Full text version of the article - Studia Slavica et Balcanica
Transkrypt
Full text version of the article - Studia Slavica et Balcanica
Studia Slavica et Balcanica Petropolitana ББК 63.3(2) Польша; УДК 94(438).04 M. Nagielski RYWALIZACJA POLSKO-ROSYJSKA W DOBIE POTOPU W KONTEKŚCIE WOJNY OBU PAŃSTW ZE SZWECJĄ W LATACH 1656–1661 Tematem rywalizacji mocarstw w dobie potopu, a w szczególności zmaganiami Rosji i Rzeczypospolitej ze Szwecją zajmowało się wielu historyków polskich, rosyjskich, ukraińskich, niemieckich i szwedzkich. Oczywiście w różnych aspektach tej rywalizacji: militarnej, politycznej czy wreszcie gospodarczej związanej z handlem bałtyckim w połowie XVII wieku. Ze starszej literatury wymieńmy jedynie A. N. Malcewa1, L. Zaborowskiego 2 G. W. Forstena 3 czy O. Wajnsztejna 4. Z najważniejszych prac ostatnio wydanych należy wymienić autorstwa: B. N. Florii 5, A. Kotljarchuka 6, Мальцев А. Н. Международное положение Русского государства в 50-х годах и русскошведская война 1656–1658 гг. // Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в. / Pед. А. А. Новосельский, Н. В. Устюгов. М., 1955. С. 496–505. 2 Заборовский Л. В. Россия, Речь Посполитая и Швеция в середине XVII в. М., 1981. 3 Форстен Г. В. Сношения Швеции и России во второй половине XVII века (1648–1700) // Журнал министерства народного просвещения. 1898. № 165 (февраль). С. 315–317. 4 Вайнштейн О. Л. 1) Русско-шведская война 1655–1660 годов: Историографический обзор // ВИ. 1947. № 3. С. 53–72; 2) Экономические предпосылки борьбы за Балтийское море и внешняя политика России в середине XVII в. // Ученые записки ЛГУ. Сер. исторических наук. 1951. Nr 18. С. 157–184. 5 Флоря Б. Н. Русское государство и его западные соседи (1655–1661 гг.). М., 2010. 6 Kotljarchuk A. In the shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the mid-17th Century. Huddinge, 2006. 1 © M. Nagielski, 2014 98 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Иванов Д. И. Речь Посполитая в планах московских политиков накануне виленских переговоров 1656 года (из истории международного кризиса в Восточной Европе середины XVII века) // Славяноведение. 2003. № 3. С. 52–68. 8 Кобзарева Е. И. Дипломатическая борьба России за выход к Балтийскому морю в 1655– 1661 гг. М., 1998. 9 Малов А. В. Русско-польская война 1654–1667 гг. М., 2006. 10 Fagerlund R. Kriget i Osterjoprovinserna 1655–1661. Operationer och krigsanstrangningar pa en brikrigskadeplats under Carl X Gustafs krig. Abo, 1979. 11 Stade A. Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polską w 1655 r. // Studia i Materiały do Historii Wojskowości. 1973. T. XIX. Vol. 1. S. 19–91. 12 Frost R. After the Deluge: Poland-Lithuania and the Second Northern War 1655–1660. Cambridge, 1993. 13 Wójcik Z. Polska a Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny północnej 1655–1660 // Polska w okresie drugiej wojny północnej / Red. K. Lepszy. T. I. Warszawa, 1957. S. 373–377. 14 Kersten A. Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji. Warszawa, 1988. 15 Котлярчук А. Дипломатические отношения Швеции и Украины в 1654–1660 гг.: Шведская историография и источники // Украина и соседние государства в XVІІ веке: Материалы международной конференции. СПб., 2004. С. 90–107; Федорук Я. О. Міжнародна дипломатія і політика України 1654–1657 рр. Львів, 1996. 16 Bobiatyński K. Dyneburg i Inflanty polskie podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskwą w latach 1654–1655 // Zapiski Historyczne. Toruń, 2005. T. 70. Z. 2–3. S. 107–123. 17 Kossarzecki K. Szlachta litewska wobec panowania szwedzkiego i moskiewskiego w okresie załamania Rzeczypospolitej przełomu 1655 i 1656 roku // Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku / Red. M. Nagielski. Warszawa, 2007. S. 277–301. 18 Wimmer J. 1) Przegląd operacji w wojnie polsko-szwedzkiej 1655–1660 // Wojna polskoszwedzka 1655–1660. Warszawa, 1973. S. 127–206; 2) Polska-Szwecja. Konflikty zbrojne w XVI–XVIII wieku. Oświęcim, 2013. S. 93–222. 19 Федорук Я. Віленський договір 1656 року. Східноєвропейська криза і Україна у середині XVII століття. Київ, 2011. 7 2014. № 1. Январь—Июнь 99 Commentarii / Статьи D. I. Iwanowa7, E. I. Kobzarewej8, A. W. Małowa9, R. Fagerlunda10, A. Stadego11, czy R. Frosta12. Lista autorów zajmujących się rywalizacją mocarstw środkowej Europy o dominację nad Bałtykiem w dobie drugiej wojny północnej jest bardzo obszerna i sięga kilkuset autorów, biorąc pod uwagę badania cząstkowe. Gorzej jest z historiografią polską i do dzisiaj nadal zachowują swoją wartość prace Z. Wójcika wydane w latach 50. XX w., zwłaszcza jego artykuł opublikowany w zbiorze poświęconym II wojnie północnej pt: «Polska a Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny północnej 1655–1660» 13. Wiele wnosi do rokowań szwedzko-kozackich praca A. Kerstena o Hieronimie Radziejowskim14, pośredniku w tych rokowaniach pomiędzy Karolem X Gustawem a Bohdanem Chmielnickim15. Na uwagę zasługuje także opracowania K. Bobiatyńskiego (dotyczące losów twierdzy dyneburskiej w latach 1654–1655, o którą rywalizowały obie potęgi: Rosja i Szwecja16) i K. Kossarzeckiego17. Działania militarne w dobie potopu najobszerniej przedstawił J. Wimmer18. Wiele wnosi do tematu wydana ostatnio praca historyka ukraińskiego J. Fedoruka19, poświęcona traktatowi wileńskiemu 1656 r. zawartemu pomiędzy Rosją a Rzeczpospolitą, który zmienił na niemal dwa lata układ sił w Studia Slavica et Balcanica Petropolitana Europie środkowo-wschodniej. Wobec stale zmieniającej się sytuacji politycznomilitarnej w regionie i zaangażowaniu w działania militarne coraz większej liczby państw (Rzeczpospolita, Szwecja, Moskwa, Brandenburgia, Siedmiogród, Kozaczyzna Zaporoska, Dania czy Cesarstwo) zwracamy uwagę jedynie na wybrane momenty, istotne dla układu sił w dobie Potopu. Okres ten ze względu na istotne wydarzenia na teatrze wojennym możemy podzielić na następujące podokresy: – geneza i początkowy przebieg wojny Szwecji z Rzeczpospolitą (1654–1655); – początek wojny Rosji ze Szwecją — próba zajęcia Inflant z Rygą; – komisja wileńska 1656 r.; – sojusz polsko-rosyjski skierowany przeciwko Szwecji; – unia hadziacka 1658 r. i ponowna wojna Rzeczypospolitej z Rosją; rozejm ze Szwecją w Waliesaar (20 grudnia1658 r.); – rezygnacja Rosji z walki o Bałtyk na rzecz utrzymania zajętych prowincji Rzeczypospolitej, w tym Ukrainy. Rosja zatrzymywała w swoich rękach Dyneburg, co będzie istotne w późniejszych rokowaniach rozejmowych Rzeczypospolitą z Moskwą w latach 1664–1667. Wiemy, iż sukcesy Moskwy w wojnie z Rzeczpospolitą w 1654 r. wywołały olbrzymie zaniepokojenie w Sztokholmie, gdzie po abdykacji królowej Krystyny władzę przejął Karol X Gustaw. Zdobycie Smoleńska (29 września 1654 r.) otworzyło przed oddziałami moskiewskimi duże możliwości operacyjne, co zaowocowało zdobyciem szeregu miast i twierdz pogranicza20. Szwecja nie mogła bezczynnie patrzeć na załamanie się dotychczasowego układu sił w Europie środkowo-wschodniej i wzrost znaczenia Moskwy, choćby z obawy o swe prowincje nadbałtyckie (Inflanty). Słusznie oceniano, że Moskwa po zajęciu wschodnich prowincji Rzeczypospolitej uderzy na szwedzkie Inflanty, aby zająć porty nad Bałtykiem (Rewal, Narwę, Rygę). Dla historyków szwedzkich, którzy badali genezę decyzji Karola X Gustawa uderzenia w 1655 r. na Rzeczpospolitą, istotnym było wskazanie momentu, gdy zamiast Rosji celem ataku stało się państwo polsko-litewskie. Pisali na ten temat m. in. N. Eden21, I. Olofsson22, B. Kentrschynskij23, B. Asard24, H. Landberg25 i A. Stade26. Z polskiej strony najszerzej tę problematykę przedstawił Jan Wimmer27. Zob.: Kroll P. Obrona Smoleńska w 1654 r. // Staropolska sztuka wojenna XVI–XVII wieku / Red. M. Nagielski. Warszawa, 2002. S. 170; Bobiatyński K. Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654–1655. Zabrze, 2004. S. 63–82. 21 Eden N. Grunderna for Karl X Gustafs anfall pa Polen // Historiks Tidskrift. 1906. 22 Olofsson S. I. Efter Westfaliska freden. Stockholm, 1957. 23 Kentrschynskij B. Karl X Gustav infor krisen i oster 1654–1655 // Karolinska Forbundets. Arsbok, 1956. 24 Asard B. Upptakten till Karl X Gustavs anfall mot Polen 1655 // Karolinska Forbundets. Arsbok, 1970. 25 Landberg H. Krieg pa kredit. Svensk rustningsfinansiering varen 1655 // Carl X Gustaf-studier. T. IV: Carl X Gustaf infor polska kriget. Stockholm, 1969. 26 Stade A. Geneza decyzji… S. 19–91. 27 Wojna polsko-szwedzka 1655–1660 / Red. J. Wimmer. Warszawa, 1973. S. 37–99. 20 100 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Stade A. Geneza decyzji… S. 47–48. Stade A. Geneza decyzji… S. 51–52. 30 Zob.: Wójcik Z. Akta poselstw Morsztyna oraz Leszczyńskiego i Naruszewicza do Szwecji w roku 1655 // Teki Archiwalne. T. V. Warszawa, 1957. S. 57–129. 28 29 2014. № 1. Январь—Июнь 101 Commentarii / Статьи Od połowy 1654 r. tak szwedzki monarcha, jak Rada Państwa z niepokojem obserwowali załamanie się Rzeczypospolitej na teatrze wschodnim (upadek Smoleńska, klęski sił koronnych na Ukrainie). Jak to już wykazał A. Stade, «czynnik rosyjski» odegrał decydującą rolę w podjęciu przez Karola X Gustawa decyzji o uderzeniu na Rzeczpospolitą latem 1655 r. Długo jednak rozpatrywano wariant rosyjski, wiedząc, że głównym przeciwnikiem Szwecji będzie Moskwa, dla której począwszy od Iwana IV Groźnego opanowanie Inflant z Rygą było priorytetem w polityce bałtyckiej. Raporty rezydenta szwedzkiego w Moskwie, Johanna de Rodesa wskazywały, że po sukcesach militarnych odniesionych w 1654 r. Aleksy Michajłowicz swój wzrok skierował w stronę Inflant28. Tym bardziej, że w sferze handlowej stale dochodziło do incydentów, a Szwedzi dążyli do ograniczenia wymiany handlowej towarów przez Archangielsk, promując własne porty (Rewal, Narwę). Stąd utrudniano kupcom rosyjskim kontakty z Lubeką, co w konsekwencji spowodowało reakcję ze strony rosyjskiej, jaką było podniesienie ceł na towary szwedzkie (1649). W ekspansji w kierunku Bałtyku Moskwie na drodze nie stała Rzeczpospolita, posiadająca jedynie skromny fragment Inflant z Krzyżborkiem i Lucynem, a Szwecja pragnąca zmonopolizować wymianę handlową Rosji z Europą zachodnią przez własne porty. Szwedzi obawiali jednak Rosji. W trakcie przygotowań do wojny z Polską gubernator Inflant, Gustaw Horn przeciwny był wzmacnianiu sił szwedzkich przy granicy rosyjskiej, aby nie prowokować sąsiada. Polityka Karola X Gustawa była jasna, a potwierdzeniem były listy kanclerza Erika Oxenstierny, który pisał, że za wszelką cenę należy «odeprzeć Moskala od Bałtyku» i nie dopuścić «aby postawił stopę w Kurlandii lub na wybrzeżu morskim». Stąd zlecono G. Hornowi, aby zabiegał o dobre stosunki z obywatelami województw wschodnich Rzeczypospolitej przylegających do Inflant, którzy w razie silnego nacisku wojsk moskiewskich mogli zwrócić się o pomoc do Szwedów o tzw. «rycerską przysługę»29. Zabiegi szwedzkie wobec nowej ofensywy wojsk carskich w 1655 r. padły na podatny grunt czego dowodem układy w Jaszwojnach i Kiejdanach. Odrębną kwestią była sprawa Dyneburga, którego Karol X Gustaw nie zamierzał oddać Rosjanom i stąd wcześniejsze decyzje jego zajęcia przez siły szwedzkie przed głównymi działaniami w Rzeczypospolitej (kwiecień 1655 r.). Szukano sprzymierzeńców, tak na wypadek wojny z Polską, jak i z Rosją, kontynuując rozmowy z Kozaczyzną zaporoską Bohdana Chmielnickiego. Świadczy o tym misja o. Daniela — wysłannika hetmana zaporoskiego do Sztokholmu, którego długo przetrzymywano, oczekując na przybycie posła polskiego Andrzeja Morsztyna do Szwecji. Dla posła francuskiego d’Avangoura jasnym było, że B. Chmielnicki i jego siły mogły być istotnym partnerem dla Szwedów, tak w przypadku wojny z Rzeczypospolitą, jak Moskwą. Usztywnienie stanowiska Jana Kazimierza i brak pełnomocnictw Morsztyna do rozmów przesądziły sprawę30 ― Szwedzi uznali ze trzeba korzystać z osłabienia Studia Slavica et Balcanica Petropolitana Rzeczypospolitej i zająć Prusy Królewskie w ramach dawnego programu «dominium Maris Baltici», gdyż inaczej przypadną one Rosji. Stąd nie dziwi polecenie Karola X Gustawa wydane G. Hornowi, aby unikał wszelkich zadrażnień ze stroną rosyjską, a jednocześnie robił wszystko, żeby nie dopuścić Rosjan do Bałtyku, zajmując strategiczne twierdze w Kurlandii i Dyneburg. Stąd bacznie przyglądali się Szwedzi w 1655 r. zimowo-wiosennej ofensywie Radziwiłłów, która miała odepchnąć Rosjan za Dniepr i odzyskać utracone w 1654 r. tereny. Z badań A. Stadego wynika, że decyzja uderzenia na Rzeczypospolitą została podjęta na przełomie marca i kwietnia 1655 r., a istotny wpływ miała nieudana wyprawa wojsk polsko-litewskich i przygotowania wojsk carskich do nowej ofensywy na zachodnie prowincje Rzeczypospolitej31. Szczególnie istotną sprawą dla Szwedów było zajęcie Dyneburga i nie dopuszczenie doń sił rosyjskich. Wysłannik monarchy szwedzkiego, Johann Rosenlindt przekazał G. Hornowi rozkaz zaatakowania Dyneburga, gdy zaistnieje niebezpieczeństwo zajęcia tej twierdzy przez Rosjan. Nieudana kampania Radziwiłłów na Litwie i nowa ofensywa sił moskiewskich w kierunku Wilna i Dyneburga zwiastowały dalsze klęski Rzeczypospolitej na teatrze wschodnim. Stąd, jak twierdzą historycy szwedzcy, «czynnik rosyjski» w miarę sukcesów Moskwy odgrywał coraz większą rolę w przygotowaniach Karola X Gustawa do wojny z Rzeczypospolitą. Badania Edena, Kentrschynskiego i Stadego potwierdzają ten stan rzeczy. Zwycięska ofensywa letnia sił moskiewskich w 1655 r. oznaczała nie tylko groźbę zajęcia całego Wielkiego Księstwa Litewskiego z Inflantami przez Moskwę, ale poważne zagrożenie także dla Szwecji. Wiemy jednak, że sami Polacy przyspieszyli decyzję Karola X Gustawa, który w zamian za «rycerską przysługę» skłonny był wspomóc Rzeczypospolitą w wojnie z Moskwą, ale oczywiście nie za darmo. Ceną były Prusy Królewskie, ustąpienie skrawka polskich Inflant i zrzeczenie się przez Jana Kazimierza praw do tronu szwedzkiego. Obawa, że Rosjanie uprzedzą Szwedów w zajmowaniu nie tylko prowincji litewskich, ale i koronnych, towarzyszyła elicie szwedzkiej przy opracowywaniu kampanii 1655 r. Mimo czynionych prób zneutralizowania Rosji przez dyplomację szwedzką, Karol X Gustaw nie był pewny, jaka będzie reakcja Aleksego Michajłowicza, gdy rozpocznie kampanię w Polsce. Szwedów spotkało niejedno zaskoczenie ze strony Rosjan i to już na przełomie 1655/1656 r. Na drodze do opanowania polskich Inflant, tak dla Rosji, jak Szwecji, stał Dyneburg, gdyż niewielkie zamki w Rzeżycy czy Lucynie nie stanowiły poważniejszej przeszkody dla armii operujących na tym terenie. Dowiodła tego kampania 1654 r., gdy Rosjanie korzystając z braku silnych załóg w polskich Inflantach, zajęli niemal cała Łatgalię z Rzeżycą i Lucynem, ale bez Dyneburga. Stąd warto przyjrzeć się losom Dyneburga, który był obiektem rywalizacji Rosji, Szwecji i Rzeczypospolitej przez cały okres trwania wojny polsko-rosyjskiej w latach 1654–1667. Załoga twierdzy była nieopłacana od wielu lat i w przededniu wojny z Moskwą liczyła zaledwie 120 osób piechoty pod dowództwem mjra Teofila Bolta. 31 Wyprawę tą opisał: Bobiatyński K. Od Smoleńska do Wilna… S. 133–197. 102 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Pufendorf S. Siedem ksiąg o czynach Karola Gustawa króla Szwecji / Oprac. W. Krawczuk. Warszawa, 2013. S. 114–115. 33 Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 182. 32 2014. № 1. Январь—Июнь 103 Commentarii / Статьи Drugą próbę zdobycia Dyneburga Rosjanie podjęli wiosną 1655 r., gdy 28 kwietnia rozpoczęli nową ofensywą i korpus dowodzony przez wybitnego dyplomatę Afanasija Ordina-Naszczokina ruszył do Inflant. Januszowi Radziwiłłowi udało się przysłać posiłki w postaci dragonii i piechoty, a także jazdę pod komendą oboźnego litewskiego Samuela Komorowskiego. Blokada twierdzy została przerwana i siły rosyjskie w maju 1655 r. odstąpiły spod Dyneburga, kierując się na Rzeżycę. Uderzenie na Dyneburg Rosjan wywołało kontrakcję ze strony Szwedów, zdobycie twierdzy powierzono gen. Gustawowi Adolfowi Loewenhauptowi, który dowodził czterotysięcznym korpusem. Po zaledwie tygodniowym oblężeniu, 11 lipca, Dyneburg poddał się Szwedom. Hetman wielki litewski J. Radziwiłł zamierzał w związku z tym wytoczyć procesu Boltowi za zbyt pospieszne wydanie twierdzy w ręce Szwedów. Był to poważny cios dla Rosjan, którzy przygotowywali korpus Ordina-Naszczokina do kolejnego ataku na twierdzę. Jak pisał Pufendorf w swoim dziele «De rebus a Carolo Gustavo Sveciae Rege»: «Moskali dręczyło też zajęcie przez Szwedów Dyneburga, który, choć daremnie próbowali go zająć, uznali już za swoje miasto. Komorowski odparł bowiem Naszczokina, który nadchodził już, by opanować to miasto. Dlatego z powodu zajęcia Dyneburga Lewenhaupt wysłał listy do Naszczokina przez tłumacza Rosenlindta, świadcząc, iż stało się tak nie dla obrażenia Moskali, lecz dla ochrony granic Inflant»32. Oczywiście takiego tłumaczenia nie mogła przyjąć strona rosyjska, zwłaszcza wobec rozpoczętych układów Szwedów z Radziwiłłami, zakończonych układem kiejdańskim poddającym Litwę Karolowi X Gustawowi. Stąd zdecydowano się kilka miesięcy później na rozpoczęcie działań przeciwko Szwecji i skierowano korpus Semena Streszniewa spod Witebska, aby zajął Dybenurg. Na czele załogi szwedzkiej stał ppłk Johan Willigman, który nie był w stanie obronić twierdzy; Rosjanie miasto zdobyli, a załogę wyrznięto «do nogi» (28 lipca – 10 sierpnia 1656 r.). Pufendorf barwnie opisał obronę Dyneburga i heroiczną postawę jego dowódcy, który «gdy stwierdził, że nie ma już nadziei, wolał rzucić się w płomienie, niż wpaść w ręce Moskali»33. Twierdzę przemianowano na Borysoglebowsk i wprowadzono w mury silną załogę pod dowództwem Fefilatjewa. Losy Dyneburga, który był obiektem stałej rywalizacji Szwecją, Rosją i Rzeczpospolitą wskazują, że do jego utrzymania strona rosyjska przykładała duże znaczenie. Na mocy pokoju w Kardis (1 lipca 1661 r.) pozostawał on nadal w obrębie Państwa Moskiewskiego, a dopiero po traktacie andruszowskim (30 stycznia 1667 r.) wrócił w granice Rzeczypospolitej. Po zdobyciu Kokenhausen i wycięciu załogi ppłka Sperlinga, wojska rosyjskie ruszyły na Rygę, zdobywając szańce koło Kircholmu. Apetyty dowództwa moskiewskiego były duże wobec zaangażowania sił szwedzkich na terytorium Korony. W sierpniu 1656 r. Rosjanie rozpoczęli ostrzał miasta, licząc na jego szybką kapitulację. Rygi bronił silny garnizon pod komendą Magnusa Gabriela de la Gardie. Pufendorf tak opisał barwnie początek oblężenia twierdzy: «po wzniesieniu baterii Moskale otworzyli ogień z dział na miasto i obrzucili je bombami zapalającymi, przy czym budynki poniosły większe Studia Slavica et Balcanica Petropolitana szkody niż ludzie. Kontynuowano ten ostrzał w dzień i w nocy, przez całe oblężenie. Pewnej nocy Moskale podjęli atak na wzniesiony na drugim brzegu Dźwiny szaniec Cobron [Kobron-Schanze], zostali jednak tak odparci przez majora Heidemanna, który tam dowodził, że już potem nie odważyli się podjąć tam cos więcej. Poza tym dostępu broniły wody wypływające z przerwanej tamy»34. Twierdzy broniły skutecznie nie tylko umocnienia, ale i naturalne przeszkody w postaci rozlewisk Dźwiny, a także stałe wypady załogi na szańce moskiewskie. Stąd Aleksy Michajłowicz nakazał umocnienie głównego obozu swych wojsk narażonych na wycieczki załogi oraz usypanie nowych baterii od strony rzeki. W początkach października 1656 r. jeden z takich wypadów pod dowództwem ppłka Henryka Alvendehla i Zeddelmana (dowodzących rajtarią i dragonią) nie tylko dotarł do obozu rosyjskiego, ale miał rozbić aż 5 regimentów wroga i zabić ponad 2000 żołnierzy, co wydaje się mało prawdopodobne. Wzięto także do niewoli pułkownika w służbie moskiewskiej Juliusa Sieclera. I choć car został zmuszony do zwinięcia oblężenia 5 października 1656 r., to działające na terenie Inflant inne korpusy carskie mogły się pochwalić zajęciem ważnych twierdz — Kokenhausen i Dorpat. Szczególnie Dorpat było cennym nabytkiem dla Moskwy, gdyż jego zajęcie przecinało komunikację pomiędzy Rygą a Rewalem. Jak zanotował Pufendorf kilka razy Szwedzi próbowali przyjść z pomocą oblężonemu miastu, lecz nadaremnie. Oto co czytamy w jego dziele sławiącym czyny monarchy szwedzkiego: «Bengt Horn kilka razy ruszał z Revala by wesprzeć Dorpat i dotarł już o milę od miasta. Moskale wyszli mu jednak naprzeciw wszystkimi oddziałami i zmusili do odwrotu»35. Widzimy więc, że polityka Karola X Gustawa odwlekania wojny z Rosją do czasu wyjaśnienia sytuacji w Rzeczypospolitej nie powiodła się (nieudane poselstwo do Moskwy Gustawa Bielke, Alexandra von Essen oraz Filipa von Krusenstierny) wobec nieufności Moskwy w stosunku do Karola X Gustawa rozpoczynającego działania wojenne w Rzeczypospolitej. Jak podkreśla B. Floria punktów spornych z Królestwem Szwecji było wiele — w tym także rozpoczęcie przez monarchę szwedzkiego za pośrednictwem Hieronima Radziejowskiego rozmów z hetmanem wojska zaporoskiego Bohdanem Chmielnickim. Listy monarchy szwedzkiego kierowane do tego ostatniego, pokazali stronie moskiewskiej polscy komisarze w trakcie negocjacji pod Wilnem jesienią 1656 r. Rozmowy wysłannika hetmana, ojca Daniela ze Szwedami przyjęto w Moskwie bardzo negatywnie, utrudniając dyplomatom B. Chmielnickiego kontakty z dworem sztokholmskim (brak zgody na przepuszczenie poselstw przez swoje terytorium). Drugi etap walki o dostęp do Bałtyku skończył się jedynie połowicznym sukcesem Aleksego Michajłowicza. Choć zajęto rejon Keksholmu i Noterburg, a także Dyneburg, Dorpat i Kokenhausen, w rękach szwedzkich pozostawała nadal perła Inflant szwedzkich ― Ryga z ujściem Dźwiny, blokująca skutecznie dalsze postępy wojsk rosyjskich36. Konflikt ze Szwecją zaowocował próbą zawarcia armistitium pomiędzy pozostającymi w stanie wojny Rzeczypospolitą i Moskwą. Rosjanie nie była w stanie Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 184–185. Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 186. 36 Bobiatyński K. Dyneburg… S. 119–123. 34 35 104 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Zob.: Rachuba A. Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX.1655–II.1656) // Acta Baltico-Slavica. 1977. T. XI. Wrocław, S. 81–107; por.: Заборовский Л. В. Великое княжество Литовское и Россия во время польского Потопа (1655–1656 гг.). М., 1994. C. 75-111. 38 Федорук Я. Віленський договір… C. 323-442. 39 Федорук Я. Віленський договір… C. 458–459. 40 Zdanie JMP. kanclerza wielkiego koronnego około Rzeczypospolitej in octobri 1656 // Plebański J. K. Jan Kazimierz Waza. Marya Gonzaga. Dwa obrazy historyczne. Warszawa, 1862. S. 312–330. 37 2014. № 1. Январь—Июнь 105 Commentarii / Статьи walczyć na dwa fronty, a w tym czasie priorytetowo traktowali walkę o dostęp do Bałtyku. Stąd zdecydowali się na rozmowy z komisarzami polsko-litewskimi w Niemieży pod Wilnem jesienią 1656 r. Strona rosyjska od dawna sondowała w tej mierze elity litewskie, rozpoczynając rozmowy z hetmanami: Wincentym Gosiewskim, a następnie z Pawłem Sapiehą37. Rozmowy prowadzone przy mediacji posłów cesarskich (Allegretto di Alegrettiego i Teodora Lorbacha) doprowadziły do zawarcia sojuszu antyszwedzkiego w zamian za wybór cara Aleksego Michajłowicza na króla Rzeczypospolitej jeszcze za życia Jana Kazimierza Wazy. Obie strony zobowiązywały się do nie podejmowania rokowań ze Szwecją bez zgody partnera. Układ ten dawał Moskwie wolną rękę w dalszych działaniach przeciwko Szwecji w Inflantach, co wskazywało na główny cel strategiczny cara — zdobycie Rygi i innych portów szwedzkich, wykorzystując zaangażowanie Karola X Gustawa w wojnę z Rzeczypospolitą na obszarze Korony. Rokowania w Niemieży zmieniały sytuację na teatrze wschodnim, a sam traktat doczekał się osobnej monografii w postaci pracy Jarosława Fedoruka38. W trakcie rozmów polska delegacja wielokrotnie poruszała kwestię powrotu wojska zaporoskiego z B. Chmielnickim pod władzę Rzeczypospolitej, na co stanowczo odmownie reagowała strona rosyjska, nie dopuszczając delegacji kozackiej do rozmów pod Wilnem39. Traktat wileński był dużym sukcesem Rzeczypospolitej, gdyż za cenę wyboru cara Aleksego Michajłowicza strona polska zyskała możliwość przystąpienie wszystkimi siłami do walki ze Szwedami w celu odzyskania utraconych prowincji i zakończyła wojnę na dwa fronty. W rzeczywistości od samego początku nie brano poważnie wyboru cara na tron Rzeczypospolitej; w grę bowiem wchodziło przyjęcie przezeń wyznania rzymsko-katolickiego, a to nie wchodziło w rachubę. Jak wiemy, na sejmie walnym 1658 r., gdy decydowały się losy traktatu z Niemieży, wystarczył protest duchowieństwa do utrącenia kandydatury cara do tronu po śmierci Jana Kazimierza Wazy. Nie oznaczało to wcale, że na dworze królewskim nie ścierały się stronnictwa, które odmiennie widziały współpracę Rzeczypospolitą z Moskwą i dalszą wojnę ze Szwecją. Klimat wśród elit politycznych Rzeczypospolitej po nieudanej batalii warszawskiej (28–30 lipca 1656 r.) oddają dwa elaboraty dotyczące dalszej polityki państwa napisane przez kanclerza koronnego Stefana Korycińskiego oraz podskarbiego wielkiego koronnego Bogusława Leszczyńskiego. Kanclerz był zdecydowanym przeciwnikiem rozejmu z Moskwą, gdyż nie dawał on gwarancji na powrót Ukrainy w granice Rzeczypospolitej, ani na uspokojenia rebelii Chmielnickiego. Stwierdzał wprost: «wojna moskiewska łacniej się prowadzić może, bo ta zawsze szczęśliwsza beła Polakom. Jest co u nich wziąć, jest i co nabyć. Do szwedzkiej wojny mało serca i umiejętności mamy»40. Studia Slavica et Balcanica Petropolitana Uważał, że należy rozpocząć rozmowy ze Szwedami, choć zdawał sobie sprawę, że Karol X Gustaw postawi warunek przekazania mu Prus Królewskich. Projekt bowiem elekcji tak cara lub jego syna na tron Rzeczypospolitej był zdaniem Korycińskiego zbyt wysoką ceną za armistitium na wschodnim teatrze wojny. Stawiał zatem na sojusz ze Szwecją skierowany przeciwko Moskwie dla odzyskania zajętego przez siły moskiewskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Inaczej sprawę widział podskarbi koronny. Stanowczo opowiadał się za sojuszem z Moskwą i elekcją carewicza na tron polsko-litewski, co wzmocni Rzeczypospolitą, przywróci utracone prowincje bez długoletniej wojny, zneutralizuje Kozaków Chmielnickiego oraz pozwoli wyprzeć Szwedów z Prus Królewskich i innych zajętych jeszcze prowincji koronnych. Był przekonany, że Moskwa wiążąc siły szwedzkie w Karelii, Ingrii i Inflantach umożliwi Rzeczypospolitej wyparcie Szwedów z zajętych terytoriów i ułatwi przygotowywaną kampanię w Prusach41. Decyzja Jana Kazimierza i elit panujących w Rzeczypospolitej, aby zawrzeć antyszwedzki sojusz z Moskwą wypływała z przekonania, że Szwecja wspierana przez dyplomację francuską nie będzie skłonna rezygnować ze swoich nabytków w Prusach. Porażki, jakie ponosiły siły polsko-litewskie (Warszawa, Filipów) spowodowały, że polski monarcha zdecydował się na wyrażenie zgody na elekcję cara na tron Rzeczypospolitej, a w resolutii cathegorica dla swych komisarzy napisał: «naprzód oznajmiamy, że pokój z Moskwą potrzebniejszy rozumiemy, niż ze Szwedami i zawrzeć go koniecznie chcemy». Traktat zobowiązywał obie strony do nie zawierania separatystycznego pokoju ze Szwedami. Na tym etapie działań doby potopu dla obu państw głównymi celami było wyparcie Szwedów z południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego: dla Koroniarzy odblokowanie arterii wiślanej poprzez odzyskanie Prus Królewskich, a dla Moskwy opanowanie Inflant z Rygą. Odpowiedzią strony szwedzkiej na traktat wileński był przygotowany przez jej dyplomację traktat w Radnot (6 grudnia 1656 r.), a podpisali go obok Karola X Gustawa, książę siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy, elektor Fryderyk Wilhelm, Bogusław Radziwiłł oraz hetman wojska zaporoskiego Bohdan Chmielnickiego. Ten ostatni wbrew stanowisku Aleksego Michajłowicza. Realizacja traktatu radnockiego w 1657 r. zakończyła się klęską wszystkich sygnatariuszy, podczas gdy traktat wileński przyniósł Rzeczypospolitej namacalne korzyści w postaci odzyskania wielu prowincji koronnych i miast (Kraków), a także umożliwił przygotowanie kampanii w Wielkopolsce. Zmusił jednocześnie Szwedów do obrony swego stanu posiadania w Koronie i Inflantach, co doprowadziło do utraty przez nich kilku istotnych twierdz w Prusach Królewskich na czele z Toruniem (grudzień 1658 r.)42. Słusznie B. Floria zauważył, że Aleksy Michajłowicz mimo podpisanego traktatu wileńskiego, nie spieszył się z rozpoczęciem nowej kampanii w Inflantach, nieufnie odnosząc się do strony polskiej, która w 1657 r. rozpoczęła próby pozyskania B. Leszczyński do kanclerza S. Korycińskiego z 12 października 1656 roku // Plebański J. K. Jan Kazimierz… S. 330–338. 42 Nagielski M. Koncepcje prowadzenia działań przeciwko Szwedom w dobie potopu w latach 1655–1660 // Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku / Red. M. Nagielski Warszawa, 2007. S. 178. 41 106 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 314. Zob.: Kroll P. Iwan Wyhowski hetman zaporoski // Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczypospolitej / Red. P. Kroll, M. Nagielski, M. Wagner. Zabrze, 2010. S. 268–270. 43 44 2014. № 1. Январь—Июнь 107 Commentarii / Статьи Kozaczyzny, inicjując rozmowy z B. Chmielnickim. Nie przypadkiem zalecano A. Ordin-Naszczokinowi nawiązanie kontaktu ze Szwedami celem zawarcia zawieszenia broni, a pismo J. K. Czerkasskiego do gubernatora Inflant Magnusa de la Gardie z 28 marca 1657 r. wskazywało, że Rosjanie sugerują zawarcie armistitium do 1 lipca 1657 r. i podjęcia rozmów przez komisarzy obu stron w miejscu położonym pomiędzy Dorpatem (Juriewem) a Wolmarem (Walmierą). Jednak walki na pograniczu rozgorzały już w marcu 1657 r., gdyż Szwedzi rozpoczęli zajmowanie dalszych ziem litewskich, które za swoją strefę wpływów uznawała Moskwa. Stała korespondencja pomiędzy A. Ordin-Naszczokinem, a hetmanem polnym litewskim W. K. Gosiewskim wskazuje, że pracowano nad współdziałaniem sił obu stron przeciwko Szwedom, tak w Inflantach, jak na Litwie. Z kolei oskarżany o brak współdziałania z siłami litewskimi A. Ordin-Naszczokin ripostował, że jego korespondencja ze Szwedami ma na celu wysondowanie sytuacji w Rydze i planów dowództwa szwedzkiego. Przebywał bowiem stale w Kokenhausen, skąd od marca 1657 r. wysyłał podjazdy w kierunku pozycji korpusu szwedzkich de la Gardiego. Nieufnie odnoszono się do strony litewskiej, gdyż do Moskwy docierały wieści o kontaktach W.K. Gosiewskiego z Rygą w celu zajęcia jej przez siły litewskie. Tymczasem Ryga była głównym celem kampanii w Inflantach wojsk moskiewskich. Rzeczywiście takie próby negocjacji miały miejsce a Gosiewski jesienią 1657 r. próbował opanować szaniec Kobron położony po drugiej stronie Dźwiny, aby zastraszyć mieszkańców Rygi i zmusić ich do kapitulacji. Atak się nie powiódł, ale Litwini przeszli Dźwinę i stanęli między Rygą a Kokenhausen, «by zamknąć z daleka Rygę. W tym celu odbudowali szaniec koło Kircholmu», ale pozostawiona tam załoga została wycięta przez płka Henryka Alfendeela, gdyż Litwini nie zdążyli się obwarować. Wykorzystując trudne położenie załóg szwedzkich, głodujących wobec złej aprowizacji, hetman litewski W. K. Gosiewski 9 grudnia 1657 r. zażądał od komendanta gen. Simona Grundela-Helmfelta, aby poddał Rygę, «obiecując, iż mieszczanie zachowają swoje przywileje i grożąc ostatecznym zniszczeniem, gdyby zwłóczyli. Odpowiedziano mu: Szwedzi nie są tak wiarołomnymi ludźmi jak Litwini»43. Blokada miasta trwająca do końca grudnia 1657 r. nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, wzbudziła zaś dużą nerwowość po stronie moskiewskiej i reakcję A. Ordin-Naszczokina, który uważał, że Inflanty były celem działań wojsk moskiewskich. Strona polsko-litewska, mając nie zakończoną wojnę ze Szwecją i konieczność odzyskania Prus Królewskich, niemal przez cały 1658 r. prowadziła rokowania z Moskwą, aby oddalić w czasie ponowne starcie na wschodzie, które prowadziło do wznowienia wojny na dwóch frontach. Po wielu debatach monarchy z radą senatorów postanowiono zwodzić nadal cara nadzieją elekcji, a jednocześnie rozpocząć rokowania z nowym hetmanem wojska zaporoskiego Iwanem Wyhowskim44, próbując w ten sposób odzyskać Ukrainę dla Rzeczypospolitej. Z kolei dla uspokojenia strony moskiewskiej dalsze Studia Slavica et Balcanica Petropolitana kontakty z Moskwą nakazano hetmanowi polnemu litewskiemu W. K. Gosiewskiemu45. Ten długo był postrzegany przez władze w Moskwie jako realizator umowy wileńskiej z 1656 r., a dyplomaci carscy starali się nawet pozyskać w 1657 r. i 1658 r. hetmanów litewskich do idei zerwania unii, gdyby Koroniarze przestali honorować traktat wileński. W Rzeczypospolitej zdania względem wojny lub pokoju ze Szwecją były podzielone, co stymulowało stosunek do Państwa Moskiewskiego przed sejmem 1658 r. Świadczą o tym pisma polityczne kolportowane wśród szlachty jak choćby: «Dyskurs polityczny przed sejmem wielkim warszawskim, z kim grontowniej zawrzeć pokój: czy-li z Moskwicinem albo Szwedem?» czy «Speculum prawdziwe synom koronnym in hac podczas sejmu calamitate zostającym roku 1658»46. Moskwa zdawała sobie sprawę, że strona polsko-litewska gra na zwłokę, stąd przybyły do Warszawy poseł carski, poddjaczy Łarion Iwanow wzywał listem carskim komisarzy Rzeczypospolitej do dalszych rozmów dotyczących sukcesji, które miały być prowadzone pod Wilno47. Sytuację Rzeczypospolitej w 1658 r. poprawiły wydarzenia jakie miały miejsce na teatrze ukraińskim, na którym Wyhowski rozpoczął działania przeciwko Moskwie, a król szwedzki Karol X Gustaw skierował swoją uwagę na Danię, co wydatnie zmniejszyło zaangażowanie sił szwedzkich w Prusach Królewskich. Dlatego też rokowania komisarzy polsko-rosyjskich trwające od 26 września do 19 października nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, gdyż obie strony usztywniły swe stanowiska — Moskwa w sprawie elekcji Aleksego Michajłowicza na króla Rzeczypospolitej, a komisarze polskolitewscy względem zwrotu przez cara zajętych terytoriów. Tym bardziej, że rozmowy nie oznaczały zaniechania przez obie strony konfrontacji militarnej, a siły litewskie P. Sapiehy z rozkazu Jana Kazimierza zaczęły oczyszczanie z oddziałów rosyjskich lewego brzegu Niemna. Delegacja rosyjska godziła się jedynie na zwrot zajętych ziem po Berezynę, co nie zadowalało komisarzy Rzeczypospolitej. Zawarcie ugody hadziackiej z hetmanem zaporoskim Iwanem Wyhowskim jeszcze bardziej usztywniło postawę Jana Kazimierza, który wręcz zakazywał swym komisarzom podpisywać traktat. Zdaniem J. Dąbrowskiego jesienią 1658 r. dwór królewski, wobec wznowienia wojny szwedzko-duńskiej i rozpoczęciu działań sił kozacko-tatarskich przeciwko Moskwie na Ukrainie, mógł uznać, że pora wojenna już minęła i nie istnieje zagrożenie dla Litwinów, obawiających się wznowienia działań przez Moskwę na teatrze wschodnim48. Z kolei komisarze moskiewscy opuszczając Wilno faktycznie oddalili szanse elekcji vivente rege ich władcy; który na dodatek nie wysłał poselstwa w tej sprawie na sejm walny w 1658 r. Dąbrowski J. Polsko-moskiewskie rokowania pokojowe w 1658 roku // Rzeczpospolita w latach potopu / Red. J. Muszyńska, J. Wijaczko. Kielce, 1996. S. 93–96. 46 Ochmann-Staniszewska S. Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza. T. 1. Wrocław, 1989. S. 213–216, 217–219. 47 Dąbrowski J. Polsko-moskiewskie… S. 101. 48 Dąbrowski J. Polsko-moskiewskie… S. 106–107. — Sami Litwini jednak w obawie przed powtórzeniem sytuacji z lat 1654–1655 optowali za porozumieniem z Moskwą, ale zwyciężyło stanowisko Koroniarzy, których popierały dyplomacje Watykanu, Wiednia i niemal całe duchowieństwo zaniepokojone skutkami elekcji cara na tron Rzeczypospolitej. 45 108 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Zob.: Kroll P. Moskwa wobec unii hadziackiej // W kręgu Hadziacza A. D. 1658. Od historii do literatury / Red. P. Borek. Kraków, 2008. S. 119–120. 50 Kroll P. Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w latach 1658–1660. Warszawa, 2008. S. 99–100. 51 Бульвінський А. Конотопська битва 1659 р. // Український історичний журнал. 1998. Nr 3. S. 76–83; por.: Kroll P. Bitwa pod Konotopem (8 lipca 1659 roku) ― przyczynek do dziejów wojskowości kozackiej // Materiały do historii wojskowości. Pułtusk, 2004. Nr 2. S. 113–131. 52 Wimmer J. Przegląd operacji… S. 197–198. 49 2014. № 1. Январь—Июнь 109 Commentarii / Статьи Nie zrealizowanie postanowień traktatu wileńskiego odnośnie elekcji cara oraz podpisanie unii hadziackiej przez Stanisława Bieniewskiego z nowym hetmanem wojska zaporoskiego Iwanem Wyhowskim spowodowały wznowienie wojny z Moskwą 49 na teatrze wschodnim . Skłoniło to władze moskiewskie do szukania porozumienia ze Szwecją, gdyż priorytetem stawało się utrzymanie zdobyczy na Rzeczypospolitej z lat 1654–1655. Wyraźnym symptomem rozpoczęcia nowego etapu relacji z Rzeczypospolitą było rozbicie przez Rosjan korpusu wojska litewskiego dowodzonego przez hetmana polnego litewskiego W.K. Gosiewskiego pod Werkami 21 październiku 1658 r. przez siły G. Dołgorukiego50. Dla Moskwy utrzymanie w swojej strefie wpływów Ukrainy było bowiem priorytetem w dobie rywalizacji z Rzeczypospolitą; stąd wobec wznowienia działań wojennych, zdecydowano się ograniczyć skalę zaangażowania w Inflantach. Ponownie teatr białoruski i ukraiński znalazły się centrum uwagi dowództwa moskiewskiego. Hadziacz oraz klęska wojsk moskiewskich dowodzonych przez A. Trubeckiego pod Konotopem (8–9 lipca 1659 r.)51 wymuszały dla ratowania zajętych prowincji litewskich i Lewobrzeżnej Ukrainy dalsze decyzje ograniczające operacje w Inflantach. Kozaczyzna przez niemal dwa lata dźwigała ciężar walk z Moskwą (1658–1659), bez należytego wsparcia ze strony Rzeczypospolitej, dla której priorytetem było odzyskanie Prus Królewskich i odblokowanie arterii wiślanej dla handlu zbożowego. Z kolei Moskwa nie mogła skupić swych sił na teatrze inflanckim z powodu rozpoczęcia nowej fazy działań na teatrze wschodnim z Rzeczypospolitą. Ten teatr wysunął się na plan pierwszy w schyłkowym okresie potopu. Walka bowiem tak o dostęp do Bałtyku poprzez opanowanie Inflant i Kurlandii, jak i zachowanie wpływów na Ukrainie oraz Białorusi przerastała możliwości Aleksego Michajłowicza, także wobec narastających kłopotów wewnętrznych i trudności w finansowaniu armii przez długi okres trwania działań wojennych (od 1654 r.). Stąd zdecydowano się na zawarcie rozejmu ze Szwecją w Waliesaar (20 grudnia 1658 r.) ― tym bardziej, że zachowano zdobycze w Inflantach, Ingrii i Karelii. Można było zatem przerzucić część sił z teatru inflanckiego na Białoruś i na Ukrainę, przygotowując nową kampanię celem odzyskania Ukrainy. Także dla Szwecji zawieszenie działań w Inflantach dawało szansę na odzyskanie inicjatywy na teatrze duńskim i przygotowanie nowej ofensywy w Prusach Królewskich. Karol X Gustaw planował wiosną 1659 r. koncentryczne uderzenie na armię koronną z Pomorza szwedzkiego (siły P. Wirtza), Prus (oddziały księcia Adolfa Jana) i z zajętej jesienią 1658 r. Kurlandii (siły gen. R. Douglasa)52. Dla obu zatem stron traktat Studia Slavica et Balcanica Petropolitana w Waliesaar stwarzał duże możliwości skupienia wysiłku militarnego na decydujących dlań kierunkach działań. Jak podkreślił S. Pufendorf obu stronom bardzo zależało na zawarciu traktatu pokojowego, stąd mimo nowych sporów o tytulaturę «Moskale ustąpili na tyle, by obie strony mogły używać pełnego tytułu, byli gotowi przyznać Szwedom tytuł Skanii. Na to Szwedzi złożyli propozycję takiej treści: wszystko zostanie przywrócone do stanu układu ze Stołbowej. Moskale oddadzą wszystko, co zajęli, wraz z częścią Inflant, która przed tą wojną należała do Polaków, ponieważ Moskale na mocy wiecznego pokoju zrzekli się wszelkich roszczeń do Inflant»53. Unia hadziacka zawarta przez hetmana Iwana Wyhowskiego z Rzeczypospolitą, choć nie zyskała poparcia wśród części elit litewskich, gdyż przedłużała wojnę z Moskwą i utrudniała im powrót do swych majątków zajmowanych przez wojska moskiewskie, była ważnym momentem działań polsko-moskiewskich w dobie wojny o dominację w Europie środkowo-wschodniej pomiędzy obu tymi państwami. Z jednej strony Jan Kazimierz świadom, że nie może wspomóc Kozaków w walce z siłami moskiewskimi, mógł rzucić wszystkie siły na odzyskanie utraconych prowincji w Koronie, w tym Prus Królewskich; z drugiej Moskwa nie mogła pozwolić sobie na przejście Kozaczyzny na stronę Rzeczypospolitej, co istotnie wzmacniało jej stanowisko w konflikcie toczonym od przełomu XV/XVI w. Wysiłki zostały skierowane na utrzymanie stanu posiadania na Białorusi oraz wywołaniu powstania na Zadnieprzu, a następnie w pułkach prawobrzeżnej Ukrainy buntu przeciwko I. Wyhowskiemu i zastąpieniu go kandydatem uległym wobec cara. W tej sytuacji program lansowany przez kierownika polityki zagranicznej Moskwy A. Ordin-Naszczokina, dążącego do opanowania wybrzeży Bałtyku, musiał zostać zarzucony na rzecz obrony stanu posiadania z pierwszego okresu zmagań polskomoskiewskich. Rzeczpospolita zawierając traktat wileński, a następnie unię hadziacką z Iwanem Wyhowskim zyskała możliwość skoncentrowania wysiłku militarnego na prowadzeniu działań wyłącznie przeciwko Szwedom, którzy w latach 1658–1659 bronili swych zdobyczy w Prusach Królewskich. Błędem Jana Kazimierza było utrzymywanie tak dużych sił na tym teatrze wojny, tym bardziej, że działały na nim wojska sojusznicze: cesarskie, a po traktatach welawsko-bydgoskich także brandenburskie. Należało wesprzeć Wyhowskiego jedną z bezczynnie operujących w Prusach dywizji kawalerii. Nie ulega jednak wątpliwości, że racja stanu Rzeczypospolitej nie leżała w skierowaniu głównego wysiłku na wznowieniu walk na Ukrainie, a przede wszystkim w odzyskaniu twierdz Prus Królewskich i odblokowaniu handlu wiślanego. Hetman wielki koronny Stanisław Rewera Potocki aż do września 1659 r. nie mógł podnieść swojej dywizji i ruszyć na pomoc oddziałom oboźnego koronnego Andrzeja Potockiego operującym na Ukrainie, gdyż dopiero wówczas skonfederowane chorągwie powróciły do wierności króla i Rzeczypospolitej54. Nie udało się także ściągnąć sił litewskich dowodzonych przez kasztelana połockiego Jana Sosnowskiego pod Stary Bychów, którego aż do grudnia 1659 r. bronił pułkownik Iwan Neczaj przed oblegającymi go 53 54 Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 510. Kroll P. Od ugody hadziackiej… S. 305–306. 110 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Kossarzecki K. Wyprawa korpusu kasztelana połockiego Jana Sosnowskiego pod Stary Bychów (lato–jesień 1659 roku) // W kręgu Hadziacza A. D. 1658. Od historii do literatury / Red. P. Borek. Kraków, 2008. S. 140–156. 56 Kroll P. Od ugody hadziackiej… S. 397–399. 57 Kossarzecki K. Kampania roku 1660 na Litwie. Zabrze, 2005. S. 101–103; por.: Флоря Б. Н. Русское государство… S. 526–529; Kubala L. Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660. Lwów, 1922. S. 356–357. 58 Флоря Б. Н. Русское государство… S. 528. 55 2014. № 1. Январь—Июнь 111 Commentarii / Статьи wojskami moskiewskimi55. Rzeczpospolita ponownie zaangażowała wydatnie na wschodnim teatrze wojny dopiero w 1660 r. po zawarciu pokoju ze Szwecją w Oliwie (3 maja 1660 r.)56. Zawarcie pokoju ze Szwecją otwierało przed Rzeczypospolitą nowe możliwości skoncentrowania całego wysiłku militarnego na teatrze wschodnim. Tym bardziej, że inicjatywa na nim należała od jesieni 1659 r. do strony rosyjskiej. Mimo sukcesu sił kozacko-tatarskich pod Konotopem (8 lipca 1659 r.), brak posiłków koronnych i odejście sojusznika tatarskiego sprawiło, że doszło do powstania przeciwko hetmanowi zaporoskiemu, a nowy hetman Juryj Chmielnicki złożył przysięgę carowi Aleksemu Michajłowiczowi. Inicjatywę przejęły siły moskiewskie, a Litwini zajęci byli odzyskiwaniem Kurlandii. Dwie dywizje pod dowództwem Michała Kazimierza Paca i Aleksandra Hilarego Połubińskiego aż do lutego stały unieruchomione w Kurlandii, choć zdobycie Mitawy 6 stycznia 1660 r. było niewątpliwie sukcesem Litwinów. Pozwalało to skierować dywizję prawego skrzydła wojsk litewskich na Podlasie, gdzie grasowały podjazdy moskiewskie Iwana Chowańskiego. Jednak tak długie przebywanie obu dywizji na Żmudzi i w Kurlandii zaowocowało przegrupowaniem sił rosyjskich pod komendą kniazia Iwana Chowańskiego, który wraz z Ordinem-Naszczokinem zdecydowali skierować uderzenie na ogołocony z wojsk litewskich kierunek podlaski i mazowiecki. Rosjanie w trakcie ofensywy trwającej od listopada 1659 r. do lutego 1660 r. zajęli Grodno (8.XII.1659), Zabłudów i wiele innych miejscowości na Podlasiu, a następnie podeszli pod Brześć, który zdobyli z marszu 13 stycznia 1660 r.57 Wódz moskiewski zatrzymał się w zdobytej twierdzy aż do połowy lutego, wysyłając jedynie podjazdy, które grabiły Podlasie aż pod Drohiczyn. To uratowało Mazowsze, które podobnie jak Podlasie było ogołocone z sił koronnych i litewskich. Czekano bowiem na powrót dywizji prawego skrzydła wojsk litewskich (A. H. Połubińskiego) oraz na przybycie wracającej z kampanii duńskiej dywizji koronnej Stefana Czarnieckiego. Wódz moskiewski był stale informowany o sytuacji w Kurlandii i działaniach sił litewskich przez A. L. OrdinNaszczokina, który nie miał wystarczających sił, aby przeciwstawić się obu dywizjom litewskim58. Chowański przewidział jednak plany dowództwa polsko-litewskiego zmierzające do okrążenia jego zgrupowania pod Brześciem i 4 lutego opuścił twierdzę, kierując się ku Nowogródczyźnie. Kolejny atak sił moskiewskich na rozłożone po odejściu na południe dywizji S. Czarnieckiego na leża oddziały litewskie A. H. Połubińskiego, nie przyniósł I. Chowańskiemu sukcesu. Litwini zdążyli się przeprawić przez Bug i Studia Slavica et Balcanica Petropolitana uratowali gros swych sił przed rozbiciem. Jednocześnie Jan Kazimierz rozpoczął przygotowania do letniej ofensywy przeciwko siłom moskiewskim na Litwie, które utknęły pod twierdzą lachowicką. O podpisanie układu ze Szwecją od dawna zabiegali dyplomaci moskiewscy, gdyż w Rosji zdawano sobie sprawę z konsekwencji zawarcia przez Rzeczypospolitą traktatu ze Szwecją, który umożliwiał skierowanie wszystkich sił polsko-litewskich na teatr wschodni. Stąd zabiegano o traktat pokojowy najpierw z Karolem X Gustawem, a następnie z małoletnim Karolem XI, aby wszystkie siły skierować przeciwko Rzeczypospolitej. Mimo przerwanych w końcu listopada 1659 r. rozmów, główny negocjator ze strony szwedzkiej B. Horn nadal pozostawał w Tallinie (Rewalu), a 13 grudnia 1659 r. poinformował A. Ordin-Naszczokina, że otrzymał od swego władcy nowe pełnomocnictwa do rozmów pokojowych. 9 stycznia 1660 r. car wyznaczył do tych rokowań kolejne osoby: B. Naszczokina oraz dwóch diaków G. Dochturowa i E. Juriewa59. Strona moskiewska była wręcz przekonana, że już latem 1660 r. zostanie zawarty pokój ze Szwecją i wszystkie siły będzie mogła skierować do wojny z Rzeczpospolitą. Tak się jednak nie stało i to strona polsko-litewska po podpisaniu traktatu pokojowego ze Szwedami mogła przejąć inicjatywę i przejść do ofensywy. W tej mierze Oliwa (3 maja 1660 r.) była dużym sukcesem strony polsko-litewskiej, gdyż można było przerzucić na teatr litewski i ukraiński siły koronne, rozpoczynając latem 1660 r. przygotowania do wielkiej ofensywy przeciwko siłom moskiewskim. Z. Wójcik w swych pracach podkreślał, że brak dłuższego współdziałania Rzeczypospolitej z Moskwą w dobie potopu utrudnił Aleksemu Michajłowiczowi opanowanie Inflant i uzyskanie dostępu do niezamarzających portów bałtyckich. Rosjanie zdecydowali się na kontynuowanie wojny z Rzeczypospolitą także dla zachowania zdobyczy z pierwszej fazy wojny oraz w celu ponownego podporządkowania Ukrainy i osadzenia na hetmaństwie osoby bardziej związanej z Moskwą, niż Iwan Wyhowski. Jeśli jednak Niemieża, a następnie unia hadziacka w ostatecznym rezultacie przyniosły Rzeczypospolitej wyparcie Szwedów z Rzeczypospolitej i zawarcie pokoju na zasadzie status quo, to cele Moskwy, mimo sprzyjających okoliczności (zaangażowania sił szwedzkich w Rzeczypospolitej), nie zostały osiągnięte. Pokój zawarty w Kardis w 1661 r. zagwarantował Szwecji utrzymanie w swych granicach Ingrii, Karelii, Estonii i całych posiadanych Inflant. Ustępstwa Moskwy wiązały się z koniecznością obrony terenów zajętych w pierwszej fazie wojny z Rzeczypospolitą ― dla utrzymania zdobyczy Smoleńszczyzny, Siewierszczyzny, Czernihowszczyzny i Ukrainy trzeba było poświęcić jeden z głównych celów tej wojny ― Inflanty, gdyż wiązało się to z kontynuowaniem wojny nie tylko z państwem polsko-litewskim, ale także ze Szwecją. Na to Moskwa nie miała już sił, wyczerpana działaniami wojennymi prowadzonymi od 1654 r. Nie zdołała także pozyskać sojuszników do idei zajęcia «pobrzeża» Morza Bałtyckiego i faktycznie pozostawała w izolacji, gdy jej główny przeciwnik, Rzeczypospolita od 1657 r. rozpoczął montowanie szerokiej koalicji antyszwedzkiej (Cesarstwo, Brandenburgia i Dania)60. Moskwie nie 59 60 Флоря Б. Н. Русское государство… S. 532. Кобзарева Е. И. Дипломатическая борьба… С. 288–289. 112 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Данные о статье Автор: Нагельский, Мирослав — доктор истории, профессор, Варшавский Университет, Варшава, Польша, [email protected] Заголовок: Соперничество России и Польши во время «Потопа» в контексте их войны со Швецией (1656–1661) Резюме: Во время так называемого «Потопа», а именно в период с 1656 г. до 1658 г., возникло соперничество между Москвой и Швецией из-за южного побережья Балтийского моря. Овладение Инфлянтами и Ригой представляло собой одну из главных целей Московского государства. В августе 1656 г. Москва сумела овладеть Динабургом (современный Даугавпилс), важной крепостью, расположенной на реке Даугаве. Однако, приоритетом для Алексея Михайловича было возвращение Украины и удержание под своим контролем восточных провинций Речи Посполитой, занятых в 1655 г. (то есть Смоленского и Черниговского воеводств), а не продолжение военных действий на северном театре войны. Несмотря на позицию А. Ордина-Нащокина, предпочитавшего продолжать военные действия против Швеции, чтобы овладеть Ливонией вместе с Ригой, царь от этого отказался, так как его военной мощи было для этого недостаточно. Последствия у этого выбора будут прочными и твердыми. В результате подписания Андрусовского перемирия Москва решит возвратить Динабургскую крепость в обмен на стратегически важные крепости в Смоленске и Киеве, а также области, присоединенные в первые годы войны с Речью Посполитой. Ключевые слова: Речь Посполитая, Польская Ливония, Динабург (Даугавпилс), «Потоп», Московское государство, Алексей Михайлович. Information about the article Author: Nagielski, Miroslaw — Doctor in History, University of Warsaw, Warsaw, Poland. [email protected] Title: The Polish-Russian rivalry during the «Deluge» in the context of their war with Sweden in 1656–1661 Summary: During the so-called «Deluge», namely from 1656 to 1658, there began a rivalry between Muscovy and Sweden for the control over the southern coast of the Baltic Sea. Joining Inflanty and Riga was one of the main goals of the Moscow state. In August 1656 Moscow managed to seize Dyneburg (present-day Daugavpils), an important fortress on the Daugava River. However, Aleksey Mikhailovich’s priority was to regain the Ukraine and keep under control eastern provinces of the Polish–Lithuanian Commonwealth occupied in 1655 (that is Smolensk and Chernihiv Voivodeships) rather than to continue his military actions in northern theatre of war. Despite the A. Ordin-Naschokin’s opinion, who preferred to continue military actions against Sweden in order to conquer Livonia together with Riga, the Tsar gave up on it, Zob. szerzej o pokoju Rzeczypospolitej z Moskwą w pracy: Wójcik Z. Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza. Warszawa, 1959. 61 2014. № 1. Январь—Июнь 113 Commentarii / Статьи udało się opanować «pobrzeży» Bałtyku, co zrekompensowały jej nabytki na ścianie zachodniej w postaci Smoleńszczyzny, Siewierszczyzny, Czernihowszczyzny oraz Lewobrzeżnej Ukrainy z Kijowem, co zapewnił jej traktat andruszowski zawarty kilka lat później (30 stycznia 1667 r.)61. Studia Slavica et Balcanica Petropolitana because of his military strength did not allow him to carry on his military operations since 1654. The outcomes of this choice will remain firm and solid and as a result of Andrusovo Treaty Moscow will decide to give back Dyneburg stronghold in return for strategically important fortresses in Smolensk and Kyiv as well as the provinces taken during the first years of the war with the Polish–Lithuanian Commonwealth. Keywords: Polish-Lithuanian Commonwealth, Polish Livonia, Dyneburg (Daugavpils), the «Deluge», Moscow state, Alexei Mikhailovich. References Bobiatyński, Konrad. Dyneburg i Inflanty polskie podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskwą w latach 1654–1655 [Dinaburg and Polish Livonia during the Polish-Rissian War 1654–1655], in Zapiski Historyczne. T. 70. Vol. 2–3. Toruń, 2005. Pp. 107–123. (in Polish.) Bobiatyński, Konrad. Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654–1655 [From Smolensk to Vilnius. The war between the Polish-Lithuanian Commonwealth and Moscow in 1654–1655]. Zabrze: Inforteditions Publ., 2004. 286 p. (in Polish.) Bul’vins’kyi, Andriy. Konotops’ka bytva 1659 r. [Battle of Konotop, 1659], in Ukrains’kyj istorychnyj zhurnal. 1998. Nr 3. Pp. 76–8362. (in Polish.) Dąbrowski, Janusz. Polsko-moskiewskie rokowania pokojowe w 1658 roku [Polish-Moscow peace negotiations in 1658], in Muszyńska, Jadwiga; Wijaczka, Jacek (eds). Rzeczpospolita w latach potopu. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego Publ., 1996. Pp. 109-131. (in Polish.) Fagerlund, Rainer. Kriget i östersjöprovinserna 1655-1661. Operationer och krigsansträngningar på en bikrigsskådeplats under Carl X Gustafs krig [The war in the Baltic provinces from 1655 to 1661. Surgeries and war efforts during Carl X Gustav war] Stockholm: Militärhistoriska Förlaget Publ., 1979. 271 p. (in Swedish.) Fedoruk, Yaroslav. Mizhnarodna dyplomatiya i polityka Ukrainy 1654–1657 rr. [Foreign Diplomacy and Policy of Ukraine, 1654–1657]. L’viv: Vasyliyan «Mesioner» Publ., 1996. Vol. 1. 262 p.63 (in Ukrainian.) Fedoruk, Yaroslav. Vilens’kyj dogovir 1656 roku. Shidnojevropejs’ka kryza i Ukrai’na u seredyni XVII stolittja [The Treaty of Vil’no, 1656. The Eastern European Crisis and Ukraine in the middle of the 17th century]. Kyi’v: Kyiv-Mohyla Academy Press, 2011. 624 p.64 (in Polish.) Florya, Boris Nikolaevich. Russkoe gosudarstvo i ego zapadnye sosedi (1655–1661 gg.) [Russian state and its Western neighbors, 1655–1661]. Moscow: Indrik Publ., 2010. 656 p.65 (in Russian.) Forsten, Georgiy. Snosheniya Shvetsii i Rossii vo vtoroy polovine XVII veka (1648–1700) [Russian-Swedish relations in the second half of the 17th century, 1648–1700], in Zhurnal ministerstva narodnogo prosveshcheniia. 1898. № 165. P. 210–33966. (in Russian.) Бульвінський, Андрій. Конотопська битва 1659 р. // Український історичний журнал. 1998. № 3. С. 76–83. 63 Федорук, Ярослав. Міжнародна дипломатія і політика України 1654–1657 рр. Львів: ОО Василіян «Месіонер», 1996. 262 с. 64 Федорук, Ярослав. Віленський договір 1656 року. Східноєвропейська криза і Україна у середині XVII століття. Київ: Киево-Могилянская Академия, 2011. 624 с. 65 Флоря, Борис Николаевич. Русское государство и его западные соседи (1655–1661 гг.). Москва: Индрик, 2010. 656 с. 66 Форстен, Георгий. Сношения Швеции и России во второй половине XVII века (1648– 1700) // Журнал министерства народного просвещения. 1898. № 165. С. 210–339. 62 114 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Иванов, Дмитрий Игоревич. Речь Посполитая в планах московских политиков накануне виленских переговоров 1656 года (из истории международного кризиса в Восточной Европе середины XVII века) // Славяноведение. 2003. № 3. С. 52–68. 68 Кобзарева, Елена Игоревна. Дипломатическая борьба России за выход к Балтийскому морю в 1655–1661 гг. Москва: ИРИ РАН, 1998. 300 с. 69 Котлярчук, Андрей. Дипломатические отношения Швеции и Украины в 1654–1660 гг.: Шведская историография и источники // Украина и соседние государства в ХVІІ веке: Материалы международной конференции. Санкт-Петербург: Скиф, 2004. С. 90–107. 67 2014. № 1. Январь—Июнь 115 Commentarii / Статьи Frost, Robert. After the Deluge: Poland-Lithuania and the Second Northern War 1655–1660. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. 236 p. Ivanov, Dmitriy Igorevich. Rech Pospolitaya v planakh moskovskikh politikov nakanune vilenskikh peregovorov 1656 goda (iz istorii mezhdunarodnogo krizisa v Vostochnoy Yevrope serediny XVII veka) [The Polish-Lithuanian Commonwealth in the plans of Moscow politicians before the negotiations in Vil’no in 1656 (from the history of the international crisis in the Eastern Europe in the middle of the 17th century], in Slavyanovedenie. 2003. № 3. P. 52–6867. (in Russian.) Kentrschynskij, Bohdan. Karl X Gustav infor krisen i oster 1654–1655 [Carl X Custav and crisis in 1654-1655], in Karolinska Forbundets Arsbok. 1956. P. 105–110. (in Swedish.) Kersten, Adam. Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji [Hieronim Radziejowski. A Study of a Power and Opposition]. Warszawa: PWN Publ., 1988. 685 p. (in Polish.) Kobzareva, Yelena Igorevna. Diplomaticheskaya bor’ba Rossii za vykhod k Baltiyskomu moryu v 1655–1661 gg. [Diplomatic struggle of Russia for the outlet to the Baltic Sea in 1655–1661]. Moscow: IRI RAN Press, 1998. 300 p.68 (in Russian.) Kossarzecki, Krzysztof. Kampania roku 1660 na Litwie [Military campaign in Lithuania in 1660]. Zabrze: Inforteditions Publ., 2005. 461 p. (in Polish.) Kossarzecki, Krzysztof. Szlachta litewska wobec panowania szwedzkiego i moskiewskiego w okresie załamania Rzeczypospolitej przełomu 1655 i 1656 roku [Lithuanian nobility’s attitude to Swedish and Moscow rule during the collapse of the Polish–Lithuanian Commonwealth at the turn of 1655 and 1656], in Nagielski, Mirosław (ed.). Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku. Warszawa: DiG Publ., 2007. Pp. 277–301. (in Polish.) Kotlyarchuk, Andrey. In the shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the mid-17th century. Huddinge: Södertörns högskola Publ., 2006. 347 p. Kotlyarchuk, Andrey. Diplomaticheskie otnosheniya Shvetsii i Ukrainy v 1654–1660 gg.: Shvedskaya istoriografiya i istochniki [Diplomatic relations between Sweden and Ukraine in 1654–1660: Swedish historiography and historical sources], in Ukraina i sosednie gosudarstva v XVІІ veke: Materialy mezhdunarodnoy konferentsii. St. Petersburg: Skif Publ., 2004. Pp. 90–107.69 (in Russian.) Kroll, Piotr. Bitwa pod Konotopem (8 lipca 1659 roku) ― przyczynek do dziejów wojskowości kozackiej [Battle of Konotop (8th July, 1659 – a contribution to Cossacks’ military history], in Materiały do historii wojskowości. Pułtusk, 2004. Nr 2. Pp. 113–131. (in Russian.) Kroll, Piotr. Obrona Smoleńska w 1654 r. [Defence of Smolensk in 1654], in Nagielski, Mirosław (ed.). Staropolska sztuka wojenna XVI–XVII wieku. Warszawa: DiG Publ., 2002. Pp. 151–172. (in Russian.) Kroll, Piotr. Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w latach 1658–1660 [From The Treaty of Hadiach to Cudnów. The Cossacks between Studia Slavica et Balcanica Petropolitana Polish–Lithuanian Commonwealth and Moscow in 1658-1660]. Warszawa: Uniwersytetu Warszawskiego Publ., 2008. 452 p. (in Polish.) Kubala, Ludwik. Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660 [Danish Wars and the Treaty of Oliva 1657–1600]. Lwów: Publ. H. Altenberga, 1922. 651 p. (in Polish.) Landberg Hans. Krieg pa kredit. Svensk rustningsfinansiering varen 1655 [War on credit. Financing of Swedish Army in 1655], in Carl X Gustaf-studier. Vol. IV: Carl X Gustaf infor polska kriget. Stockholm: Kristianstad Publ., 1969. Pp. 1–141. (in Swedish.) Mal’tsev, Aleksandr Nikolaevich. Mezhdunarodnoe polozhenie Russkogo gosudarstva v 50-kh godakh i russko-shvedskaya voyna 1656–1658 gg. [International position of Russian state in the 50s and Russian-Swedish War of 1656–1658], in Ocherki istorii SSSR. Period feodalizma, XVII v. Moscow: Izdatel’stvo Akademii nauk SSSR Publ., 1955. Pp. 496–50570. (in Russian.) Malov, Aleksandr Nikolaevich. Russko-pol’skaya voina 1654–1667 gg. [Russian-Polish War of 1654–1667]. Moscow: Tcejhgauz Publ., 2006. 48 p.71 (in Russian.) Nagielski, Mirosław. Koncepcje prowadzenia działań przeciwko Szwedom w dobie potopu w latach 1655–1660 [The concepts of military actions against Swedish army during the Deluge in 1655-1660], in Nagielski, Mirosław (ed.). Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku. Warszawa: DiG Publ., 2007. Pp. 165–182. (in Polish.) Ochmann-Staniszewska, Stefania. Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza [Political writings from the times of John II Kasimir Vasa’s reign]. Vol. 1. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Publ., 1989. 265 p. (in Polish.) Olofsson, Ingerman. Efter Westfaliska freden [After The Treaty of Westphalia]. Stockholm: Almqvist & Wiksell Publ., 1957. 574 p. (in Swedish.) Plebański, Józef. Jan Kazimierz Waza. Marja Gonzaga. Dwa obrazy historyczne [John II Kasimir Vasa. Maria Gonzaga. Two historical portraits]. Warszawa: Księgarnia G. Geberthnera i R. Wolffa Publ., 1862. 346 p. (in Polish.) Stade, Arne. Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polską w 1655 r. [The origins of Carl X Gustav’s decision for war with Poland in 1655], in Studia i Materiały do Historii Wojskowości. Warszawa, 1973. T. XIX. Vol. 1. Pp. 19–91. (in Polish.) Wimmer, Jan. Polska-Szwecja. Konflikty zbrojne w XVI–XVIII wieku. [Polish-Sweden. Military conflicts in the 17th–18th centuries]. Oświęcim: Napoleony V Publ., 2013. 252 p. (in Polish.) Wimmer, Jan (ed.). Wojna polsko-szwedzka 1655–1660 [Polish-Swedish war 1655–1660]. Warszawa: Ministerstwa Obrony Narodowej Publ., 1973. 442 p. (in Polish.) Vaynshteyn, Osip L’vovich. Russko-shvedskaya voyna 1655–1660 godov: Istoriograficheskiy obzor [Russian-Swedish War, 1655–1660: A historiographical survey], in Voprosy istorii. 1947. № 3. P. 53–72.72 (in Russian.) Vaynshteyn, Osip L’vovich. Ekonomicheskie predposylki bor’by za Baltiyskoe more i vneshnyaya politika Rossii v seredine XVII v. [Economical preconditions of the struggle for the Baltic and Russian foreign policy in the middle of the 17th century], in Uchenye zapiski Leningradskogo Мальцев, Александр Николаевич. Международное положение Русского государства в 50-х годах и русско-шведская война 1656–1658 гг. // Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в. Москва: Издательство Академии наук СССР, 1955. С. 496–505. 71 Малов, Александр Витальевич. Русско-польская война 1654–1667 гг. Москва: Цейхгауз, 2006. 48 с. 72 Вайнштейн, Осип Львович. Русско-шведская война 1655–1660 годов: Историографический обзор // Вопросы истории. 1947. № 3. С. 53–72. 70 116 Петербургские славянские и балканские исследования M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu... Вайнштейн, Осип Львович. Экономические предпосылки борьбы за Балтийское море и внешняя политика России в середине XVII в. // Ученые записки Ленинградского государственного университета. Серия. исторических наук. 1951. № 18. С. 157–184. 74 Заборовский, Лев Валентинович. Россия, Речь Посполитая и Швеция в середине XVII в. Москва: «Наука», 1981. 180 с. 75 Заборовский, Лев Валентинович. Великое княжество Литовское и Россия во время польского Потопа (1655−1656 гг.). Москва: «Наука», 1994. 188 с. 73 2014. № 1. Январь—Июнь 117 Commentarii / Статьи gosudarstvennogo universiteta. Seriia istoricheskikh nauk. 1951. № 18. Pp. 157–184.73 (in Russian.) Wójcik, Zbigniew. Akta poselstw Morsztyna oraz Leszczyńskiego i Naruszewicza do Szwecji w roku 1655 [Documents of embassies of Morsztyn, Leszczyński and Naruszewicz to Sweden in 1655], in Teki Archiwalne. Warszawa, 1957. Vol. V. Pp. 57–129. (in Polish.) Wójcik, Zbigniew. Polska a Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny północnej 1655–1660 [Poland and Russia in the face of the common threat of Sweden during the Nothern War of 1655-1660], in Lepszy, Kazimierz (ed.). Polska w okresie drugiej wojny północnej. Warszawa: PWN Publ., 1957. Vol. I. Pp. 331–378. (in Polish.) Zaborovskiy, Lev Valentinovich. Rossiya, Rech Pospolitaya i Shvetsiya v seredine XVII v. [Russia, Polish-Lithuanian Commonwealth and Sweden in the middle of the 17th century]. Moscow: «Nauka» Publ., 1981. 180 p.74 (in Russian.) Zaborovskiy, Lev Valentinovich. Velikoe knyazhestvo Litovskoe i Rossiya vo vremya pol’skogo Potopa (1655−1656 gg.) [Grand Duchy of Lithuania and Russia during the Polish «Deluge», 1655–1656]. Moscow: Nauka, 1994. 188 p.75 (in Russian.)