prof. A. Makowski (zastępca kierownika),
S. Borkowski (zastępca młodszego asystenta),
Seminarium matematyczne – prof. A. Rajchman (kierownik), mgr S. Fogelson
(starszy asystent),
Pracownia chemii fizycznej – prof. H. Lachs (kierownik), K. Gestlówna (starszy asystent),
Pracownia chemii nieorganicznej – prof. H. Lachs (kierownik), E. Kahl
(adiunkt), mgr S. Krogulski i mgr W. Piekielny (starsi asystenci).
Pracownie i Gabinety inne (biologia, chemia organiczna)
Gabinet anatomii człowieka – prof. K. Stołyhwo (zastępca kierownika),
Pracownia botaniki ogólnej – prof. M. Skalińska (kierownik), inż. C. Prywerówna (adiunkt), O. Laski (demonstrator),
Pracownia chemii fizjologicznej – doc. A. Dmochowski (zastępca kierownika),
Pracownia chemii organicznej – prof. L. Szperl (kierownik), dr M. Polaczek
i dr M. Goldsztaub (starsi asystenci), A. Chmielnicka (młodszy asystent),
Pracownia fizjologii ogólnej – prof. T. Vieweger (kierownik), M. Szulzingerówna
(młodszy asystent),
Pracownia mikrobiologiczna – prof. A. Ławrynowicz (kierownik), Z. Judowicz
i A. Wolberg (starsi asystenci),
Pracownia zoologiczna – prof. T. Wolski (kierownik), K. Kraińska (adiunkt),
B. Burakowski (demonstrator).
218
S. Maj
Profesorowie i docenci z innych Wydziałów WWP prowadzący zajęcia na
Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym WWP
Wydział Humanistyczny
B o r n s t e i n Benedykt (1880-1948); wybitny polski filozof; absolwent Uniwersytetu Lwowskiego; profesor filozofii systematycznej WWP.
P o n i a t o w s k i Stanisław (1884-1945), filozof i etnograf; współtwórca etnologii w Polsce; profesor etnografii i etnologii WWP, a od 1934 r. także Uniwersytetu Warszawskiego; wykładowca w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie; prowadził badania naukowe w Syberii Wschodniej.
Wydział Nauk Politycznych i Społecznych
G u m p l o w i c z Władysław (1869-1942), geograf i ekonomista; od 1924 r.
profesor geografii gospodarczej i antropogeografii WWP; publicysta i działacz
polityczny (PPS).
S z u l c Stefan (1881-1956), statystyk, współtwórca systemu badań statystycznych w Polsce; długoletni pracownik Głównego Urzędu Statystycznego; profesor
WWP (od 1920 r.), a od 1936także Uniwersytetu Warszawskiego; członek Międzynarodowego Instytutu Statystycznego.
S z t u r m d e S z t r e m Edward (1885-1962),statystyk i demograf; docent
statystyki w WWP; w latach1929-1939prezes Głównego Urzędu Statystycznego;
wykładowca Uniwersytetu w Oxfordzie; przewodniczący Polskiego Towarzystwa
Statystycznego.
Wydział Pedagogiczny
R a d l i ń s k a Helena (1879-1954),twórczyni pedagogiki / andragogiki społecznej w Polsce; studia historyczne w UJ w Krakowie; profesor historii i organizacji oświaty pozaszkolnej WWP.
D r y j s k i Albert (1889-1956),docent psychologii eksperymentalnej WWP.
Uwaga! Profesorem pedagogiki ogólnej WWP był Antoni Bolesław D o b r o w o l s k i (1872-1954), geofizyk, meteorolog i badacz polarny, uczestnik belgijskiej
wyprawy antarktycznej 1897/1899; dyrektor Państwowego Instytutu Meteorologicznego (1927-1929); prezes Towarzystwa Geofizyków w Warszawie; prowadził
zajęcia z zakresu psychologii pedagogicznej, podstawy wychowania umysłowego,
seminarium pedagogiczne, ale ze studiami geofizycznymi na WWP nie miał nic
wspólnego.
Studia geofizyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej ...
219
Ramowy program studiów Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego WWP
(tylko kierunki: Matematyczno-Fizyczny, Chemia Nieorganiczna, Nauki
o Ziemi). Podano liczbę godzin w tygodniu w ciągu roku.
Prof. Zygmunt Z a l c w a s s e r : matematyka ogólna (2 godz.), ćwiczenia z matematyki ogólnej(2 godz.), geometria analityczna z ćwiczeniami (3 godz.), algebra
wyższa z elementami teorii liczb (1 godz.).
Prof. Aleksander R a j c h m a n : rachunek różniczkowy i całkowy z ćwiczeniami
(3,5 godz.), rachunek prawdopodobieństwa i statystyka matematyczna (2 godz.),
rachunek prawdopodobieństwa ze wstępem do statystyki matematycznej (2,5
godz.), ćwiczenia z rachunku prawdopodobieństwa z uwzględnieniem statystyki
matematycznej (2 godz.).
Doc. Kazimierz Z a r a n k i e w i c z : odwzorowania konformiczne (wiernokątne)
(2 godz. tyg. w semestrze zimowymi 1 godz. tyg. w semestrze letnim).
Prof. Stefan S t r a s z e w i c z : seminarium matematyczne (2 godz. tyg. w semestrze zimowym).
Prof. Stefan S z u l c : statystyka ogólna i ludnościowa (3 godz.), ćwiczenia ze
statystyki ogólnej i ludnościowej (3 godz.).
Doc. Edward S z t u r m d e S z t r e m : statystyka ekonomiczna (1 godz.).
Prof. Felicjan K ę p i ń s k i : astronomia sferyczna (1 godz.).
Prof. Marian G r o t o w s k i: fizyka (5 godz.), proseminarium z budowy materii (1 godz.), ćwiczenia z fizyki (4 godz.), uzupełniające ćwiczenia z fizyki (2 godz.
tyg. w semestrze zimowym), ćwiczenia z fizyki dla początkujących i „niefizyków”
(3 godz. w grupach), ćwiczenia dla słuchaczy wyższych semestrów (5 godz.).
Prof. Ludwik We r t e n s t e i n : mechanika teoretyczna (2 godz.), ćwiczenia
z mechaniki teoretycznej (2 godz.), optyka fizyczna (2 godz.), termodynamika
(2 godz.), promieniotwórczość i budowa atomów (4godz.), ćwiczenia z fizyki dla
III roku (zajęcia półdniowe), prace specjalne (zajęcia całodniowe).
Prof. Feliks J. W i ś n i e w s k i : elektryczność i magnetyzm (2 godz. tyg. w semestrze zimowym).
Prof. Stanisław K a l i n o w s k i : wstęp do geofizyki (4 godz.), fizyka Ziemi
(3 godz.), seminarium z geofizyki (6 godz.), prace dyplomowe z geofizyki (w porozumieniu z profesorem).
Doc. Romuald G u m i ń s k i : elementy meteorologii ogólnej z uwzględnieniem
potrzeb klimatologii(2 godz. tyg. w semestrze zimowym), ćwiczenia z meteorologii z uwzględnieniem klimatologii(2 godz. tyg. w semestrze letnim).
Prof. Hilary L a c h s : chemia nieorganiczna (4 godz. tyg. w semestrze zimowym), ćwiczenia z chemii nieorganicznej (12 godz. tyg. w semestrze zimowym
(dla poszczególnych grup)), ćwiczenia z chemii analitycznej jakościowej dla chemików (15 godz.), kolokwium z chemii analitycznej (1 godz.), chemia fizyczna
(4 godz. tyg. w semestrze letnim), elektrochemia (2 godz. tyg. w semestrze letnim), ćwiczenia z chemii fizycznej i elektrochemii dla chemików (15 godz. tyg.
220
S. Maj
w semestrze letnim), practicum z chemii koloidów dla zaawansowanych (zajęcia
całodniowe w semestrze letnim), konwersatorium z chemii nieorganicznej i fizycznej dla zaawansowanych (1,5 godz.), prace naukowe z chemii nieorganicznej
i fizycznej dla dyplomantów (zajęcia całodniowe).
Prof. Tadeusz M i ł o b ę d z k i : chemia pierwiastków metalicznych (2 godz. tyg.
w semestrze zimowym).
Doc. Henryk H e r s z f i n k i e l : radiochemia z pokazami (1 godz. tyg. w semestrze zimowym), radiochemia (chemia i technologia ciał promieniotwórczych)
(1 godz. tyg. w semestrze letnim) chemia i technologia pierwiastków promieniotwórczych(wykład z ćwiczeniami 1 godz.).
Doc. Teodor K i r k o r : z dziedziny technologii i higieny wody: badanie i oczyszczanie wody do picia i ścieków (4 godz.), technologia i higiena wody(metody
badania i oczyszczania wody)(2 godz. tyg. w semestrze letnim).
Prof. Zygmunt Wo j n i c z - S i a n o ż ę c k i : organizacja obrony przeciwlotniczo-gazowej wnętrza kraju(1 godz. tyg. w semestrze letnim), chemiczne środki
walki(1 godz. tyg. w semestrze letnim), chemia metali (2 godz. tyg. w semestrze
letnim).
Prof. Józef B o g u s k i : nauka o materiałach wybuchowych (2 godz.).
Wykładowca Tadeusz J e z i e r s k i : technologia chemiczna ogólna (2 godz.).
Prof. Tadeusz Wo j n o : krystalografia (3 godz. tyg. w semestrze zimowym),
mineralogia (3 godz. tyg. w semestrze letnim), ćwiczenia z krystalografii i mineralogii (3 godz.).
Doc. Antoni Ł a s z k i e w i c z : krystalografia z ćwiczeniami(3 godz. tyg. w semestrze zimowym).
Prof. Stanisław M a ł k o w s k i (1932/33): ćwiczenia z mineralogii(3 godz. tyg.
w semestrze letnim).
Prof. Arnold M a k o w s k i : geologia ogólna (2 godz.), ćwiczenia z geologii
(2 godz.), geologia stratygraficzna (historyczna) ze szczególnym uwzględnieniem
Polski (2 godz.), ćwiczenia z geologii – przekroje i mapy (2 godz.), prace specjalne
i dyplomowe (6 godz.).
Prof. Roman K o z ł o w s k i : paleontologia systematyczna (4 godz.), ćwiczenia
z paleontologii (3 godz.).
Doc. Stanisław Wo ł ł o s o w i c z : geografia fizyczna, morfogeneza (godz. i dni
do uzgodnienia – zajęcia roczne), ćwiczenia z morfogenezy (godz. i dni do uzgodnienia – zajęcia roczne).
Doc. i zastępca prof. Bogdan Z a b o r s k i : geografia Polski – wykład z ćwiczeniami (2 godz. tyg. w semestrze zimowym).
Prof. Władysław G u m p l o w i c z (z Wydz. Nauk Politycznych i Społecznych):
geografia gospodarcza (4 godz.), seminarium z geografii gospodarczej (2 godz.
tyg. w semestrze letnim), geografia polityczna (2 godz. tyg. w semestrze zimowym), antropogeografia (2 godz. tyg. w semestrze letnim).
Studia geofizyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej ...
221
Prof. Stanisław P o n i a t o w s k i (z Wydz. Humanistycznego): etnologia
(2 godz.), pierwotna kultura duchowa (2 godz.).
Prof. Benedykt B o r n s t e i n (z Wydz. Humanistycznego): logika( 3 godz. tyg.
w semestrze zimowym), ćwiczenia z logiki (2 godz. tyg. w semestrze letnim).
[.........................] (z Wydz. Humanistycznego): wstęp do filozofii (2 godz. tyg.
w semestrze letnim), historia filozofii (4 godz.), ćwiczenia z historii filozofii (2 godz.).
Doc. Albert D r y j s k i (z Wydz. Pedagogicznego): psychologia eksperymentalna
(2 godz.), ćwiczenia z psychologii eksperymentalnej (2 godz.).
Prof. Helena R a d l i ń s k a (z Wydz. Pedagogicznego): technika pracy umysłowej (1 godz.).
Warunki przyjęcia i zapisu
Na Wolną Wszechnicę Polską (WWP) można było być przyjętym w charakterze studenta (słuchacza zwyczajnego), słuchacza rzeczywistego lub słuchacza
wolnego. Za dowód wystarczający przy wstępowaniu w charakterze studenta uważano świadectwo dojrzałości państwowej szkoły średniej ogólnokształcącej lub
też szkoły prywatnej polskiej lub obcej, jeżeli świadectwo tej szkoły było uznane
przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego za równoważne ze
świadectwem dojrzałości państwowej szkoły polskiej. Minister Wyznań Religijnych
i Oświecenia Publicznego na podstawie jednomyślnie przyjętego i umotywowanego
wniosku Rady Wydziałowej, zaakceptowanego przez Senat, mógł zezwolić na studiowanie w charakterze studentów osobom, które nie odpowiadały wymienionym
warunkom. W poczet słuchaczy rzeczywistych mogły być przyjmowane osoby,
które ukończyły 17. rok życia, po złożeniu (z wynikiem pozytywnym) egzaminu
wstępnego, osoby, które były już wcześniej zapisane w charakterze słuchaczy
rzeczywistych WWP i tylko odnawiały zapis, jak również słuchacze wolni, którzy zostali zapisani przed dniem 1 września danego roku i odpowiadali dawnym
warunkom wstępu wymaganym od słuchaczy rzeczywistych. Słuchaczem wolnym
mogła zostać każda osoba, która miała ukończone lat 17 i opłaciła choćby jeden
wykład; wolni słuchacze mogli się zapisywać na całość wykładów danego roku
wydziału lub też na poszczególne wykłady.
Egzaminy wstępne odbywały się trzy razy w danym roku akademickim (licząc
od 1 września): w drugiej połowie września, w pierwszej połowie lutego iw połowie czerwca. Kandydaci do tychże egzaminów składali w oznaczanym terminie
w sekretariacie WWP podania do Przewodniczącego Komisji Egzaminów Wstępnych, załączając metrykę urodzenia, curriculum vitae, 2 fotografie, kwit z Kwestury WWP za wniesiona opłatę egzaminacyjną. W podaniu należało zaznaczyć
wyraźnie wydział wybrany przez kandydata oraz język nowożytny wybrany na
egzamin. Na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym WWP obowiązywały: wypra-
222
S. Maj
cowanie pisemne, matematyka (egz. pisemny), matematyka (egz. ustny), fizyka
(egz. ustny), geografia powszechna i Polski (egz. ustny), język obcy: francuski,
niemiecki lub angielski (egz. ustny).
Słuchacze innych uczelni przy zapisie na WWP w charakterze studenta musieli
przedstawić świadectwo odejścia z uczelni, do której uprzednio uczęszczali, lub
też zaświadczenie o zgodzie rektora danej uczelni.
Nowo zapisujący się na WWP student podlegał immatrykulacji, przy czym
składał pisemne przyrzeczenie przestrzegania godności akademickiej i przepisów szkoły. Słuchacze wolni nie byli immatrykulowani, składali jednak pisemne
przyrzeczenie przestrzegania godności akademickiej i przepisów szkoły. Zarówno
studenci, słuchacze rzeczywiści, jak i słuchacze wolni podlegali władzy dyscyplinarnej rektora oraz dziekana swego wydziału.
Każdy słuchacz zapisywał się na jeden wydział, ale miał prawo – opłacając
czesne ryczałtem – uczęszczania na wykłady tak swego, jak i innych wydziałów,
z tym że ogólna liczba godzin wpisanych do indeksu nie mogła przekroczyć 25,
przy czym większość musiała być z programu wydziału, na który słuchacz był
zapisany. Wpisywanie do indeksu przedmiotów z innego wydziału wymagało
uprzedniej zgody dziekana.
Liczba godzin wykładowych, na które słuchacz zwyczajny i rzeczywisty był
obowiązany uczęszczać, była podana w przepisach dla słuchaczy każdego wydziału.
Udział w ćwiczeniach, proseminariach, seminariach wymagał zgody odpowiedniego
profesora. Słuchacz zwyczajny i rzeczywisty miał pierwszeństwo przy zapisie przed
słuchaczem wolnym w audytoriach i pracowniach.
Słuchacze zwyczajni przy zapisie otrzymywali indeks i legitymację studencką; słuchacze wolni zaś indeks i legitymację słuchacza wolnego. Słuchacze byli zobowiązani
wpisać do indeksu wykłady, na które uczęszczali. Na początku i na końcu każdego
semestru słuchacze powinni byli przedstawić wykładającemu indeks w celu otrzymania podpisu potwierdzającego zgłoszenie się i uczęszczanie na wykłady (zajęcia).
Kandydaci na słuchaczy zwyczajnych byli obowiązani w terminie zapisów złożyć w sekretariacie podanie na imię rektora, załączając świadectwo dojrzałości
(w oryginale i odpisie rejentalnym), życiorys, metrykę, dokumenty odnoszące się
do służby wojskowej i cztery fotografie. Podania i curriculum vitae należało składać
na specjalnych blankietach, które można było otrzymać u woźnego.
Opłaty
Na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym WWP słuchacze zwyczajni i rzeczywiści opłacali następujące czesne: semestry I-IV (pierwszy i drugi rok studiów)
– 160 zł, semestry V-VI (trzeci rok studiów) – 140 zł, semestry VII-VIII (czwarty
rok studiów) – 120 zł, semestry dalsze – 80 zł.
Studia geofizyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej ...
223
Czesne obliczano w zależności od liczby poświadczonych semestrów; za aktualny semestr uważany był semestr następny po semestrze urzędowo poświadczonym przez dziekana. W przypadkach wyjątkowo usprawiedliwionych dziekani
mogli uznać za aktualny do obliczenia wysokości czesnego semestr formalnie
jeszcze nie zaliczony. Odnośna dyspensa dziekana powinna być uzyskaną przed
1 października lub 5 lutego danego roku akademickiego.
Nowo wstępujący słuchacz lub ten, który przerwał studia na jeden lub więcej
semestrów, wpłacał – tytułem wpisowego – kwotę 10 zł. Każdy słuchacz zwyczajny
i rzeczywisty uiszczał semestralnie: 8 zł na bibliotekę, 6 zł na pomoc lekarską,
3 zł na stowarzyszenia samopomocowe i 4 zł na badania medyczne nowo wstępujących słuchaczy. Zalecano, by wymienione opłaty były uiszczane w całości przy
zapisie semestralnym.
Podania o ulgi lub rozłożenia na raty należało składać w semestrze zimowym
do 1 października danego roku, a w semestrze letnim do 1 lutego roku następnego.
Podania kierowano do rektora (składano na imię rektora); musiały być zaopatrzone
w „kwalifikacje” Bratniej lub Wzajemnej Pomocy Studentów WWP. Za opóźnienia
przy wpłacaniu czesnego i innych świadczeń pobierano grzywny w wysokości
1% za każdy miesiąc (jeśli miesiąc był niecałkowity, a opóźnienie przekraczało
15 dni, to procenty były liczone za pełny miesiąc). Każdy słuchacz, który uiścił
pierwszą ratę czesnego, musiał się zobowiązać do wpłacenia rat pozostałych.
Opłaty słuchaczy wolnych (semestralnie)
Wpisowe przy zapisie na 1-5 godzinwy kładów tygodniowo wynosiło 2 zł;
przy zapisie na 6 lub więcej godzin – 10 zł. Opłata biblioteczna (obowiązkowa
dla wolnych słuchaczy, zapisujących się na 6 i więcej godzin) – 8zł. Czesne za 1
godzinę tygodniowo – 12 zł.
Słuchacze wolni zapisani na całość wykładów danego roku wydziału opłacali
czesne ryczałtem według norm ustalonych dla słuchaczy roku pierwszego. Nauczyciele czynni, należący do związków i stowarzyszeń nauczycielskich (studiujący
w charakterze słuchaczy wolnych) korzystali (w zakresie 6 godz. tygodniowo)
z 50% zniżki w opłacie czesnego.
Opłaty pracowniane. Słuchacze rzeczywiści i wolni, uczęszczający do zakładów naukowych (pracownie) oraz biorący udział w ćwiczeniach, wnosili dodatkowe
opłaty „pracowniane” (laboratoryjne). Opłaty tego rodzaju musiały być wpłacane
przez słuchaczy przed zgłoszeniem się do pracowni na ćwiczenia. Wysokość opłat
ogłaszano na początku roku akademickiego. W ciągu pierwszych 7 dni każdego
semestru wstęp na wszystkie zajęcia (wykłady) był wolny i bezpłatny.
224
S. Maj
Stypendia. W Wolnej Wszechnicy Polskiej istniały stypendia Ministerstwa
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a także stypendia Zarządu WWP.
Wykazy stypendiów ogłaszane były na początku każdego roku akademickiego.
Zrzeszenia słuchaczy Wolnej Wszechnicy Polskiej
Bratnia Pomoc Słuchaczów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Wzajemna Pomoc Studentów-Żydów WWP
Koło Matematyków
Zrzeszenie Studentów Wydziału Humanistycznego
Koło Słuchaczów Studium Pracy Społeczno-Oświatowej
Zrzeszenie Nauczycieli Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Korporacja „Concordia Varsoviensis”
Korporacja „Victorja”
Koło Ekonomistów Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Koło Polonistów Słuchaczów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Koło Historyków Słuchaczów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Koło Przyrodników Słuchaczów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Koło Pedagogów Słuchaczów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Koło Prawników Słuchaczów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Zrzeszenie Asystentów Wolnej Wszechnicy Polskiej
Wykłady i ćwiczenia dla wszystkich wydziałów odbywały się w gmachu Wolnej Wszechnicy Polskiej przy ul. Opaczewskiej 2A (róg ul. Wolnej Wszechnicy
Polskiej).
Wykłady Collegium Publicum Wolnej Wszechnicy Polskiej prezentowano w niedziele, w ciągu semestrów zimowego i letniego. Wstęp był bezpłatny dla wszystkich chętnych. Spisy (i tematykę prelekcji) podawano do publicznej wiadomości
na początku każdego semestru za pośrednictwem plakatów oraz prasy. Collegium
Publicum rozciągało swą działalność także na miasta prowincjonalne.
Materiały wpłynęły do redakcji 9 IX 2013.
Literatura
Dziewulska-Łosiowa A., 1988, Zarys dziejów meteorologii w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Prz.
Geof. 33, 2, 183-198.
Hanik J.,1986,Katedra Geofizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1895-1919).Prz. Geof. 31, 3, 339-345.
Studia geofizyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej ...
225
Kaczorowska Z., Kossowska-Cezak U., 1988, Początki i rozwój klimatologii w Uniwersytecie Warszawskim.
Prz. Geof., 33, 4, 461-471.
Kowalski W.C., Pelc A., 1989, Początki nauk geologicznych w Uniwersytecie Warszawskim. Prz. Geof., 34,
3, 305-312.
Kowalski W.C., Pelc A., 1990, Nauki geologiczne w Uniwersytecie Warszawskim w latach1915-1939. Prz.
Geof., 35, 1-2, 85-95.
Kozłowski M.F., 1990, Początki geofizyki na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Prz. Geof., 35,12, 97-106.
Madany R., 1987, Zarys dziejów meteorologii w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego – Akademii Rolniczej w Warszawie. Prz. Geof., 32, 2, 197-207.
Mikulski Z., 1991,Wybrane zagadnienia nauk o Ziemi w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim (18691917),Prz. Geof., 36, 4, 329-338.
Mikulski Z., 1996, Geofizyki polskiej mało znane początki. Prz. Geof., 41, 2, 219-227.
Ołpińska-Warzechowa K., 1985, Obserwatorium Geofizyczne imienia Stanisława Kalinowskiego w Świdrze.
Prz. Geof., 30, 2, 213-229.
Ołpińska-Warzechowa K., 1988, Instytut Geofizyki i Meteorologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie
(1928-1939). Prz. Geof. 33, 1, 65-81.
Ołpińska-Warzechowa K., 1989, Początki meteorologii w Politechnice Warszawskiej. Prz. Geof. 34, 4, 71-75.
Piwkowski H., 1989, Zakład Meteorologii Politechniki Warszawskiej, Prz.Geof., 34,1, 77-82.
Wójcik Z., 1988, Początek Nauk o Ziemi w Uniwersytecie Warszawskim. Prz. Geof., 33,3, 277-291.
Inne materiały źródłowe
Hubner P., 2006, Wszechnica (kartki z dziejów nauki w Polsce) (77). Forum Akademickie (ogólnopolski
miesięcznik informacyjno-publicystyczny) wrzesień 2006;
http://www.forumakad.pl/archiwum/2006/09/47_wszechnica.html
Korespondencja polska Marii Skłodowskiej-Curie 1881-1934, 1994, Oprac.: K. Kabzińska, M.H. Malewicz,
J. Piskurewicz, J. Róziewicz, Instytut Historii Nauki PAN / Polskie Towarzystwo Chemiczne,
Warszawa.
Kowalczuk J., 1999, 100-lecie geofizyki polskiej 1895-1995. Kalendarium. AGH Uczelniane Wydawnictwa
Naukowo-Dydaktyczne, Kraków.
Kowalczuk J., 2001, 100-lecie geofizyki polskiej 1895-1995. Kalendarium. Wydanie drugie poszerzone,
Wydawnictwo ARBOR, Kraków.
Polska Akademia Nauk, Zakład Geofizyki, 1962, Prace Obserwatorium Geofizycznego im. St. Kalinowskiego w Świdrze, 23, KSIĘGA JUBILEUSZOWA 1910-1960 , PWN, Łódź – Warszawa.
Radlińska H., 1964, Z Dziejów Pracy Społecznej i Oświatowej. Wyd. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Oświata i Kultura Dorosłych (Rozprawy). 1958,zebrał K. Wojciechowski, PZWS, Warszawa.
Wolna Wszechnica Polska, Skład osobowy i spis wykładów wraz z rozkładem godzin na rok akademicki
1932/33, Nakładem WWP, Warszawa 1932.
Wolna Wszechnica Polska, Skład osobowy i spis wykładów wraz z rozkładem godzin na rok akademicki
1935/36, Nakładem WWP, Warszawa 1935.
226
S. Maj
Streszczenie
W okresie II Rzeczpospolitej (lata 1918-1939) pełne studia geofizyczne prowadziły tylko dwie
uczelnie: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (Katedra Geofizyki i Meteorologii na Wydziale
Matematyczno-Przyrodniczym) oraz Wolna Wszechnica Polska w Warszawie (Wydział Matematyczno-Przyrodniczy). Ponadto w kilku szkołach wyższych istniały centra kształcące studentów różnych
kierunków w przydatnych im dyscyplinach geofizyki, np. Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie
(Katedra Geodezji Wyższej i Meteorologii), Uniwersytet Poznański (Katedra Meteorologii i Klimatologii na Wydziale Rolniczo-Leśnym), Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (Zakład
Meteorologii i Klimatologii), Akademia Górnicza w Krakowie (Zakład Geologii Stosowanej).
Utworzona w roku 1918, na bazie Towarzystwa Kursów Naukowych, Wolna Wszechnica Polska
(WWP) była prywatną szkołą wyższą z wydziałami: Matematyczno-Przyrodniczym, Humanistycznym,
Pedagogicznym, Nauk Politycznych i Społecznych oraz Collegium Publicum, Studium Pracy Społeczno-Oświatowej, Studium Skarbowo-Finansowym, Studium Administracji Komunalnej i Studium Migracyjno-Kolonialnym. W 1929 r. dyplomy ukończenia studiów w WWP zostały zrównane z dyplomami
uniwersyteckimi.
WWP zasłużyła się jako ośrodek badań naukowych, zwłaszcza w naukach społecznych, ale przede
wszystkim była placówką dokształcającą czynnych zawodowo nauczycieli, a także organizatorów i działaczy życia gospodarczego, oświatowego (oświata pozaszkolna) oraz kulturalnego w kraju. Zajęcia
prowadzono w godzinach popołudniowych i wieczornych (wygoda dla słuchaczy pracujących).Program
studiów został rozłożony na 4 lata i obejmował dwa etapy: semestry I-IV prowadzono według ustalonego z góry planu, a semestry V-VIII dawały więcej swobody i mogły być planowane indywidualnie.
Przygotowanie pracy dyplomowej umożliwiało przystąpienie do egzaminu końcowego.
Na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym WWP wybitny fizyk i geofizyk, profesor Stanisław
Kalinowski (1873-1946), jeden z założycieli Wszechnicy i jej rektor w latach1919-1924, a także twórca
Obserwatorium Magnetycznego w Świdrze pod Warszawą, zorganizował studia geofizyczne, ze szczególnym uwzględnieniem magnetyzmu ziemskiego. Plan zajęć przewidywał m.in. wykłady kursowe:
wstęp do geofizyki ogólnej, fizyka Ziemi, elementy meteorologii z klimatologią; ponadto obowiązywały
liczne seminaria specjalistyczne.
S ł o w a k l u c z o w e : Studia geofizyczne w Polsce, Wolna Wszechnica Polska, Profesor Stanisław
Kalinowski
Summary
In the years from 1919 to 1939, only two Polish universities preferred the studies of pure geophysics, namely Jan Kazimierz University in Lwów (Chair of Geophysics and Meteorology at the
Department of Mathematics and Sciences) and the Free Polish University in Warsaw (Faculty of
Mathematics and Natural Sciences).On the other hand, several universities were centers of educating
students of various courses in the disciplines of applied geophysics. For example, Stefan Batory
University in Wilno (Chair of Higher Geodesy and Meteorology),University of Poznań (Chair of
Meteorology and Climatology at the Faculty of Agriculture and Forestry),Warsaw University of Life
Sciences (Department of Meteorology and Climatology), Mining Technical University in Cracow (the
Department of Applied Geology).
The so-called Free Polish University in Warsaw (FPU) was established in 1918 year from the
Scientific Courses Society. It was a private college with the following four faculties: Faculty of Mathematics and Natural Sciences, Faculty of Humanities, Faculty of Pedagogy, Faculty of Political and
Studia geofizyczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej ...
227
Social Sciences, and also the Collegium Publicum, Social and Education Study, Financial Study, Municipal Administration Study, Migration and Colonial Study. Since 1929, diplomas in the FPU were
already equivalent to the qualifications of other Polish universities.
In general, the Free Polish University was an interesting center of scientific researches (especially
in the social sciences), but above all it was an important education center form any working teachers,
and also for organizers and activists on the fields economy, adult education and culture in the country. Studies lasted four years, or eight semesters. Semesters I-IV were programmed a priori. Semesters
V-VIII can be planned individually; this gave more freedom in the studies. All obligatory lectures,
laboratory exercises and seminars were held in the afternoon or as evening lessons (convenience for
working students). Preparation of the dissertation allowed to pass a final examination.
A prominent physicist and geophysicist Professor Stanisław Kalinowski (1873-1946), one of the
founders of Free Polish University and its rector in the 1919-1924 years, and also the head of Magnetic Observatory in Świder, near Warsaw, organized geophysical studies at the Mathematical and
Sciences Faculty of FPU. The obligatory program recommended the following important lectures as
Introduction to general geophysics, Physics of the Earth, Elements of meteorology and climatology,
etc. On the other hand, many interesting specialist seminars were suggested also.
K e y w o r d s : Geophysical studies in Poland (1919-1939),Free Polish University in Warsaw,
professor Stanisław Kalinowski.
Sławomir Maj
[email protected]
Polskie Towarzystwo Geofizyczne / Instytut Geofizyki PAN w Warszawie