Ubóstwo i nierówności a miejsce kapitału społecznego w procesie

Marta Młokosiewicz
Uniwersytet Szczeciński
Ubóstwo i nierówności a miejsce
kapitału społecznego w procesie
przemian społeczno-gospodarczych
Transformacja polskiej gospodarki oraz związane z nią przemiany społeczno-gospodarcze spowodowały, iż zmieniała się sytuacja materialna gospodarstw
domowych. Jeśli brać pod uwagę przeciętne wskaźniki charakteryzujące tę sytuację, to nie sposób nie odnotować, że w ostatnich latach następował ciągły
wzrost ich wartości. Także w 2003 r. sytuacja materialna gospodarstw domowych była lepsza niż w roku poprzednim – dochody realne gospodarstw wzrosły
ogółem o 1,6%, a ich wydatki – o 2,3%. Wzrost realnej wartości zarówno dochodów, jak i wydatków dotyczył większości grup gospodarstw domowych,
choć dynamika dochodów i wydatków była zróżnicowana w poszczególnych
grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw.
Analiza struktury wydatków wszystkich grup gospodarstw domowych dostarcza informacji o wzroście przeciętnego dobrobytu – wzrósł bowiem udział
wydatków związanych z użytkowaniem mieszkania (w tym stałych opłat mieszkaniowych), a w większości grup – także z ochroną zdrowia, transportem,
łącznością oraz rekreacją i kulturą. We wszystkich grupach gospodarstw,
z wyjątkiem rolników, zmniejszył się udział wydatków na żywność i napoje
bezalkoholowe. Stopniowo powiększała się liczba nowoczesnych dóbr trwałego
użytku posiadanych przez gospodarstwa domowe. Podobne tendencje utrzymywały się w 2003 r., w porównaniu z rokiem poprzednim poprawiło się wówczas
przeciętne wyposażenie gospodarstw w sprzęt komputerowy i telefony komórkowe, tzw. wieże i kamery video oraz odtwarzacze płyt kompaktowych, a wśród
292
Marta Młokosiewicz
artykułów gospodarstwa domowego – w zmywarki do naczyń i kuchenki mikrofalowe1.
Wspomniane pozytywne trendy nie oznaczały jednak poprawy sytuacji
wszystkich gospodarstw domowych. Jak pokazują dane statystyczne, w ostatnich latach zaczęła pogłębiać się i przybierać coraz większe rozmiary sfera ubóstwa nie tylko bezwzględnego, ale także relatywnego. Szczególnego wymiaru
nabrała zarówno kwestia spadku dochodów określonych grup poniżej poziomu
umożliwiającego integrację ze społeczeństwem, a więc i zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych, jak i kwestia narastających dysproporcji
w dostępie do dóbr konsumpcyjnych pomiędzy grupami zmarginalizowanymi
z powodu ubóstwa a pozostałymi gospodarstwami domowymi. Wzrost zasięgu
ubóstwa w ostatnich latach nastąpił mimo poprawy przeciętnej sytuacji materialnej ogółu Polaków, na tle wzrostu realnych dochodów i wydatków gospodarstw. Jest to niepokojące szczególnie w zestawieniu ze wzrostem prawdopodobieństwa zagrożenia ubóstwem skrajnym (za granicę którego przyjęto poziom
minimum egzystencji) – wskazuje bowiem na rosnące nierówności w sytuacji
dochodowej i w poziomie spożycia polskiego społeczeństwa2. Pogłębiająca się
polaryzacja sytuacji materialnej – na tle zaostrzającej się konkurencji ekonomicznej i długotrwałego wykluczenia niektórych z rynku pracy – stanowi przyczynek do narastania frustracji społecznych, wynikających bardziej z poczucia
krzywdy i niesprawiedliwości, niż z samego faktu ubóstwa3.
Prowadzone – także przez GUS – badania nad ubóstwem w Polsce okresu
transformacji potwierdzają corocznie wpływ tych samych czynników społeczno-ekonomicznych na zróżnicowanie zasięgu omawianego zjawiska. Określony
przebieg procesu przemian gospodarczych spowodował, iż praktycznie od samego jego początku na możliwość stania się ubogim najsilniej wpływało miejsce zajmowane na rynku pracy. Pozostawanie w biedzie było więc, i nadal jest,
silnie determinowane nie tyle przez indywidualne przyczyny, występujące po
stronie ubogich, co przez bezrobocie lub też niskie dochody uzyskiwane z pracy.
Zarówno bezrobocie, jak i niskie dochody były zaś i nadal pozostają ściśle powiązane z niskim wykształceniem i kwalifikacjami głównych żywicieli rodzin.
1
Dane dotyczące sytuacji materialnej gospodarstw domowych zob. m.in. w: Sytuacja gospodarstw domowych w 2000 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, materiały z konferencji prasowej GUS w dniu 25 VI 2001, informacja sygnalna, s. 5; Sytuacja gospodarstw domowych w 2002 r. w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, GUS,
www.stat.gov.pl/serwis/nieregularne/gosp_dom2002.htm; Sytuacja gospodarstw domowych w 2003 r.
w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, informacja sygnalna, wyniki badań GUS,
www.stat.gov.pl/serwis/nieregularne/sytu_gosp_domo_2003.rtf.
2
Ibidem.
3
Zob. W. Anioł, Globalizacja – nowe wymiary konfliktu społecznego, „Polityka Społeczna”
2002, nr 10, s. 4.
Ubóstwo i nierówności a miejsce kapitału społecznego...
293
Korzystanie ze świadczeń społecznych w sposób niewystarczający poprawiało
kondycję materialną tych osób. Osoby i rodziny mające za podstawę utrzymania
świadczenia społeczne znajdowały się bowiem w najtrudniejszej sytuacji materialnej.
Ubóstwo w Polsce relatywnie często dotyczy ludzi młodych, w tym w znacznej mierze dzieci, głównie z wielodzietnych, ale także z niepełnych rodzin. Odsetek ubogich rodzin wielodzietnych i niepełnych z roku na rok powiększa się,
rośnie więc liczba młodych osób mających trudności w integracji ze społeczeństwem, chociażby ze względu na dostęp do edukacji – do odpowiedniej jakości
oferty edukacyjnej. Wyniki analiz dotyczących budżetów gospodarstw domowych wskazują także na trudną sytuację znacznej części osób starszych utrzymujących się ze świadczeń emerytalnych i rent.
Na polskie ubóstwo ma także wpływ miejsce zamieszkania. Liczba ubogich
rośnie wraz ze spadkiem liczby mieszkańców miejscowości zamieszkania (podział
miasto–wieś), a ponadto we wschodniej oraz w północnej części kraju dotkniętej
upadkiem PGR-ów zasięg biedy jest większy niż w pozostałych regionach.
Powiązanie ubóstwa z określonymi stałymi czynnikami demograficznymi
i społeczno-ekonomicznymi sprzyja wchodzeniu pewnych grup społecznych
w sferę ubóstwa trwałego. Dotyczy to głównie gospodarstw wiejskich i z małych
miast, rodzin wielodzietnych, gospodarstw z niskim wykształceniem głównego
żywiciela oraz rodzin dotkniętych bezrobociem. Pozostawanie w dłuższym okresie w sferze ubóstwa, zwłaszcza skrajnego, oznacza zaś nie tylko brak możliwości zaspokojenia jakichkolwiek potrzeb wyższego rzędu, ale również podstawowych potrzeb związanych z wyżywieniem czy ochroną zdrowia4.
Wśród przyczyn ubóstwa warto wskazać na strukturalne oraz instytucjonalne
niedomagania społeczności. Jeżeli więzi międzyludzkie funkcjonują prawidłowo, to stają się one zasobem danej zbiorowości, społeczność ta daje wówczas
swoim członkom wsparcie w formie zbiorowo posiadanego tzw. kapitału społecznego. Powstały na skutek zobowiązań i więzi społecznych kapitał społeczny
podlega instytucjonalizacji, może też przynosić wymierne korzyści ekonomiczne, czyli stanowić kapitał w znaczeniu ekonomicznym (stając się czynnikiem
decydującym o powodzeniu gospodarczym). Pojęcie kapitału społecznego można więc rozumieć jako instytucje, które jednostka postrzega jako własne zasoby,
powiększające jej korzyści ze współpracy i wymiany5. Aktywność obywatelska
i skłonność do samoorganizowania się społeczności dla osiągania celów ekono4
Dane dotyczące ubóstwa zaczerpnięto z: S. Golinowska, Uwagi o ubóstwie i jego zwalczaniu, „Polityka Społeczna” 1997, nr 1, s. 4; Metody pomiaru ubóstwa, GUS, Warszawa 1993, s. 7;
Sytuacja gospodarstw domowych w 2000 r. w świetle..., op. cit., s. 5; Sytuacja gospodarstw domowych w 2002 r. w świetle..., op. cit.; Sytuacja gospodarstw domowych w 2003 r. w świetle..., op. cit.
5
J.S. Coleman, Foundations of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge Mass,
1990, s. 300–321.
294
Marta Młokosiewicz
micznych, socjalnych, kulturalnych i innych, sprzyja akumulowaniu tego kapitału. Gdy zaburzona jest współpraca, ograniczone podejmowanie przez ludzi
wspólnych działań, to kapitał społeczny podlega erozji oraz istnieją warunki
sprzyjające spychaniu na margines niektórych grup społecznych. Niedomagania
w funkcjonowaniu instytucji (gospodarczych, kulturalnych, politycznych), określających oddziaływania między ludźmi i ich uprawnienia do zasobów oraz niedomagania w funkcjonowaniu norm wzajemności i zaufania, utrudniają tworzenie społecznego dobrobytu. Powstaje wówczas sytuacja, z którą mamy do
czynienia także w Polsce, iż wzrost gospodarczy nie sprzyja poprawie sytuacji
materialnej wszystkich grup społecznych, a dystans między najbogatszymi i najbiedniejszymi stale rośnie. Pogłębia się luka rozwojowa i różnice w poziomie
życia tych grup. Możliwości integracji ze społeczeństwem i wyjścia ze sfery
ubóstwa dla pozbawionych możliwości korzystania z owoców rozwoju gospodarczego grup społecznych (najczęściej wykluczonych także z rynku pracy)
słabną zaś wraz z wydłużaniem się okresu pozostawania w biedzie6.
W świetle rosnących wartości wskaźników ubóstwa liczonych w Polsce według kilku kryteriów, dotychczasowe efekty zmagań różnych instytucji z problemem biedy i wykluczenia społecznego nie napawają optymizmem. Skłania to
do uznania konieczności praktycznego przeorientowania podejmowanych działań.
W kontekście zasygnalizowanych przyczyn utrzymywania się ubóstwa należy
podkreślić, że praktycznymi priorytetami w walce z biedą i wykluczeniem społecznym powinny stać się przede wszystkim edukacja oraz budowa społeczeństwa obywatelskiego. Zgodnie ze strategią lizbońską stały wzrost gospodarczy,
zapewniający poprawę warunków życia wszystkich grup społecznych, gwarantuje polityka tzw. spójności społecznej, w połączeniu z wysokimi kwalifikacjami
siły roboczej. Wśród narzędzi walki z ubóstwem istotne jest więc uwzględnienie
zarówno aktywnej polityki rynku pracy, dążenia do społeczeństwa opartego na
wiedzy, jak i potrzeby budowania społeczeństwa obywatelskiego, które na podstawie funkcjonujących w nim sieci obywatelskiego zaangażowania sprzyja
większej spójności społecznej. Tylko praktyczna realizacja tych priorytetów
spowoduje, że osoby dotknięte wykluczeniem społecznym będą stopniowo włączane w aktywne rozwiązywanie swoich problemów, co powinno stanowić
istotne uzupełnienie dla działań różnych władz odpowiedzialnych za realizację
programów pomocy społecznej, aby te działania były skuteczne. Nie należy przy
tym zapominać, że wzrost aktywności ludzi oraz wzrost ich uczestnictwa w ży6
Można się tu powołać chociażby na przykład dotyczący młodzieży wiejskiej; ze względu na
barierę ekonomiczną silnie ograniczone są szanse jej kształcenia się, co dotyczy zwłaszcza zamieszkujących tereny byłych PGR-ów. W takiej sytuacji marginalizacja jawi się jako strategia
przystosowawcza tych środowisk. Szerzej na ten temat zob.: R. Kisiel, R. Marks-Bielska, Edukacja szansą awansu społecznego młodzieży ze środowisk popegeerowskich, „Polityka Społeczna”
2002, nr 10, s. 17–20.
Ubóstwo i nierówności a miejsce kapitału społecznego...
295
ciu społecznym następuje poprzez wzrost ich wykształcenia – na skutek zapewnienia im dostępu do odpowiedniej jakości oferty edukacyjnej.
Spójność społeczna, rozumiana jako wyrównany i wysoki poziom życia, pozostaje niejako w sprzeczności z realnymi trendami rozwoju społeczno-gospodarczego w wielu regionach świata oraz z niektórymi koncepcjami tego rozwoju,
sprzyjającymi raczej wzrostowi tego zróżnicowania. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej, także w Polsce, trendy związane ze zróżnicowaniem sytuacji
materialnej poszczególnych grup uwidaczniają się na tle przemian gospodarczych związanych z procesem transformacji oraz – coraz silniej – także na tle
globalizacji. Z jednej strony procesy te zwiększają presję konkurencji, z drugiej
zaś, budując gospodarkę rynkową, państwo coraz bardziej ogranicza pełnienie
swoich funkcji opiekuńczych. Jednakże właśnie z tych względów ogromnego
znaczenia nabiera rola społeczeństwa obywatelskiego – solidarności społecznej,
subsydiarności i samorządności. Krzewienie idei obywatelskości staje się pożądane tym bardziej, im bardziej zmieniają się potrzeby rynku pracy, im bardziej
nasilonym zmianom podlega rodzina oraz im bardziej starzeją się społeczeństwa
europejskie (w tym także polskie społeczeństwo). Tradycyjne instytucje nie są
bowiem obecnie w stanie nadążyć za tymi zmianami – koniecznością ciągłego
dostosowywania umiejętności pracowników do możliwości kształcenia ustawicznego wobec wymogów rynku pracy, kurczenia się tradycyjnych funkcji socjalnych rodziny, wzrostu znaczenia potrzeb ludzi starszych na skutek starzenia
się społeczeństw7.
W nowym europejskim modelu polityki społecznej, który zarysował się
w ostatnich latach (układ amsterdamski, strategia lizbońska, traktat nicejski),
nastąpiło przejście od biernego do aktywnego podejścia do rozwiązywania problemów społecznych. Znalazło to odzwierciedlenie zwłaszcza w Europejskiej
Agendzie Społecznej – dokumencie przyjętym przez Radę Europejską na posiedzeniu w Nicei w grudniu 2000 r. W Agendzie przyjęto modernizację europejskiego modelu społecznego w sposób zapewniający pozytywne sprzężenia między sferą gospodarki, zatrudnienia i społeczną, dynamizujące rozwój społeczno-gospodarczy krajów członkowskich Unii Europejskiej. Założono, że model ten
ma sprzyjać zarówno wzrostowi konkurencyjności i produktywności, jak i solidarności i sprawiedliwości społecznej. Promuje on integrację społeczną poprzez
zwalczanie ubóstwa i wszelkich form dyskryminacji8. Cele europejskiej polityki
społecznej związanej ze zwalczaniem ubóstwa i wykluczenia społecznego –
7
S. Golinowska, Europejski model socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej, „Polityka Społeczna” 2002, nr 11–12, s. 6 i 7.
8
B. Kłos, Problem ubóstwa i wykluczenia społecznego w polityce społecznej Unii Europejskiej, Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, Wydział Analiz Ekonomicznych i Społecznych, Informacja nr 946, grudzień 2002, s. 1.
296
Marta Młokosiewicz
ukierunkowane na integrację społeczną, tzw. inkluzję – zostały zaś określone
następująco:
– ułatwianie wszystkim dostępu do zatrudnienia, do zasobów, praw, dóbr
i usług,
– zapobieganie ryzyku wykluczenia społecznego (ekskluzji),
– pomoc dla grup najbardziej zagrożonych wykluczeniem,
– zaangażowanie wszystkich instytucji (rządowych, samorządowych, pozarządowych) w zwalczanie marginalizacji społecznej9.
Nowe podejście do polityki społecznej zostało więc wyznaczone przez dążenie do osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia. Ma to być realizowane poprzez
przyjęcie odpowiednich priorytetów polityki zatrudnienia, które już podczas
szczytu w Essen w 1994 r. sformułowano następująco:
– zwiększenie możliwości zatrudnienia poprzez ulepszanie systemu edukacji i szkoleń zawodowych,
– zwiększanie chłonności zatrudnienia w procesie wzrostu gospodarczego,
– obniżanie innych kosztów pracy niż wynagrodzenie,
– podniesienie skuteczności polityki zatrudnienia,
– zwiększenie oddziaływania (poprzez doskonalenie instrumentów rynku
pracy) na te grupy społeczne, które bardziej niż inne zagrożone są bezrobociem
(młodzież, długookresowo bezrobotni, bezrobotne kobiety oraz starsi pracownicy)10.
Zgodnie z powyższym, przywracanie osób wykluczonych społeczeństwu,
głównie poprzez zwiększanie ich uczestnictwa w rynku pracy, powinno stać się
najlepszym narzędziem walki z marginalizacją. Można by przyjąć, że zwiększanie zatrudnienia, jako podstawowe narzędzie walki z ubóstwem i wykluczeniem,
jest w praktyce zadaniem zbyt trudnym w sytuacji, gdy rynek europejski ma
stawać się bardziej konkurencyjny, a gospodarka Europy – gospodarką opartą na
wiedzy i kwalifikacjach. Długotrwałemu wykluczeniu podlegają bowiem ci, którzy nie są w stanie sprostać wymogom konkurencyjnego rynku pracy właśnie ze
względu na brak kwalifikacji i wykształcenia. Działania ukierunkowane na
wzrost zatrudnienia należy jednak podejmować, aby zapobiec umniejszaniu potencjału rozwojowego gospodarki (szczególnie w przypadku bezrobocia młodych) oraz zwiększaniu zagrożeń dla demokratycznego i stabilnego rozwoju poprzez nasilanie się radykalnych dążeń ze strony zmarginalizowanych grup 11.
Dążąc do redukcji tych zjawisk w praktyce, oprócz działań skoncentrowanych
9
Ibidem.
A. Świątkowski, Aspekty prawne polityki społecznej w Unii Europejskiej w latach 2000–
2005, „Polityka Społeczna” 2002, nr 11–12, s. 15; Z. Wiśniewski, Strategia zatrudnienia w Unii
Europejskiej. Podstawy, cele publicznych służb zatrudnienia i benchmarking, „Polityka Społeczna”
2002, nr 11–12, s. 25.
11
S. Golinowska, Europejski model..., op. cit., s. 9.
10
Ubóstwo i nierówności a miejsce kapitału społecznego...
297
ściśle na polityce rynku pracy, należy uwzględnić znaczenie kapitału społecznego. Marginalizacja społeczna jest bowiem skutkiem nie tylko braku określonych
uprawnień, ale i braku praktycznych możliwości skorzystania z nich12. Dostęp
osoby do instytucji zależy od środków finansowych, wiedzy, kwalifikacji, umiejętności, zdrowia, sprawności, ale i od kontaktów, znajomości oraz zaufania,
tolerancji, sieci obywatelskiego zaangażowania. Niewydolności środowiska społeczno-kulturowego (słabości struktur rodzinnych i więzi międzyludzkich, dyskryminacja, utrudnienia w dostępie do wykształcenia, niedostatki systemu opieki
socjalnej), czyli braki w kapitale społecznym, generują brak zaufania do instytucji i organizacji życia społecznego, który może stać się podstawą do wycofywania się z głównego nurtu życia zbiorowości. Jeśli takie poczucie pustki staje się
zjawiskiem o szerszej skali, powoduje ono rozregulowanie norm społecznych
i utratę poczucia przynależności do wspólnoty13. Sprzyja to społecznej izolacji,
a nawet dziedziczeniu ubóstwa. Brak lokalnych instytucji jest czynnikiem pogłębiającym ubóstwo – wpływa na ograniczoność miejsc pracy, utrudnia uruchomienie aktywnych form pomocy, nie sprzyja zaspokajaniu podstawowych
potrzeb w miejscu zamieszkania14.
***
Uzgodnienia dotyczące celów wspólnej europejskiej polityki społecznej mogą okazać się pożyteczne dla rozwiązywania problemu ubóstwa w naszym kraju,
gdyż kierują one uwagę podejmujących decyzje – zarówno na szczeblu centralnym, jak i na szczeblu lokalnym – na wagę kwestii społecznych, ale także dlatego, że sprzyjają procesowi uczenia się nowych sposobów rozwiązywania społecznych problemów (przez polityków, partnerów społecznych i przez innych
podejmujących ważne decyzje społeczne)15.
Nowe podejście do europejskiej polityki społecznej wyznacza przyjęta na
szczycie Unii Europejskiej w Lizbonie tzw. otwarta metoda koordynacji, dotycząca koordynowania zakresu działań w sferze polityki społecznej przez państwa członkowskie Unii. Dążenie do osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia na
poszczególnych rynkach w ramach europejskiego rynku pracy ma być realizowa12
R. Dahrendorf, Nowoczesny konflikt społeczny, Czytelnik, Warszawa 1993, s. 237.
J. Trepil, Konsekwencje życiowe bezrobocia. Region siedlecki [w:] Kwestie społeczne
i krytyczne sytuacje życiowe u progu lat 90., pod red. J. Daneckiego i B. Rysz-Kowalczyk, Uniwersytet Warszawski, Instytut Polityki Społecznej, Ośrodek Badań Społecznych, Warszawa 1994,
s. 64 i 65.
14
E. Psyk-Piotrowska, Pauperyzacja, ubóstwo czy marginalizacja środowisk popegeerowskich [w:] Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce. Socjologiczne, ekonomiczne i polityczne aspekty problemu, pod red. W. Warzywody-Kruszyńskiej, E. Kośmickiego i H. Januszka, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Poznań 2001, s. 383–399.
15
S. Golinowska, Europejski model..., op. cit., s. 13.
13
298
Marta Młokosiewicz
ne poprzez koordynowanie polityki zatrudnienia, modernizację osłon socjalnych,
umożliwienie równego udziału w życiu społecznym i gospodarczym wszystkim
obywatelom, zwłaszcza pozostającym poza głównym nurtem tego życia na skutek marginalizacji. Koordynacji mają podlegać gospodarcze, polityczne i społeczne aspekty rozwoju Unii Europejskiej. Nowa strategia społeczna opiera się
na idei dialogu społecznego, czyli wspólnego zaangażowania i działań władz
centralnych, lokalnych i partnerów społecznych. Porozumienie musi następować
na różnych szczeblach – lokalnym, narodowym i ponadnarodowym. Uznaje się
bowiem konieczność kompleksowego podejścia do rozwiązywania problemów
związanych z bezrobociem, ubóstwem i marginalizacją, zakładającego współpracę partnerów społecznych, władz regionalnych, narodowych i ponadnarodowych. Przy pomocy tego modelu w Unii Europejskiej – w opozycji do zjawiska
globalizacji – podjęto próbę wprowadzenia polityki glokalizacji, która ma łączyć
opcję centralizacyjną i decentralizacyjną. Porozumienia zawierane przez partnerów społecznych w ramach poszczególnych krajów członkowskich mają sprzyjać tworzeniu wspólnego katalogu socjalnych praw pracowniczych. Tendencje
lokalne mają więc znaleźć odzwierciedlenie we wspólnych uregulowaniach dotyczących pożądanych priorytetów, a władze państw członkowskich, partnerzy
społeczni i władze lokalne powinni uwzględniać w prowadzonej przez siebie
polityce przyjęte przez instytucje wspólnotowe te właśnie priorytety społeczne16.
Terytorialne zróżnicowania w rozkładzie ubóstwa, w powiązaniu z reformą
decentralizacyjną zapoczątkowaną w Polsce w 1990 r., stwarzają konieczność
i potrzebę lokalnego podejścia do przezwyciężania tego społecznego problemu,
oprócz rozwiązań poszukiwanych na szczeblu centralnym. Poprzez wpływ na
lokalny rozwój gospodarczy, a także zwiększanie lokalnej spójności społecznej,
samorząd lokalny może w istotny sposób przyczyniać się do ograniczania skali
problemów społecznych, w tym także ubóstwa. Chociaż działania instytucji
zajmujących się walką z biedą i wykluczeniem społecznym powinny być efektywnie koordynowane przez rząd i ustawowe gwarancje, to jednak skuteczność
strategii glokalizacji zależy także od sprawności funkcjonowania lokalnych instytucji rynku pracy oraz lokalnych instytucji pomocy społecznej. Aktywne włączanie lokalnych władz i partnerów społecznych w rozwiązywanie palących
kwestii społecznych oznacza konsekwentną w działaniu akceptację europejskiej
strategii społecznej, w ramach której – jak już wspominano – zakłada się współpracę wszystkich trzech sektorów w przezwyciężaniu problemów społecznych:
sektora publicznego (państwowego i samorządowego), sektora prywatnego oraz
trzeciego sektora, czyli sektora organizacji pozarządowych. Zasięg i natężenie
ubóstwa w Polsce pokazuje, że bez takiej współpracy, opartej na mocnych fundamentach instytucjonalnych, lokalne społeczności często okazują się zbyt słabe,
16
A. Świątkowski, op. cit., s. 15–17.
Ubóstwo i nierówności a miejsce kapitału społecznego...
299
by samodzielnie uporać się z problemami. Posiadając zaś odpowiednie wsparcie,
„trzeci” sektor może odegrać znaczącą rolę w efektywnym zapewnianiu miejsc
pracy osobom zmarginalizowanym na rynku pracy. Działalność organizacji pozarządowych, rozumiana jako działalność na pograniczu sektora publicznego
i prywatnego, określana mianem ekonomii społecznej17, z założenia ma bowiem
przyczyniać się w szczególności do pobudzania aktywności obywatelskiej, opartej
na solidarności i osobistym zaangażowaniu, do generowania miejsc pracy o wysokiej jakości i poprawy poziomu życia, a w ten sposób do pobudzania rozwoju lokalnego oraz wzmacniania spójności społecznej18. Strategie rozwoju w ramach
ekonomii społecznej powinny więc zmierzać w kierunku tworzenia i wzmacniania
wspólnot lokalnych, poprzez rozwijanie własnych możliwości tych wspólnot
odnośnie rozwiązywania problemów, których nie chcą lub nie mogą rozwiązać
ludzie spoza tej wspólnoty. Strategie te mają ponadto służyć zbudowaniu społecznych, politycznych i ekonomicznych struktur na poziomie lokalnym, umożliwiających wspólnotom lokalnym działanie i podejmowanie decyzji19.
Przyjmując formy prawne stowarzyszeń czy fundacji20, lokalne krajowe inicjatywy obywatelskie, wraz z lokalnym samorządem, działają nie tylko w interesie swoich członków, czy też określonych grup społecznych, ale w interesie całych społeczności lokalnych, na co wskazuje wiele pozytywnych przykładów
dotyczących doświadczeń polskich21. Rozwój ekonomii społecznej, zależny od
jakości relacji między trzecim sektorem a państwem i biznesem, powoduje
wzrost poziomu lokalnego dobrobytu i zwiększa stopień „uporania się” z lokal17
S. Kelly, Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej [w:] W stronę aktywnej polityki społecznej, pod red. T. Kaźmierczaka i M. Rymszy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003, s. 33.
18
A. Juros, Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii społecznej w Polsce,
[w:] W stronę aktywnej..., op. cit., s. 75.
19
Por. P. Kelly-Tychtl, Summary of Study on Social Economy, First European Social Economy
Conference in Central and Eastern Europe, Praha, 24–25 X 2002, cyt. za: A. Juros, op. cit.,
s. 82–83.
20
Za przykłady w sferze działalności w dziedzinie ekonomii społecznej w Polsce uznano
spółdzielnie, organizacje bezrobotnych, organizacje pracodawców, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, kasy chorych, towarzystwa budownictwa społecznego, wspieranie mikroprzedsiębiorczości
w zakresie opieki społecznej, fundusze inwestycyjne, agencje rozwoju regionalnego. Wyodrębniono trzy rodzaje działalności w sektorze ekonomii społecznej: działalność skierowaną do swoich
członków (stowarzyszenia branżowe, zawodowe, miłośników, hobbystów), działalność w zakresie
opieki społecznej (stowarzyszenia i fundacje, grupy nieformalne skierowane na działania na rzecz
innych osób lub grup) oraz działalność skierowaną na rozwój społeczności lokalnych. Por.
K. Herbst, J. Kwiatkowski, Warsztat: Ekonomia społeczna [w:] Nowoczesne standardy działań
obywatelskich. Materiały pokonferencyjne, pod red. M. Bogdaniuk, A. Sieprawskiej i P. Marciniaka, Forum Inicjatyw Pozarządowych, Warszawa, 28–29 III 1998, cyt. za: A. Juros, op. cit., s. 78.
21
Wiele przykładów pozytywnych inicjatyw obywatelskich opisano w pracy: W stronę aktywnej..., op. cit.
300
Marta Młokosiewicz
nymi problemami społecznymi. Bez wsparcia sektora publicznego i prywatnego
trzeci sektor nie ma szans na stabilność finansową, gdyż nie dla wszystkich organizacji non profit działalność gospodarcza jest właściwym rozwiązaniem22.
Przy zastosowaniu środków pomocowych oraz priorytetów europejskiej polityki społecznej może dokonać się aktywizacja wspólnot lokalnych oraz budowa społeczeństwa obywatelskiego, przejawiająca się w zintensyfikowaniu rozwoju lokalnych instytucji i organizacji, także non profit. W praktyce bowiem –
jak zauważa J. Hryniewicz – rozwój świadomości, mobilizacji i aktywności społecznej może wymusić na organach władzy prawdziwe zainteresowanie rozwojem
regionalnym i lokalnym23. Nie należy jednak zapominać, że aby pojawiało się
coraz więcej obywatelskich inicjatyw, oprócz wspomnianych uwarunkowań dotyczących współpracy międzysektorowej, równolegle powinno dokonywać się,
w ramach lokalnych społeczności, przeorientowanie postaw rywalizacyjnych na
postawy współpracy i współodpowiedzialności za lokalny rozwój.
Literatura
Anioł W., Globalizacja – nowe wymiary konfliktu społecznego, „Polityka Społeczna” 2002, nr 10.
Coleman J.S., Foundations of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge Mass, 1990.
Dahrendorf R., Nowoczesny konflikt społeczny, Czytelnik, Warszawa 1993.
Golinowska S., Europejski model socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej, „Polityka
Społeczna” 2002, nr 11–12.
Golinowska S., Uwagi o ubóstwie i jego zwalczaniu, „Polityka Społeczna” 1997, nr 1.
Herbst K., Kwiatkowski J., Warsztat: Ekonomia społeczna [w:] Nowoczesne standardy działań
obywatelskich. Materiały pokonferencyjne, pod red. M. Bogdaniuk, A. Sieprawskiej i P. Marciniaka, Forum Inicjatyw Pozarządowych, Warszawa, 28–29 III 1998.
Hryniewicz J.T., Endo- i egzogeniczne czynniki rozwoju gospodarczego gmin i regionów, „Studia
Regionalne i Lokalne” 2000, nr 2.
Juros A., Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii społecznej w Polsce [w:] W stronę
aktywnej polityki społecznej, pod red. T. Kaźmierczaka i M. Rymszy, Instytut Spraw
Publicznych, Warszawa 2003.
Kelly S., Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej [w:] W stronę
aktywnej polityki społecznej, pod red. T. Kaźmierczaka i M. Rymszy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
Kelly-Tychtl P., Summary of Study on Social Economy, First European Social Economy Conference in Central and Eastern Europe, Praha, 24–25 X 2002.
Kisiel R., Marks-Bielska R., Edukacja szansą awansu społecznego młodzieży ze środowisk popegeerowskich, „Polityka Społeczna” 2002, nr 10.
Kłos B., Problem ubóstwa i wykluczenia społecznego w polityce społecznej Unii Europejskiej,
Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, Wydział Analiz Ekonomicznych i Społecznych, Informacja nr 946, grudzień 2002.
22
Ibidem.
J.T. Hryniewicz, Endo- i egzogeniczne czynniki rozwoju gospodarczego gmin i regionów,
„Studia Regionalne i Lokalne” 2000, nr 2, s. 53.
23
Ubóstwo i nierówności a miejsce kapitału społecznego...
301
Metody pomiaru ubóstwa, GUS, Warszawa 1993.
Psyk-Piotrowska E., Pauperyzacja, ubóstwo czy marginalizacja środowisk popegeerowskich
[w:] Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce. Socjologiczne, ekonomiczne i polityczne aspekty problemu, pod red. W. Warzywody-Kruszyńskiej,
E. Kośmickiego i H. Januszka, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Poznań 2001.
Sytuacja gospodarstw domowych w 2000 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, materiały z konferencji prasowej GUS w dniu 25 VI 2001, informacja sygnalna.
Sytuacja gospodarstw domowych w 2002 r. w świetle badań budżetów gospodarstw domowych,
GUS, www.stat.gov.pl/serwis/nieregularne/gosp_dom2002.htm.
Sytuacja gospodarstw domowych w 2003 r. w świetle badań budżetów gospodarstw domowych,
informacja sygnalna, wyniki badań GUS, www.stat.gov.pl/serwis/nieregularne/sytu_gosp_
domo_2003.rtf.
Świątkowski A., Aspekty prawne polityki społecznej w Unii Europejskiej w latach 2000–2005,
„Polityka Społeczna” 2002, nr 11–12.
Trepil J., Konsekwencje życiowe bezrobocia. Region siedlecki [w:] Kwestie społeczne i krytyczne
sytuacje życiowe u progu lat 90., pod red. J. Daneckiego i B. Rysz-Kowalczyk, Uniwersytet
Warszawski, Instytut Polityki Społecznej, Ośrodek Badań Społecznych, Warszawa 1994.
Wiśniewski Z., Strategia zatrudnienia w Unii Europejskiej. Podstawy, cele publicznych służb zatrudnienia i benchmarking, „Polityka Społeczna” 2002, nr 11–12.
W stronę aktywnej polityki społecznej, pod red. T. Kaźmierczaka i M. Rymszy, Instytut Spraw
Publicznych, Warszawa 2003.
Poverty and Lack of Social Equity vs. Role of Social Capital in the Process
of Social and Economic Changes
Apart from the country’s economic growth and higher living standards enjoyed by average
Poles, the extent of poverty (also extreme poverty) has widened over the recent years, coupled
with gaps in family income and differences in consumption levels. The reasons for poverty include
structural and institutional deficiencies. Therefore, the developing of strategies for counteracting
poverty should be based on pro-active policies on the labour market, efforts aiming at creating
a knowledge-based society, enhancing the role of education, and creating a civic society (social
solidarity, subsidiarity and local governments) which encourages a greater social cohesion on the
basis of the citizens’ commitment network. Therefore, the objectives of common European social
policies may turn out beneficial in solving the problem of poverty in our country, as they encourage decision-makers to learn to cope with social problems through cooperation at local, national
and transnational levels.
Marta Młokosiewicz – adiunkt w Katedrze Mikroekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia wyższe ukończyła na tej uczelni w 1990 r., uzyskując tytuł magistra. W 2001 r. uzyskała w niej stopień doktora nauk ekonomicznych na podstawie
rozprawy nt. „Kształtowanie się ubóstwa w regionie szczecińskim”.
Zainteresowania naukowo-badawcze: ubóstwo, bezrobocie, polityka społeczna, kapitał społeczny.
Kontakt: Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Katedra Mikroekonomii, ul. Mickiewicza 64-66, 71-101 Szczecin, tel.: (0-91) 444-20-91, fax: (0-91) 444-21-37, e-mail:
[email protected].