edukacja jako szansa na wydostanie się dziecka z

PREZENTACJE
zywanych problemów konstruktorskich i technologicznych, przy czym eksperymenty te mogą mieć postać nawet
nieskomplikowanych prób.
Rola interesujących zadań
w rozwijaniu działalności twórczej uczniów
Stawianie na lekcjach zajęć technicznych zadań, które
odpowiadają zainteresowaniom uczniów, stanowi ważny
bodziec do rozwijania intensywnej działalności twórczej.
Uczeń będzie zainteresowany tym, co jest ciekawe, co zaskakuje i przyciąga uwagę. Zainteresowanie wytworem
pracy stanie się większe, gdy dziecko będzie samodzielnie
tworzyć, a więc stawać przed pewnymi problemami, oczywiście o odpowiednim stopniu trudności. Zadania konstrukcyjno – montażowe i eksperymentalne muszą być starannie dobrane pod względem trudności, by tylko w nieznacznym stopniu przekraczały możliwości ucznia. Trudne zadanie może zniechęcić ucznia słabego i średniego,
natomiast łatwe nie przyniesie zadowolenia, gdyż trudności do pokonania są zbyt małe.
Podstawowe znaczenie ma tutaj dobór problemu
o odpowiednim dla danej grupy uczniów stopniu trudności. Mniejsze w zasadzie trudności zawierają problemy praktyczne, zwłaszcza technologiczne i konstrukcyjne, są bowiem konkretne, a ich rozwiązanie opiera się głównie na
wyobraźni i doświadczeniu uczniów (wiedzy praktycznej).
Jednak i te nauczyciel musi stopniować według ich złożoności, tzn. mniejszej i większej liczby elementów oraz bardziej i mniej widocznych zależności między nimi.
● w aktualizowaniu i uzupełnianiu wiedzy niezbędnej
do rozwiązania problemu;
● w poszukiwaniu poprawnego rozwiązania i wstępnym
sprawdzaniu nasuwających się pomysłów oraz uzasadnianiu ich w świetle przyjętych założeń (wymagań).
Zasięg i charakter pomocy nauczyciela zależą z jednej
strony od stopnia trudności danego problemu, z drugiej zaś
– od samodzielności uczniów, przy czym uczniowie mogą
rozwiązywać dany problem zbiorowo, w grupach (zespołach) lub indywidualnie.
Mikołaj Rozalski
WODN w Łodzi
Mając na uwadze założenia „Podstawy programowej” edukacji technicznej i to, że nauczyciel ma być
odpowiedzialny za efekty kształcenia oraz znając warunki materialne szkół do jej realizacji, proponuję
kursy doskonalące z wykorzystaniem środków dydaktycznych, które rozwiązują problem braku pracowni
technicznej. Szkolenia będą prowadzone z wykorzystaniem zestawów elektronicznych produkcji El-Go,
które są nieocenione, jeśli chodzi o realizację zajęć eksperymentalno-badawczych na lekcjach techniki.
Kurs doskonalący (15 godzin) nt. Elektronika jako
element środowiska, w którym żyjemy – poznawanie przez
eksperyment na zajęciach techniki.
Pomoc nauczyciela
Kierownicza rola nauczyciela w samym procesie rozwiązywania problemów przez uczniów powinna przejawiać
się w dyskretnej pomocy, tzn.:
● w słownym lub graficznym określeniu problemów;
● w analizowaniu danych i istniejących między nimi zależności;
● w uświadomieniu związków między danymi a niewiadomą;
● w rozdzielaniu problemu zasadniczego na problemy
częściowe i ustalaniu logicznej kolejności ich rozwiązywania;
Grażyna Cęcelek
EDUKACJA JAKO SZANSA
NA WYDOSTANIE SIĘ
DZIECKA
Z SUBKULTURY UBÓSTWA
Edukacja jest istotnym narzędziem rozwoju jednostki
i społeczeństwa, stanowiącym ogromną wartość dla każ-
6
Kurs doskonalący (15 godzin) nt. Efektywne nauczanie podstaw elektrotechniki i elektroniki w szkole bez
pracowni technicznej.
Pełne informacje o proponowanych kursach znajdują się w „Ofercie doskonalenia WODN na rok 2010”
oraz miesięcznych ofertach szkoleń prowadzonych
przez WODN w Łodzi, a także stronie internetowej
www.wodn.lodz.pl.
dego człowieka, ponieważ jest podstawowym czynnikiem
jego osobistego rozwoju, a także stanowi ważny kapitał
wnoszony na rynek pracy. Wyraźnie widać, że we współczesnym świecie wykształcenie zaczyna odgrywać coraz
większą rolę.
Wykształcenie – inwestycją
Dostrzega się, że wyższy poziom wykształcenia wpływa na wzrost poziomu życia i większe możliwości na rynku pracy. Dostrzega się, że dobre wykształcenie staje się
jednym z zasadniczych czynników kariery zawodowej
i pozycji społecznej.1 Na wykształcenie dość powszechnie
spogląda się jak na inwestycję. Z tej perspektywy im wyższy poziom wykształcenia, im lepsza uczelnia ukończona, tym większe szanse na dobrą pracę, lepsze zarobki,
większą karierę. Mówiąc skrótowo: poziom i jakość osiągniętego wykształcenia określają w dużym stopniu szanse
życiowe po jego zakończeniu.2 Ważnym zadaniem zatem
systemu edukacji jest zapewnienie równego dostępu do
kształcenia wszystkim, bez względu na pochodzenie, sta-
PRZEGLĄD Edukacyjny 3/4 (70/71)
tus ekonomiczny czy kulturalny domu rodzinnego. Konieczne jest uczenie młodego pokolenia umiejętności adaptacji do ciągłych i szybkich zmian poprzez kształtowanie
takich cech, jak: przedsiębiorczość, aktywność, kreatywność, elastyczność w myśleniu i działaniu.
Prawo do edukacji jest podstawowym prawem człowieka zapisanym w normach międzynarodowych. Zgodnie
z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka uchwaloną
10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych każdy człowiek ma prawo do nauki, nauka
podstawowa jest obowiązkowa i bezpłatna a studia wyższe
są dostępne dla wszystkich na zasadzie równości i w zależności od zalet osobistych3. Szczególne prawo dzieci do
nauki zostało zaakcentowane w Konwencji o Prawach
Dziecka z 1989 r., gdzie z jednej strony został umieszczony zapis o obowiązkowej i bezpłatnej nauce w szkole podstawowej, z drugiej zaś o zaletach nauki rozwijającej w jak
najpełniejszym zakresie osobowość, talenty i zdolności
umysłowe lub fizyczne dziecka oraz szacunek dla praw
człowieka, rodziców, tożsamości kulturowej.4 Zgodnie
z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. „nauka
do 18. roku życia jest obowiązkowa i jest ona bezpłatna
w szkołach publicznych”5. Prawo do edukacji zawarte jest
także w Ustawie o systemie oświaty z dnia 7 września 1991
roku. „Zgodnie z nią polski system oświatowy ma na celu
upowszechnienie dostępu do szkół średnich, możliwość
uzupełnienia przez osoby dorosłe wykształcenia ogólnego i zdobywania lub zmiany kwalifikacji zawodowych lub
zmniejszenia różnic w warunkach kształcenia, wychowania i opieki pomiędzy poszczególnymi regionami,
a zwłaszcza ośrodkami miejskimi i wiejskimi.”6
Ogólna dostępność priorytetem
współczesnej edukacji
W Raporcie UNESCO – „Edukacja. Jest w niej ukryty
skarb.”7, edukacji zostało przypisane czołowe miejsce
w życiu każdego człowieka, uznana została ona jako podstawowy fakt ludzkiej egzystencji. „Każda istota ludzka powinna być zdolna, w szczególności dzięki otrzymanej
w młodości edukacji, kształtować samodzielne i krytyczne myślenie oraz wypracować niezależność sądów, aby samemu decydować o słuszności podejmowanych działań
w różnych okolicznościach życia.”8 Członkowie komisji za
podstawowy priorytet współczesnej edukacji uznali jej
uniwersalność oraz ogólną dostępność. Celem nadrzędnym
edukacji powinien być kreatywny rozwój każdej jednostki
bez względu na wiek, płeć czy pochodzenie społeczne.
Powinna ona zapewnić wszystkim, bez wyjątku warunki do
ujawnienia się talentów i możliwości twórczych. Jest
szansą, którą należy bezwzględnie wykorzystać w dążeniu
ludzkości do ideałów pokoju, wolności i sprawiedliwości
społecznej. Edukacja to jeden ze sposobów służących „bardziej harmonijnemu, autentycznemu rozwojowi ludzi, którego celem jest likwidacja ubóstwa, wykluczenia, niezrozumienia, ucisku, wojen”9. Raport UNESCO zwraca również uwagę na konieczność kontynuowania przez współczesnego człowieka edukacji rozciągającej się na całe życie
ze względu na zachodzące w ogromnym tempie różne
zmiany, przeobrażenia i postęp naukowo-techniczny.
W związku ze zmianami zachodzącymi na współczesnym rynku pracy, wysoką stopą bezrobocia, dużą konkurencją, ciągle rosnącymi wymaganiami wobec kandydatów
do pracy, wykształcenie zaczyna być traktowane jako forma ochrony przed bezrobociem i jako bardzo dobra inwe-
PREZENTACJE
stycja mająca zapewnić pracę, dochody i perspektywy zawodowe. Społeczeństwo polskie coraz bardziej docenia,
zarówno instrumentalną, jak i autoteliczną wartość wykształcenia, wzrastają aspiracje edukacyjne młodzieży
i rodziców. Niestety w znaczącym tempie wzrastają również koszty kształcenia.
Bariery ekonomiczne w dostępie do edukacji
Wraz z decentralizacją w szkolnictwie polegającą na
przejmowaniu przedszkoli, szkół podstawowych i średnich
przez samorząd terytorialny oraz rozwojem szkolnictwa
niepublicznego, nastąpiła komercjalizacja usług oświatowych, czyli wprowadzenie odpłatności za naukę. Powstanie
wielu wyższych szkół prywatnych rozszerzyło ofertę kształcenia, ale studia w nich są usługą płatną.10 Jak wykazują liczne
badania i statystyki również bezpłatna edukacja w Polsce
kosztuje i to coraz więcej. W związku z wyraźną polaryzacją
dochodów społeczeństwa, tworzy się sytuacja, w której szanse
zdobywania wykształcenia w dużym stopniu uwarunkowane są sytuacją ekonomiczną rodziny. „Status materialny
rodziny jest czynnikiem w istotny sposób różnicującym nie
tylko aspiracje ale rzeczywisty dostęp do edukacji, zwłaszcza szkolnictwa średniego i wyższego.”11 Nierówności
w dostępie do edukacji prowadzą do niewykorzystania
uzdolnień i umiejętności wielu młodych ludzi, powodując
niepożądane konsekwencje ekonomiczne. „Nierówności
edukacyjne stanowią również bolączkę społeczną, godzą
bowiem w zasady sprawiedliwości społecznej i w ideały
współczesnych demokracji (takie jak istnienie możliwości
awansu społecznego lub merytokracja).”12
Nierówność szans edukacyjnych
dzieci i młodzieży
Problematyka ta pozostaje w ścisłym związku z kwestią równości szans. Wraz z coraz powszechniejszym pragnieniem uczenia się, gwarancji pełniejszego rozwoju każdego, pojawia się niebezpieczeństwo utrwalania się nierówności, ponieważ niedostatek przygotowania podstawowego lub jego brak mogą poważnie zagrozić kontynuowaniu
edukacji przez całe życie.13 Wielu młodych ludzi, gotowych
do pokonywania kolejnych szczebli edukacyjnych, niestety napotyka na swej drodze wiele przeszkód. Wielu z nich,
żyjących na marginesie życia społecznego nie zdaje sobie
sprawy z tego, jak wielką szansą dla nich mogłaby być edukacja. Bardzo często chęć do nauki zderza się z barierą
ekonomiczną funkcjonowania rodziny. Znaczenie wykształcenia wzrasta dynamicznie, jednocześnie wyraźnie
pogłębiają się różnice w dostępie do kształcenia spowodowane coraz większą polaryzacją dochodów społeczeństwa
polskiego. Obniża się status materialny wielu rodzin, co
potęguje ubóstwo dzieci.
Bieda skoncentrowana
Wciąż przybywa biednej młodzieży, która już u progu
swojego życia toczy walkę o przyszłość. Niełatwa to walka, bo trzeba w niej wybierać między chlebem a zeszytem,
między czynszem a kompletem podręczników szkolnych.
To jest walka o to, by przetrwać, przeżyć godnie każdy dzień
nie żebrząc, nie kradnąc, nie prosząc. A edukacja? To
w rodzinach ubogich rzecz drugoplanowa. Najważniejszy
jest chleb, dach nad głową, zdrowie, dopiero potem myśli
się o zaspokojeniu potrzeb edukacyjnych. Rodziny biedne
podczas edukacji swoich dzieci napotykają na wiele przeszkód, które niestety uniemożliwiają im prawidłowe
7
PREZENTACJE
uczestnictwo w procesie dydaktycznym. Tym dzieciom jest
szczególnie trudno „przebić się” i realizować szkolną karierę.14 Status ekonomiczny rodziny jest czynnikiem w istotny sposób determinującym nie tylko rzeczywisty dostęp do
nauki, ale również plany rodziców, co do kształcenia ich
dzieci i jednocześnie aspiracje edukacyjne samych dzieci,
które nie dostrzegają w edukacji szans na poprawę swego
losu i wyrwanie się z biedy. Szczególnie niebezpieczna jest
tak zwana bieda skoncentrowana powiązana ściśle ze skłonnością do jej dziedziczenia.
Największe inwestycje w wykształcenie swych dzieci
czynią rodzice dobrze wykształceni i zamożni, stać ich na
płatne szkoły, na dodatkowe odpłatne zajęcia. Rodziców
biednych nie stać często nawet na posłanie dziecka do przedszkola. Ubóstwo w rodzinie poza tym bardzo często powiązane jest z kiepskim wykształceniem rodziców nie dbających o jakość edukacji swych dzieci, która wydaje im się
drogim i zbędnym luksusem. Nie dostrzegają oni związku
między poziomem wykształcenia a pozycją społeczną
i sytuacją ekonomiczną. W wielu biednych rodzinach brakuje pieniędzy na odpowiednie do pory roku obuwie
i odzież, a nawet na prawidłowe wyżywienie czy leczenie.
Zdecydowanie uzasadnione przesłanki przemawiają więc
ku temu, że bez odpowiedniej pomocy z zewnątrz, dzieci
te nie tylko będą miały gorszy życiowy start, ale wychowane w subkulturze ubóstwa, powielać będą życiowe drogi
swych rodziców.
Przeciw wykluczeniu społecznemu
Konieczne w związku z taką sytuacją jest wyrównywanie szans edukacyjnych, czyli stworzenie młodemu pokoleniu jednakowych możliwości maksymalizacji swego wykształcenia. System szkolny powinien „zapewniać sprawiedliwy dostęp do edukacji poprzez równość szans dla wszystkich dzieci i młodzieży, niezależnie od ich pochodzenia
społecznego czy miejsca zamieszkania”15. Działania mające na celu zwalczanie wykluczenia społecznego powinny być
adresowane przede wszystkim do dzieci i młodzieży, powinny umożliwić przeciwdziałanie barierom w dostępie do
nauki i stworzyć dla wszystkich jednakową perspektywę
edukacyjną. Ważne jest uświadamianie młodym ludziom
wartości wykształcenia i rozbudzanie w nich aspiracji edukacyjnych, ale jeszcze ważniejsze stworzenie odpowiednich
warunków umożliwiających ich realizację.
Niezwykle istotna jest świadomość, że edukacja dająca
szansę na podjecie w przyszłości odpowiedniej pracy, to dla
wielu młodych ludzi obietnica na lepszą przyszłość, to droga na wydobycie się z zaklętego kręgu ubóstwa, to sposób
na walkę z wyuczoną biernością i bezradnością życiową oraz
na zapobieganie przekazywaniu ubóstwa z pokolenia na pokolenie. „Dostęp do nauki, zapotrzebowanie na nią i rozumienie jej znaczenia i wpływu na losy każdej jednostki – to
bardzo ważne czynniki sprzyjające możliwościom wydobycia się z kręgu subkultury ubóstwa (...).”16 Wydobycie to
jest podstawowym czynnikiem zapobiegającym międzypokoleniowej transmisji trudnej sytuacji materialnej rodziny.
Wiele badań bowiem dowodzi, iż długotrwałe ubóstwo ma
podbudowę kulturową, podstawową zaś cechą kultury ubóstwa jest jej dziedziczenie, wzory sposobów zachowania
i myślenia są bowiem w środowiskach tych silnie internalizowane i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Zauważyć należy jednocześnie, że dzieci są szczególnie podatne
na wchłanianie rodzinnych systemów wartości, gorzej więc
radzą sobie z nauką i przystosowaniem do wymogów szko-
8
ły. Analizując problematykę biedy oraz jej wpływu na ścieżki edukacyjne dziecka, E. Tarkowska zwróciła uwagę na
silną korelację ubóstwa z niskim poziomem wykształcenia
oraz ogromne niebezpieczeństwo wynikające z dziedziczenia tych niekorzystnych czynników. „Dziedziczenie niskiego poziomu wykształcenia byłoby więc obecnie w warunkach polskich czynnikiem sprzyjającym dziedziczeniu biedy. Zastanawiając się nad groźbą występowania tego zjawiska warto zająć się perspektywami – możliwościami i ograniczeniami – edukacyjnymi młodzieży ze środowisk żyjących w ubóstwie.”17
Polityka społeczna państwa powinna być ukierunkowana na ochronę rodzin ekonomicznie najsłabszych, aby
zapobiec utrwalaniu biedy, a w konsekwencji dziedziczeniu rodzinnej pozycji społecznej. „Umożliwienie kształcenia dzieciom i młodzieży ze środowisk biednych i zaniedbanych kulturowo powinno być istotnym czynnikiem
zmniejszającym rozwarstwienie społeczeństwa, a tym samym marginalizację społeczną młodych ludzi.”18 Niezwykle ważne jest stworzenie systemu, który umożliwi biednemu dziecku wydostanie się z subkultury ubóstwa poprzez podejmowanie różnych działań i form pomocy stwarzających odpowiednią perspektywę edukacyjną. Wyrównywanie szans edukacyjnych w celu zapewnienia sprawiedliwego dostępu do nauki niezależnie od pochodzenia
społecznego czy miejsca zamieszkania, działania mające
na celu likwidowanie wszelkich barier edukacyjnych – to
priorytetowe cele współczesnej edukacji.
Aby te wszystkie działania przyniosły pozytywne efekty, konieczna jest świadomość całego społeczeństwa, że
edukacja to nadzieja na dobrą przyszłość dla wszystkich
młodych ludzi i duża szansa na lepszą przyszłość dzieci
wychowujących się w rodzinach problemowych, bardzo
często dotkniętych problemem ubóstwa materialnego.
Grażyna Cęcelek
Mazowiecka Wyższa Szkoła
Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu
BIBLIOGRAFIA
1. Auleytner J., Głąbicka K., Polskie kwestie socjalne na przełomie
wieków, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2001.
2. Białecki I., Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna – perspektywa równości i sprawiedliwości społecznej, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2003/7.
3. Blumsztajn A., Modele wyrównywania szans edukacyjnych: Stany
Zjednoczone i Francja, „Polityka Społeczna” 2003/5-6.
4. Cęcelek G., Edukacja jako jedyna szansa awansu społecznego
dla dzieci z rodzin ubogich, „Paedagogica at Utilitatem Disciplinae”
2006/2.
5. Cęcelek G., Ubóstwo w rodzinie a szanse edukacyjne dzieci i młodzieży, „Małżeństwo i Rodzina” 2005/3.
6. Czarnecka S. (red.), Młodzież w lokalnym systemie pomocy społecznej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, Częstochowa 2003.
7. Delors J. (pod przewodn.), Edukacja. Jest w niej ukryty skarb.
Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji
dla XXI wieku, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Warszawa
1998. /przetł. z franc. Wiktor Rabczuk/.
8. Kołaczek B., Dostęp młodzieży do edukacji. Zróżnicowania.
Uwarunkowania. Wyrównywanie szans. IPiSS, Warszawa 2004.
9. Kołaczek B., Podstawowe uwarunkowania społeczne dostępu młodzieży do kształcenia, „Polityka Społeczna” 2005/1.
10. Korzeniowska K., Tarkowska E. (red.), Spojrzenia na biedę
w społecznościach lokalnych, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2002.
11. Walkowska W., Edukacja dzieci i młodzieży, „Polityka Społeczna” 2004/9.
12. Wilk T., Edukacja młodzieży – szanse i bariery, „Auxilium Sociale” 2001/1.