lokalizacja przestrzenna a konkurencja cenowa

Warszawa, listopad 2010
Przemysław Kusztelak
LOKALIZACJA PRZESTRZENNA A KONKURENCJA
CENOWA PRZEDSIĘBIORSTW
Autoreferat rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem
prof. dr. hab. Tomasza Żylicza w zakładzie Mikroekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych
Uniwersytetu Warszawskiego.
I. Miejsce rozprawy w teorii ekonomii
Jednym z głównych zagadnień analizowanych przez ekonomię, jest zjawisko konkurencji
działających na rynku przedsiębiorstw. Konkurencję tę determinują struktury rynkowe
stanowiące środowisko funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Struktury zaś można
opisać
za
pomocą
dwóch
typów
zmiennych:
tzw.
zmiennych
środowiskowych
(egzogenicznych dla firm) oraz zmiennych endogenicznych stanowiących przestrzeń wyboru
przedsiębiorstwa, którą powinno się traktować wielowymiarowo, jako wektor składający się
ze wszystkich zmiennych decyzyjnych takich jak: cena, wielkość produkcji, lokalizacja
(miarą której może być odległość fizyczna, czas, dany segment rynku, struktura wieku
klientów, płeć bądź poglądy polityczne), jakość świadczonych usług, zawartość
poszczególnych składników (np. w przypadku produktów spożywczych - tłuszczu czy cukru),
bądź marka, pod którą sprzedawany jest dany produkt. Przestrzeń ta jest niezwykle ważną
cechą determinującą zachowanie podmiotów gospodarczych, ich decyzji odnośnie
zróżnicowania przestrzennego produktów oraz stopnia prowadzonej konkurencji cenowej.
Przez długie lata ekonomiści zaniedbywali problem zróżnicowania przestrzennego produktu.
Zakładając, że firmy dostarczają na rynek homogeniczne dobro, zawężali przestrzeń wyboru
do jednego wymiaru. Dla przykładu, w modelu oligopolu Bertranda jedyną zmienną
decyzyjną była cena, zaś w modelach oligopoli Cournota, czy Stackelbrga – wielkość
produkcji. Rzeczywistość jest jednak zdecydowanie bardziej skomplikowana, a zawężenie
przestrzeni wyboru do jednego wymiaru w znaczący sposób spłaszcza analizowany problem.
W ostatnich latach ekonomiści coraz częściej badają wpływ przestrzeni wyboru na
zachowania podmiotów ekonomicznych. Jest to możliwe dzięki rozwojowi teorii gier (game
theory) oraz nowej organizacji rynku (industrial organization). Dorobek tych dziedzin
wykorzystywany jest do wyznaczania równowag modeli lokalizacyjnych ze zróżnicowanym
produktem.
1
W teorii wyróżnia się dwa rodzaje zróżnicowania przestrzennego produktu:
(1) zróżnicowanie horyzontalne (horizontal product differentiation);
(2) zróżnicowanie wertykalne (vertical product differentiation).
Produkty są zróżnicowane horyzontalnie (poziomo), jeżeli konsumenci mają heterogeniczne
preferencje odnośnie najbardziej pożądanych przez nich produktów. W takim przypadku nie
istnieje możliwość uporządkowania odmian dobra od najbardziej do najmniej pożądanych
przez konsumentów, gdyż różne osoby preferują różne odmiany produktów. Przykładem
dóbr zróżnicowanych horyzontalnie mogą być: różne odmiany wody mineralnej (procentowa
zawartość dwutlenku węgla, źródło, z którego jest wydobywana), długopisy (zróżnicowanie
kolorystyczne, typ wkładów), artykuły mleczne (zawartość tłuszczu, składniki dodatkowe),
telewizory, czy samochody (marka). Jeżeli więc produkty zróżnicowane horyzontalnie będą
sprzedawane po zbliżonych do siebie cenach, to konsumenci będą zgłaszali popyt na różne
ich odmiany. Drugim typem zróżnicowania produktów jest zróżnicowanie wertykalne
(pionowe). Produkty są zróżnicowane wertykalnie, jeżeli wszyscy konsumenci tak samo
szeregują poszczególne dobra (kolejność dóbr jest taka sama dla wszystkich konsumentów po
uszeregowaniu ich od najbardziej preferowanych do najmniej preferowanych). Przykładem
dóbr zróżnicowanych wertykalnie mogą być: produkty różnej jakości - przykładowo
samochody różniące się jedynie liczbą poduszek powietrznych lub mocą silnika, produkty
różniące się jedynie wielkością opakowania, czy też długością okresu gwarancyjnego. Gdyby
produkty takie były sprzedawane po identycznych cenach, to wszyscy konsumenci
zdecydowaliby się na zakup tego samego produktu. Podejściem wertykalnym zajmowali się
m. in. Gabszkiewicz i Thisse (1979), zaś próbę powiązania zróżnicowania wertykalnego z
horyzontalnym podjął Anglin (1992).
W literaturze istnieją również dwa nurty badania zachowania się firm i konsumentów:
(1) podejście przestrzenne (spatial models);
(2) podejście nieprzestrzenne (non-spatial models).
Podejście przestrzennego zróżnicowania produktu zakłada, że produkty można
scharakteryzować przez zestaw atrybutów (cech charakterystycznych produktu), zaś
preferencje konsumentów są opisane na tych atrybutach. Każdy atrybut definiuje wówczas
wymiar zróżnicowania. Produkty danej firmy konkurują więc bezpośrednio jedynie z
produktami tych firm, które są mało zróżnicowane przestrzennie. Podejście to
zapoczątkowali: Hotelling (1929) i Lancaster (1979). Podejście nieprzestrzennego
2
zróżnicowania produktu opiera się natomiast na założeniu, że istnieją na rynku pewne
odmiany produktów, wobec których konsumenci mają określone preferencje uwzględniające
różnorodność odmian. Podejście to zapoczątkowali: Robinson (1932) i Chamberlin (1933), a
rozwinęli Spence (1976) oraz Dixit i Stiglitz (1977). Podstawową różnicą pomiędzy tymi
podejściami jest to, że w podejściu nieprzestrzennym przyjmuje się, iż firmy konkurują w
równym stopniu ze wszystkimi pozostałymi firmami na rynku, podczas gdy w podejściu
przestrzennym firma ma zaledwie kilku konkurentów, którzy bezpośrednio wpływają na jej
zachowanie (Anderson 1992). Do nurtu nieprzestrzennego zróżnicowania produktu należy
m.in. model konkurencji monopolistycznej, w którym zmiana decyzji jednej firmy wpływa w
równym stopniu na wyniki uzyskiwane przez wszystkich konkurentów. Wpływ ten jest
jednak niewielki, gdyż liczba bezpośrednich konkurentów jest równa liczbie wszystkich firm
na rynku.
Ze względu na ograniczoną objętość pracy doktorskiej, autor skupia się na badaniu
horyzontalnego zróżnicowania produktów przy użyciu podejścia przestrzennego, gdyż
jest to jego zdaniem podejście najciekawsze, a zarazem przypadek najlepiej opisujący
rzeczywiste struktury rynkowe. W pracy, stosowane jest podejście polegające na postrzeganiu
dóbr
oraz
usług
jako
obiektów
opisywanych
za
pomocą
atrybutów
(cech
charakterystycznych), dla których konsumenci mają określone preferencje. Podejście to
zwane jest w literaturze jako. Address Models i zostało zapoczątkowane przez Lancastera
(1966, 1971). Każda charakterystyka definiuje kolejny wymiar produktu, zaś zbiór wszystkich
charakterystyk, opisujących dany produkt, wyznacza jego przestrzeń. Coraz częściej
różnicowanie tej przestrzeni staje się sposobem konkurowania firm, co, jak się wydaje,
umożliwia złagodzenie konkurencji cenowej i odniesienie większych zysków.
W praktyce przestrzennej na firmy działają dwie przeciwstawne siły. Z jednej strony, od lat
widoczny jest proces grupowania się sprzedawców oferujących podobne, niemal
homogeniczne produkty. W tym przypadku przeważa siła dośrodkowa wywołana
pragnieniem bycia w centrum, czyli w miejscu, gdzie popyt jest największy. Z drugiej strony
firmy próbują różnicować swoje produkty, aby stały się one niepowtarzalne dla ich odbiorców
– nie miały doskonałych substytutów. Czynią tak w celu ograniczenia konkurencji cenowej,
która w przypadku granicznym prowadzi do tzw. paradoksu Bertranda. Działa więc na nie
również siła odśrodkowa wywołana możliwością odnoszenia większych zysków ze
sprzedaży niehomogenicznego dobra. Przedsiębiorstwo produkujące bardziej specyficzne
dobro, dedykowane dla węższej grupy nabywców traci część klientów, ale jednocześnie staje
się, dla swoich odbiorców, lokalnym monopolistą. W punkcie, w którym siły te się
3
równoważą osiągany jest stan równowagi. Zróżnicowanie przestrzenne produktów w
równowadze zależy więc od struktur rynkowych, w których funkcjonują przedsiębiorstwa,
gdyż owe struktury bezpośrednio determinują działające na podmioty siły od i dośrodkowe.
Prekursorem teorii lokalizacji przestrzennej produktów był Harold Hotelling. W artykule pt.
Stability in Competition opublikowanym w 1929 roku wyznaczył ramy teorii, w oparciu o
które powstały wszystkie późniejsze prace z tej dziedziny. Hotelling analizował równowagi
lokalizacyjne produktów w modelu dwuetapowym z niepełną informacją, w którym:
(1) w pierwszym etapie firmy jednocześnie i niezależnie od siebie określają charakterystyki
produkowanego przez siebie produktu;
(2) w drugim etapie, znając charakterystyki wszystkich sprzedawanych na rynku produktów,
jednocześnie i niezależnie od siebie, ustalają ich ceny.
Rozwiązaniem tego modelu jest tzw. doskonała równowaga Nasha (SPNE - Subgame Perfect
Nash Equilibrium), w której przedsiębiorstwa stosują strategie będące równowagami Nasha
we wszystkich podgrach. Znajduje się je stosując metodę indukcji wstecznej. W pierwszej
kolejności wyznacza się równowagi ostatniego etapu, czyli równowagi podgry cenowej, dla
wszystkich możliwych charakterystyk produktów. W drugiej kolejności, wyznacza się
równowagi
etapu
pierwszego,
czyli
charakterystyki
produktów
maksymalizujące
indywidualne zyski przedsiębiorstw.
Hotelling, zdefiniował strukturę rynku poprzez przyjęcie następujących założeń:
(1) przestrzeń wyboru przedsiębiorstwa zdefiniowana jest odcinkiem o długości ;
(2) jednostkowy koszt niedopasowania produktu wynosi
i jest proporcjonalny do odległości
pomiędzy idealnym produktem, a produktem oferowanym przez daną firmę;1
(3) preferencje konsumentów rozłożone są jednostajnie na tym odcinku;2
(4) konsumenci zgłaszają popyt jednostkowy, który jest doskonale nieelastyczny (niezależnie
od ceny poszczególnych dóbr, wszyscy konsumenci zgłaszają popyt na dokładnie jedną
jednostkę dobra);
(5) na rynku istnieją tylko dwie firmy;
1
W przypadku interpretacji przestrzeni jako przestrzeni geograficznej, koszty niedopasowania produktu
sprowadzają się do kosztów transportu (transportation costs).
2
Hotelling interpretował przestrzeń jako położenie geograficzne. W takim podejściu odcinek może być
postrzegany, jako główna droga w mieście, lub linia kolejowa. Położenie konsumentów oznacza wówczas
miejsce ich zamieszkania. Interpretacja taka jest jedną z możliwych interpretacji postrzegania przestrzeni, lecz
nie jedyną.
4
(6) każda z firm produkuje tylko jedną odmianę produktu;
(7) koszty produkcji wynoszą zero;
(8) wszyscy konsumenci odnoszą jednakową satysfakcję z nabycia idealnego dla nich
dla każdego ) oraz nie mają oni żadnych preferencji odnośnie firmy (przy
produktu (
wyborze produktu klienci kierują się jedynie cenami oraz kosztami niedopasowania).
Hotelling twierdził, że w równowadze, firmy będą oferować identyczne - niezróżnicowane
przestrzennie - produkty. Wniosek ten znany jest w literaturze jako tzw. Prawo minimalnego
zróżnicowania produktów (Principle of Minimum Product Differentiation). „Widoczny jest
proces nadmiernej koncentracji rynków. Towary z pozoru różne, w rzeczywistości są do
siebie bardzo podobne” (Hotelling 1929). Okazało się jednak, że w rzeczywistości model ten
nie ma rozwiązania w strategiach czystych, więc nie można nic powiedzieć na temat jego
dokładnych predykcji. Wiadomo jedynie, że zróżnicowanie przestrzenne produktów
oferowanych na rynku, którego struktura jest opisana powyższymi założeniami, nie będzie
zbyt duże.
W praktyce okazało się, że model Hotellinga, ze względu na szereg przyjmowanych w nim
nierealistycznych założeń, nie posiada dużej mocy predykcyjnej. W rzeczywistości firmy
dostarczają na rynek wiele produktów zróżnicowanych w kilku wymiarach, mających kilka
bezpośrednich substytutów, popyt na poszczególne odmiany produktów nie jest jednostajny, a
konsumenci mający różne ceny graniczne, w zależności od cen rynkowych, kupują od zera
nawet do kilkuset jednostek produktów. To właśnie stało się przyczyną powstania licznych
prac bazujących na wzorcowym modelu Hotellinga. Ich celem było zmniejszenie dystansu
dzielącego teoretyczne modele lokalizacji przestrzennej przedsiębiorstw od rzeczywistości.
Dość szybko okazało się jednak, że stworzenie modelu ogólnego, analizującego skutki
zniesienia wszystkich założeń tego modelu jednocześnie, jest niemożliwe ze względu na
skomplikowanie analityczne. Dlatego poszczególne czynniki analizowane są oddzielnie.
Wyodrębnić można dwa podstawowe nurty prowadzonych analiz:
(1) zmiana założenia nr 1 definiującego przestrzeń wyboru przedsiębiorstwa, w której
konkurują działające na rynku firmy;
(2) uchylenie jednego z pozostałych założeń (numer od 2 do 8) definiującego strukturę rynku
działających na nim przedsiębiorstw, na które nie mają one bezpośredniego wpływu.
Zdecydowana
większość
jednowymiarową
badań
przestrzeń
na
wyboru,
temat
nie
zróżnicowania
odzwierciedla
produktu,
prawdziwych
zakładając
wyborów
5
przedsiębiorstw. W praktyce, oferowane przez nich produkty różnią się pod względem wielu
atrybutów. Przykładowo, zróżnicowanie na rynku kont bankowych może dotyczyć m.in.:
kosztów przelewów, liczby oddziałów banku, liczby bezprowizyjnych bankomatów,
możliwości obsługi transakcji przez internet, telefonicznego dostępu do konsultanta, opłat za
karty debetowe oraz kredytowe, oprocentowania lokat i kredytów, itp. W celu wyjaśnienia
mechanizmów rynkowych wpływających na zróżnicowanie przestrzenne produktów
obserwowane w rzeczywistym świecie, potrzebna jest analiza modeli opierających się na
przestrzeni wyboru dwu oraz wielowymiarowej. Niestety jedynie nieliczne prace podejmują
tę problematykę3, a ich predykcje są niezgodne z rzeczywistymi obserwacjami. Istnieje więc
silna potrzeba prowadzenia dalszych badań na temat wpływu skomplikowania przestrzeni na
zróżnicowanie przestrzenne produktów i konkurencję cenową prowadzoną przez oferujące je
przedsiębiorstwa. Próba takiej analizy została podjęta w pracy doktorskiej.
II. Cel rozprawy oraz hipoteza badawcza
Podstawowym celem pracy było zbadanie zależności pomiędzy skomplikowaniem struktury
rynkowej
wyznaczającej
przestrzeń
wyboru
przedsiębiorstwa,
a
zróżnicowaniem
przestrzennym produktów i stopniem konkurencji cenowej przedsiębiorstw. W pracy
postawiona została następująca hipoteza:
Wzrost liczby wymiarów przestrzeni wyboru przedsiębiorstw skutkuje zmniejszeniem
zróżnicowania produktów, przy jednoczesnym ograniczeniu konkurencji cenowej.
Firmy dążą do stworzenia wielu wymiarów zróżnicowania w celu zwiększenia swoich
zysków.
Wydaje się, że istnieje silna zależność pomiędzy strukturą przestrzeni wyboru, a
zróżnicowaniem przestrzennym produktów. W rzeczywistym świecie produkty różnią się
wprawdzie nieznacznie, lecz w wielu atrybutach, dzięki czemu postrzegane są przez
konsumentów jako zupełnie różne, niesubstytucyjne. Sytuacja taka nie byłaby natomiast
możliwa w przypadku różnicowania produktów jedynie w jednym atrybucie. Dlatego firmy
dążą do wzrostu skomplikowania przestrzeni wyboru.
Z jednej strony, jeżeli przestrzeń wyborów jest jednowymiarowa (tylko jedna zmienna
decyzyjna), to firmy istotnie bardziej różnicują produkt, niż w przypadkach, gdy przestrzeń
Między innymi: Braid (1999) - model z przestrzenią dwuwymiarową zdefiniowaną nieskończoną liczbą
prostych równoległych, lub przecinających się pod kątem prostym; Vendrop i Majeed (1995) oraz Tabuchi
(1994) – modele z przestrzenią dwuwymiarową zdefiniowaną prostokątem, Irmen i Thisse (1998) – model z Kwymiarową przestrzenią wyboru.
3
6
wyboru posiada dwa, lub więcej wymiarów. W modelach z wielowymiarową przestrzenią,
które lepiej oddają rzeczywistą strukturę rynkową, firmy będą dostarczać na rynek produkty
jedynie nieznacznie zróżnicowane, ale nie identyczne, zaś stopień konkurencji cenowej
przedsiębiorstw będzie niższy (ceny wyższe, w następstwie zaniechania wojen cenowych),
niż w modelach jednowymiarowych. Tak więc, wprowadzanie zróżnicowania przestrzennego
produktów w kolejnych wymiarach, będzie w pewnym sensie stanowić substytut konkurencji
cenowej.
Z drugiej strony, produkcja bardziej zróżnicowanych odmian dobra, choć wiąże się z
większym ryzykiem, przynosi większe oczekiwane zyski. Podmioty, podejmujące ryzyko
produkcji bardziej zróżnicowanych produktów, mogą odnieść wyższe zyski od podmiotów
produkujących odmiany typowe (niezróżnicowane), co uwidacznia się w rzeczywistym
świecie wprowadzaniem nowych produktów, różniących się zasadniczo od wcześniejszych
odmian dostępnych na rynku. Tak więc, ostateczne skutki wprowadzania kolejnych
wymiarów przestrzeni na zróżnicowanie produktów nie są a priori przesądzone.
Weryfikacja postawionej hipotezy jest niezwykle istotna, gdyż ekonomiści zajmujący się
tematyką przestrzennego zróżnicowania produktów, skupiają się obecnie na analizie
czynników determinujących owo zróżnicowanie wskazując, iż założenia nakładane na
podstawowy model zbytnio spłaszczają strukturę rynkową konkurujących firm. Z predykcji
modeli teoretycznych, zakładających wielowymiarową przestrzeń wyboru przedsiębiorstwa
wynika, że w celu maksymalizacji zysków, firmy powinny maksymalnie różnicować swoje
produkty jedynie w jednej charakterystyce, produkując całkowicie homogeniczne produkty
we wszystkich pozostałych wymiarach. Wynik ten stoi więc w sprzeczności z rzeczywistymi
obserwacjami. Potwierdzenie empiryczne postawionej hipotezy oznaczałoby, że problem
niespełnienia predykcji teoretycznych w rzeczywistym świecie wynika w głównej mierze z
przyjmowanych założeń odnośnie mechanizmów decyzyjnych stosowanych przez podmioty,
a nie z założeń na temat środowiska, w którym podmioty te funkcjonują.
III. Metoda badawcza
W celu weryfikacji postawionej hipotezy przeprowadzone zostało badanie eksperymentalne.
Metodę tę wykorzystuje się zarówno do weryfikacji hipotez badawczych, wynikających z
modeli ekonomicznych, jak również do analizy sytuacji, w których nie istnieją analityczne
rozwiązania modeli ekonomiczno-matematycznych, bądź nie ma danych statystycznych
potrzebnych do stworzenia modeli ekonometrycznych. Modele lokalizacji przestrzennej są
niezwykle trudne do weryfikacji metodami bezpośrednimi. W tej sytuacji należy posłużyć się
7
metodą, która w sposób pośredni pozwala zweryfikować istniejące teorie – metodą
eksperymentalną. Na podstawie otrzymanych wyników z przeprowadzonego badania możliwe
jest nie tylko porównanie wyników empirycznych z predykcjami teoretycznymi, lecz również
analiza samych procesów decyzyjnych, co pozwala na otrzymanie cenniejszych wniosków
(np. zbadanie przyczyn rozbieżności pomiędzy wynikami teoretycznymi, a uzyskanymi w
badaniu, o ile takowe wystąpią).
Badanie eksperymentalne przeprowadzone zostało w trzech sesjach. Analizowane były
decyzje podmiotów w dyskretnym modelu Hotellinga. Zmienną eksperymentalną była postać
przestrzeni wyboru przedsiębiorstwa (jedno lub dwuwymiarowa), jak również mechanizm
decyzji cenowych (poziom cen był ustalany automatycznie lub przez badanych). Decyzje
podejmowane były w dwóch etapach. W pierwszym etapie badani jednocześnie i niezależnie
od siebie określali charakterystykę wytwarzanego przez siebie produktu. Uczestnicy mogli
wysyłać wiadomości do drugiej osoby na temat obszaru rynku, w którym zamierzają
zlokalizować swój produkt. Treść komunikatów była ściśle zdefiniowana, a wysyłanie
wiadomości innej treści było zablokowane. Taka ograniczona komunikacja miała na celu
wyeliminowanie problemów koordynacyjnych. W drugim etapie natomiast, znając
charakterystyki wszystkich sprzedawanych na rynku produktów, badani jednocześnie i
niezależnie od siebie, ustalali ich ceny. Kolejne sesje eksperymentalne cechowały się coraz
większym skomplikowaniem modelu. W sesji 1 jedyną zmienną decyzyjną była lokalizacja w
jednym wymiarze. W sesji 2 badani ustalali poziom dwóch zmiennych – lokalizacji oraz ceny.
W sesji 3 natomiast występowały trzy zmienne decyzyjne – dwa wymiary lokalizacji oraz
cena produktu. Wszystkie sesje składały się z 30 rund, z dodatkowymi trzema rundami
próbnymi na początku. Liczba rund była nieznana dla badanych, co miało na celu
wyeliminowanie tzw. efektu ostatniej rundy. W każdej rundzie odbywał się losowy podział
badanych na dwuosobowe grupy. Zmiana grup miała na celu zapobiegnięcie procesowi
zdobywania reputacji oraz uzależnianiu decyzji od przeszłych decyzji drugiego badanego.
Postawiona w pracy hipoteza: „Wzrost liczby wymiarów przestrzeni wyboru przedsiębiorstw
skutkuje zmniejszeniem zróżnicowania produktów przy jednoczesnym ograniczeniu
konkurencji cenowej. Firmy dążą do stworzenia wielu wymiarów zróżnicowania w celu
zwiększenia swoich zysków” zweryfikowana została w oparciu o cztery podhipotezy:
-
H1: W modelu ze skomplikowaną strukturą podmioty nie stosują strategii
równowagowych. Firmy dostarczają na rynek produkty zróżnicowane w podobnym
stopniu we wszystkich wymiarach, a nie jak przewiduje teoria tylko w jednym wymiarze.
8
-
H2: Narastające skomplikowanie modelu skutkuje zmniejszeniem zróżnicowania
produktu, a co za tym idzie wzrostem bezowocnej utraty dobrobytu (wzrost kosztów
niedopasowania produktu).
-
H3: Narastające skomplikowanie modelu skutkuje wzrostem cen rynkowych, a co za tym
idzie spadkiem nadwyżki konsumentów.
-
H4: Narastające skomplikowanie modelu powoduje wzrost osiąganych przez firmy
zysków.
IV. Wyniki przeprowadzonego badania
Analiza wyników badania eksperymentalnego wskazała na odrzucenie hipotezy mówiącej, że
wzrost liczby wymiarów przestrzeni wyboru przedsiębiorstw skutkuje zmniejszeniem
zróżnicowania produktów przy jednoczesnym ograniczeniu konkurencji cenowej. Wydawać
by się mogło, że skutki wzrostu skomplikowania modelu poprzez wprowadzanie kolejnych
zmiennych decyzyjnych będą stopniowe. Okazało się jednak, że już wprowadzenie drugiej
zmiennej decyzyjnej (poziomu cen) spowodowało całkowite zmiany procesów decyzyjnych
podmiotów, co uwidacznia się w całkowicie odwróconych rozkładach cen rynkowych oraz
zróżnicowaniu przestrzennym produktów w porównywanych modelach. Dodawanie
kolejnych wymiarów przestrzeni wyboru przedsiębiorstwa skutkowało już stosunkowo
niewielkimi zmianami. Jednakże, porównując sesje 2 i 3 można zauważyć, że zyski
uczestników były wyższe w eksperymencie z większą liczbą wymiarów. Może to sugerować,
że przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynkach, na których przestrzeń wyboru jest
wielowymiarowa, mogą odnosić korzyść z wprowadzenia kolejnego wymiaru zróżnicowania
produktów, co tłumaczyłoby faktyczny stan występujący na współczesnych rynkach. Różnice
w tych badaniach są jednak na tyle małe, że należy ostrożnie podchodzić do takich wniosków.
Ocena rozbieżności wyników empirycznych i predykcji teoretycznych
W pracy uczyniona została próba znalezienia przyczyn rozbieżności występujących między
uzyskanymi w badaniu wynikami, a postawioną hipotezą, jak również predykcjami
teoretycznymi. Celem tych analiz było również wyjaśnienie procesów decyzyjnych
stosowanych przez badanych w poszczególnych sesjach eksperymentalnych. Zweryfikowane
zostały m.in. następujące hipotezy badawcze:
H5: Występowały problemy koordynacyjne, które determinowały decyzje lokalizacyjne.
9
Przeprowadzona analiza odrzuciła hipotezę H5, co oznacza, że to nie problemy
koordynacyjne, były przyczyną uzyskanych wyników.
H6: Badani cechowali się brakiem doświadczenia.
H6_1: Istnieje zbieżność do punktów stabilizacji w kolejnych rundach.
H6_2: Studenci ekonomii, którzy odbyli podstawowe kursy mikroekonomii stosują
strategie bliższe równowagowym, co pozwala im na osiągnięcie wyższych zysków,
niż studiującym inne dziedziny nauki, którzy nie znają podstaw ekonomii.
Weryfikacja hipotezy H6_1 wskazała na występowanie procesu uczenia się badanych, który
spowodował istotną statystycznie zmianę podejmowanych przez nich decyzji. Hipoteza H6_1
została więc pomyślnie zweryfikowana. Hipoteza H6_2 została natomiast odrzucona, co
oznacza, że wiedza teoretyczna nie wpływała statystycznie istotnie na stosowane przez
uczestników strategie lokalizacyjno-cenowe.
H7: Motywacja badanych do ponoszenia ryzyka, determinuje stosowane przez nich
strategie lokalizacyjne. Podmioty cechujące się większą motywacją do ponoszenia
ryzyka produkowały bardziej zróżnicowane odmiany produktów, aniżeli podmioty z
mniejszą skłonnością do ponoszenia ryzyka.
Hipoteza H7 została odrzucona. W sesjach z przestrzenią mniej nieskomplikowaną strategie
oparte na większym zróżnicowaniu produktów cechowały się mniejszym ryzykiem oraz
większym oczekiwanym zyskiem. W sesjach ze skomplikowaną przestrzenią wyboru
natomiast większe zróżnicowanie produktów obarczone było większym ryzykiem i nie
wpływało statystycznie istotnie na osiągane przez badanych zyski.
H8: Wyniki empiryczne, w przeciwieństwie do predykcji teoretycznych, wskazują na
zrównanie efektu popytowego z efektem cenowym.
W sesjach z przestrzenią nieskomplikowaną przeważał efekt cenowy, co skutkowało dużym
zróżnicowaniem produktów. W sesjach ze skomplikowaną przestrzenią wyboru nastąpiło
zrównanie efektu popytowego z efektem cenowym. Płynie stąd bardzo ważny wniosek badani nie mogli powiększyć swoich zysków lokując produkty dalej od środka obszaru.
Hipoteza H8 znalazła więc potwierdzenie w eksperymentach ze skomplikowaną strukturą.
H9:
Przyczyną
niespełnienia
predykcji
teoretycznych,
odnośnie
różnicowania
przestrzennego produktów, jest niezgodność empirycznych oraz teoretycznych
zależności pomiędzy zróżnicowaniem produktów, a poziomem ich cen. W badaniu, ceny
były mniej elastyczne, niż w teorii.
10
Hipoteza H9 została potwierdzona. Analiza wyników wskazała, że w nieskomplikowanej
przestrzeni wyboru badani ustalali średnio wyższe od teoretycznych ceny dla każdego
poziomu zróżnicowania, choć różnica ta zmniejszała się wraz ze wzrostem zróżnicowania
produktów. W sesji ze skomplikowaną przestrzenią natomiast wyraźnie widać, że empiryczna
postać funkcyjna wpływu zróżnicowania produktów na ceny była niezgodna z
przewidywaniami teoretycznymi. Dla małego zróżnicowania ceny empiryczne przewyższały
ceny teoretyczne, zaś dla dużego zróżnicowania widoczna była odwrotna zależność.
Obserwacja ta tłumaczy więc proces grupowania produktów wokół odmian centralnych.
Przedsiębiorstwa nie odnosiły więc korzyści z dostarczania na rynek bardziej peryferyjnych
odmian, gdyż nie potrafiły wykorzystać siły monopolistycznej, powstającej w wyniku
rosnącego zróżnicowania produktów.
Podsumowując analizę wyników przeprowadzonego badania, głównym powodem małego
zróżnicowania produktów w skomplikowanej przestrzeni wyboru wydaje się być niska
elastyczność cen względem zróżnicowania produktów. Zależności empiryczne były
zdecydowanie słabsze, niż zależności teoretyczne, co skutkowało równoważeniem się
występujących w modelach przestrzennych dwóch przeciwstawnych efektów: popytowego i
cenowego. Przedsiębiorstwa nie były więc w stanie uzyskać ponadprzeciętnych zysków ze
stosowania strategii opartych na różnicowaniu produktów.
V. Zakończenie
Z przeprowadzonego badania wynika, że ani predykcje teoretyczne, ani hipoteza badawcza,
nie znalazły całkowitego potwierdzenia. Wykazane zostało, że przedsiębiorstwa działające w
skomplikowanych strukturach rynkowych, w których przestrzeń wyboru jest dwu, lub więcej
wymiarowa,
zdecydowanie
podejmują
mniej
(jednowymiarowych).
całkowicie
odmienne
decyzje
zróżnicowane
produkty,
aniżeli
w
strukturach
się
więc
sprawdzać
Modele
teoretyczne
wydają
lokalizacyjne,
produkując
prostych
w
mało
skomplikowanych warunkach decyzyjnych. W rzeczywistym świecie, skomplikowanie
przestrzeni decyzyjnej produktów jest jednak bardzo duże, a skutki podejmowanych przez
przedsiębiorstwa decyzji obarczone są dużą niepewnością. W takich warunkach wyniki
badania wskazują na nieznaczne (jedynie pozorne) zróżnicowanie produktów w wielu
wymiarach jednocześnie, co zdaje się potwierdzać postawioną hipotezę badawczą.
Przedsiębiorstwa nie są jednak w stanie powstrzymać rosnącej konkurencji cenowej
pomiędzy produktami, co skutkuje odnoszeniem znacznie niższych, od możliwych do
osiągnięcia, zysków. Wyniki badania wskazują, że problem niespełnienia predykcji modeli
11
teoretycznych zróżnicowania przestrzennego produktów w rzeczywistym świecie wynika, w
głównej mierze, z przyjmowanych założeń odnośnie mechanizmów decyzyjnych stosowanych
przez podmioty, a nie z założeń na temat środowiska, w którym podmioty te funkcjonują.
Przedsiębiorstwa działające w skomplikowanych warunkach nie wykorzystują możliwości
odnoszenia wysokich zysków z produkowania zróżnicowanych produktów, czego przyczyną
jest większa sztywność cen względem zróżnicowania produktów, niż wynika to z predykcji
teoretycznych. Strategie oparte na zróżnicowaniu produktów są więc w praktyce mniej
zyskowne, niż wskazuje to teoria.
Wnioski płynące z przeprowadzonego badania są niezwykle istotne dla wyjaśnienia skutków
powszechnie występującego zjawiska narastającej liczby wymiarów zróżnicowania
produktów. We współczesnym świecie widoczny jest proces wprowadzania przez firmy coraz
to nowych atrybutów dóbr i usług, które podlegają różnicowaniu. Wydawać się może, że
wynika to z chęci dostosowania sprzedawanych produktów do potrzeb konsumentów.
Analizując szczegółowo dostępne na rynku artykuły można jednak zaobserwować, że są one
do siebie niezwykle podobne. Wyniki przeprowadzonego badania tłumaczą to zjawisko. Jest
to reakcja podmiotów na rosnące skomplikowanie przestrzeni, w której zmuszone są do
podejmowania decyzji obarczonych coraz większym ryzykiem, co wynika z problemów
przewidywania ich skutków. Najbezpieczniejszą strategią jest wówczas produkcja odmian
sprawdzonych,
cieszących
się
największym
popytem.
Wzrost
liczby
wymiarów
zróżnicowania produktów jest więc niekorzystny zarówno dla producentów (malejące zyski),
jak również dla konsumentów (mniejsze zróżnicowanie produktów oraz bardziej
skomplikowana ich charakterystyka utrudniająca wybór najbardziej preferowanych
artykułów). Wyniki badania jasno wskazują, że dostarczanie na rynek produktów różniących
się dużą liczbą cech charakterystycznych powoduje wzrost kosztów niedopasowania
artykułów do preferencji konsumentów, a co za tym idzie spadek dobrobytu społecznego.
Wynik ten ukazuje więc negatywne konsekwencje działania konkurencyjnych rynków we
współczesnym świecie.
Autor zdaje sobie oczywiście sprawę, że z otrzymanych w pracy rezultatów nie można
wysnuwać daleko idących ostatecznych wniosków. Jednakże wierzy, iż będą one stanowiły
podstawę, do dalszych badań, których skonfrontowanie spowoduje powstanie znaczących
przesłanek na temat kierunku dalszego rozwoju teorii lokalizacji przestrzennej produktów. Jak
wskazuje historia, otrzymane w ten sposób wyniki empiryczne wchodzą w interakcję z
analizami teoretycznymi, stając się często podstawą dalszego ich rozwoju.
12
Bibliografia
Anderson S. P., de Palma A., Thisse J. F. (1992), „Discrete choice theory of product
differentiation”, The MIT press, Cambridge.
Anglin P. (1992), „The relationship between models of horizontal and vertical
differentiation”, Bulletin of Economic Research 44(1), 1–20.
Braid R. (1999), „The price and profit effects of horizontal mergers in two-dimensional
spatial competition”, Economics Letters 62, 113–119.
Chamberlin E. H. (1933), „The Theory of Monopolistic Competition”, Harvard University
Press, Boston.
Dixit A. K., Stiglitz J. E. (1977), „Monopolistic competition and optimal product diversity”,
American Economic Review 67, 297–308.
Gabszewicz J. J., Thisse J. F. (1979), „Price competition, quality and income disparaties”,
Journal of Economic Theory 22, 340–359.
Hotelling H. (1929), „Stability in competition”, The Economic Journal 3, 41–57.
Irmen A., Thisse J. F. (1998), „Competition in multi-characteristics spaces: Hotelling was
almost right”, Journal of Economic Theory 78, 76–102.
Lancaster K. (1966), „A new approach to consumer theory”, Journal of Political Economy
74, 132–157.
Lancaster K. (1971), „Consumer Demand: A New Approach”, Columbia University Press,
New York.
Lancaster K. (1979), „Variety, Equity, and Efficiency”, Columbia University Press, New
York.
Robinson J. (1932), “Imperfect Competition and Falling Supply Price”, The Economic
Journal 42 (168), s. 544-554.
Spence A. M. (1976), „Product selection, fixed costs and monopolistic competition”, Review
of Economic Studies 43, 217–235.
Tabuchi T. (1994), „Two-stage two-dimensional spatial competition between two firms”,
Regional Science and Urban Economics 24, 207–227.
Vendrop E., Majeed A. (1995), „Diferentation in a two-dimensional market”, Regional
Science and Urban Economics 25, 75-83.
13