Pobierz plik PDF

200
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
16. Dydaktyka przyrody
W wyniku reformy systemu oświaty z 1999 r. do szkoły podstawowej (klasy
IV–VI) wprowadzono nowy przedmiot o nazwie przyroda. Zgodnie z Podstawą
programową kształcenia ogólnego, przedmiot ten powinien integrować treści
z biologii, geografii, chemii i fizyki wokół wybranych zagadnień przyrodniczych.
Przyjęta przez MEN koncepcja edukacji przyrodniczej na poziomie szkoły podstawowej nawiązała do istniejących rozwiązań w innych krajach europejskich,
gdzie od lat występuje przedmiot o nazwie science lub nature (Podstawa…
1999; 2002).
Wraz z pojawieniem się nowego przedmiotu szkolnego, powoli zaczęła się
rodzić jego metodyka, która zajęła się poszukiwaniem nowych rozwiązań organizacyjnych, dydaktycznych i merytorycznych w celu zbudowania wizji procesu kształcenia przyrodniczego i strategii przygotowania kadry nauczycieli
przyrody. Zadanie to było niełatwe, bowiem choć treści nauczania przyrody
zawarte w Podstawie programowej są częściami poszczególnych przedmiotów
przyrodniczych, to jednak ich integracja w jeden przedmiot stworzyła całość
odmienną, skutkującą potrzebą wypracowania nowego podejścia do nauczania.
Stworzenie nowej i efektywnej koncepcji kształcenia przyrodniczego wymagało
szeregu działań o charakterze organizacyjnym oraz rozpoczęcia intensywnych
badań naukowych w tym zakresie. Zakład Dydaktyki Geografii UP w Krakowie dynamicznie podjął oba te wyzwania. Z perspektywy dziesięciu lat można
stwierdzić, iż badania te były i są wielowątkowe oraz w znaczny sposób przyczyniły się najpierw do zbudowania podstaw metodyki przyrody, a następnie
do wykreowania innowacyjnej wizji nauczania przyrody oraz przygotowywania
nauczycieli do jej nauczania.
Jednym z podstawowych działań w procesie budowania koncepcji kształcenia jest opracowanie programów nauczania. Ważnym osiągnięciem w tym
aspekcie był program nauczania przyrody współautorstwa M. Tracz. Opracowanie to ukazuje nowoczesną i śmiałą propozycję interpretacji Podstawy programowej, ze szczególnym uwzględnieniem założeń holizmu (Lubelska, Tracz,
Wysocka, Ziemicki 1999).
Istotnym wkładem pracowników ZDG w nurt badań teoretycznych i projektów praktycznych było przygotowanie w 2004 r. pod redakcją S. Piskorza
zbiorowego opracowania pt. Klucze dydaktyczne do oznaczania wybranych
elementów środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski. Jest to zbiór pomocy dydaktycznych, które w pełni wpisują się w filozofię nauczania przedmiotu
przyroda, bowiem przygotowane przez autorów klucze charakteryzują się holistycznym spojrzeniem na środowisko. Ponadto dużą zaletą tej publikacji jest
jej utylitarny charakter i uniwersalne możliwości zastosowania przez użytkownika. Rozważania nad fundamentalnymi zagadnieniami teoretycznymi w budowaniu podwalin pod dydaktykę przyrody podjęła także Danuta Piróg (2004).
16. Dydaktyka przyrody
201
W swoich badaniach, dotyczących kryteriów doboru i układu treści, podkreślała konieczność zmiany stylu kształcenia przyrodniczego i wypracowania syntetycznego, poznawczo-przeżyciowego modelu nauczania przyrody. Szerokim
zainteresowaniem badawczym objęto także kwestie tworzenia nowoczesnych
metod nauczania (Piróg 2000, 2002, 2004) oraz trudności w nauczaniu przyrody, np. uczniów dyslektycznych (Butryn 1999). Cenną analizę innowacji pedagogicznych w nauczaniu i kształceniu przyrodniczym zaprezentowała także
B. Wójtowicz (Wójtowicz, Barwinek 2007).
Mając na uwadze fakt, iż jakość nauczania każdego przedmiotu, w tym przyrody, jest funkcją osobowości i poziomu kompetencji nauczyciela oraz umiejętnie dobranego materiału kształcenia, Wiktor Osuch zajął się m.in. poszukiwaniem koncepcji modelu efektywnego kształcenia nauczycieli przyrody (Osuch,
Zioło 1999) oraz badaniem wychowawczych funkcji edukacji przyrodniczej
(Lach, Osuch 2009). Nurt badań pedeutologicznych dopełnia opracowanie
B. Wójtowicz, która w trosce o efektywne organizowanie dokształcania nauczycieli przyrody przeprowadziła badania dotyczące oczekiwań i postaw nauczycieli w zakresie kształcenia na studiach podyplomowych z przyrody (Wójtowicz
2008).
W toku nauczania przedmiotu przyroda nauczyciele byli zobligowani do
realizowania założeń ścieżek międzyprzedmiotowych. Było to zadanie trudne,
bowiem wymagało od nich zarówno szerokiej wiedzy merytorycznej oraz metodycznej, jak i intensywnej współpracy z nauczycielami innych przedmiotów
w celu ustalenia korelacji międzyprzedmiotowej. Stąd zasadne było podjęcie badań naukowych w celu wypracowania efektywnej strategii realizowania ścieżek
edukacyjnych. W tym zakresie dydaktycy IG UP szczególną uwagę zwrócili na
edukację regionalną (Piróg 2000, 2003, 2007; Tracz 2004).
Cennym opracowaniem podsumowującym osiągnięcia dydaktyki przyrody
z perspektywy 10 lat są publikacje M. Tracz, w których dokonano próby bilansu
efektów nauczania przedmiotu przyroda i kształcenia nauczycieli w tym okresie. Bilans ten został wzbogacony o wskazanie niezbędnych zmian w dotychczasowym spojrzeniu na metodykę przyrody (Hibszer, Tracz 2009a, 2009b). Nadto, w tym okresie powstało wiele prac magisterskich, dotyczących wyłącznie
zagadnień metodyki przyrody, m.in. projektowania pomocy dydaktycznych do
nauczania przyrody w postaci zeszytów ćwiczeń, wypisów przyrodniczych, innowacyjnych strategii doboru i układu treści w procesie edukacji przyrodniczej
oraz aktywizujących metod nauczania. Niektóre z nich pośrednio przyczyniły się
do usprawniania procesu edukacji przyrodniczej, zajmując się badaniem przygotowania studentów do realizowania zadań ścieżek międzyprzedmiotowych
i opracowywaniem propozycji metodycznych w zakresie przeprowadzania zajęć
międzyprzedmiotowych.
Danuta Piróg
202
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
Literatura
Butryn D., 1999, Uczniowie dyslektyczni a proces nauczania–uczenia się geografii
i treści geograficznych w bloku przyrodniczym, Geografia w Szkole, z. 5, s. 272–
275.
Butryn D., Piskorz S., 2000, Klucze dydaktyczne do pracy na ścieżkach edukacyjnych:
edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie i edukacja ekologiczna, [w:]
Środowisko przyrodnicze i gospodarka Dolnego Śląska u progu trzeciego tysiąclecia,
red. J. Tomaszewski, 49 Zjazd PTG, Szklarska Poręba, s. 364–369.
Hibszer A., Tracz M, 2009, Training and Additional Schooling of the Science Teachers
in Poland After Changes in Educational System, [w:] Development of Science and
Technology Education in Central and Eastern Europe, ed by. V. Lamanauskas, 7th
IOSTE Symposium for Central and Eastern Europe, Siaulia, Lithuania, s. 61–67.
Hibszer A., Tracz M., 2010, Nowy przedmiot Przyroda a kształcenie nauczycieli – refleksje po dziesięciu latach, [w:] Rola i zadania dydaktyk szczegółowych w kształceniu nauczycieli, Kraków (w druku).
Piskorz S. (red.) 2004, Klucze dydaktyczne do oznaczania wybranych elementów
środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków,
ss. 191.
Lach J., Osuch W., 2009, Environmental Education – Important Factor of Corporate
Environmental Responsibility on Selected Examples, [w:] Proceedings of the 5th International Conference „EMAN 2009: Environmental Accounting Sustainable Development Indicators”, Prague, Czech Republic, Usti nad Labem: J.E. Purkyne in
Usti nad Labem, I 11, s. 1–7.
Lubelska M., Tracz M., Wysocka J., Ziemicki S., 1999, Program nauczania. Przyroda.
Szkoła podstawowa klasy IV–VI, Wyd. Kleks, Bielsko-Biała, ss. 30.
Osuch W., Zioło Z., 1999, The Idea of Integrated Education Model for Science Teachers
[w:] Symposium „Education of Science Teachers” Proceeding of Symposium, Wyd.
L-Print, Lublin, s. 116–118.
Piróg D., 2002, Oznaczanie przy pomocy kluczy dydaktycznych jako aktywna metoda
poznawania środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski, [w:] Interdyscyplinarne
nauczanie przedmiotów przyrodniczych, red. J. Turlo, UMK, Toruń, s. 113–117.
Piróg D., 2003. Poznawcze, estetyczne i symboliczne wartości krajobrazu kulturowego
Krakowa i województwa małopolskiego istotą edukacji kulturowej i regionalnej,
[w:] Kulturowy aspekt badań geograficznych. Studia teoretyczne i regionalne, t. III,
Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 101–109.
Piróg D., 2004, Świat przeżywany – świat poznawany: o kryteriach doboru treści do
wychowującej edukacji przyrodniczej i geograficznej, [w:] Badania geograficzne
w poznawaniu środowiska, red. Z. Michalczyk, PTG Oddział Lubelski, Wyd. UMCS,
Lublin, s. 764–776.
Piróg D, Zapała M., 2007, Strategie motywowania do edukacji regionalnej, [w:] Region w edukacji przyrodniczo-geograficznej, red. M. Strzyż, A. Zieliński, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce,
s. 97–104.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów,
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 23 lutego 1999, Dz. U.
nr 1 z 1999 r.
16. Dydaktyka przyrody
203
Podstawa programowa kształcenia ogólnego, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r., Dz. U. nr 51 z 2002 r., poz. 458.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 10.09.2002 r. w sprawie
standardów kształcenia nauczycieli, Dz. U. nr 155 z 2002 r., poz. 1288.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 7.09.2004 sprawie standardów kształcenia nauczycieli, Dz. U. nr 207 z roku 2004, poz. 2110.
Tracz M., 2004, Kształcenie nauczycieli geografii i przyrody w zakresie realizacji ścieżek
edukacyjnych na zajęciach w Ojcowskim Parku Narodowym, [w:] Zróżnicowanie
i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, T. 2 – Kultura, red. J. Partyka, Wyd. OPN, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Ojców,
s. 357–362.
Wójtowicz B., Barwinek G., 2007, Innowacje pedagogiczne w nauczaniu i kształceniu
przyrodniczym, [w:] Uczeń i nauczyciel w procesie uczenia się przyrody, biologii
i ekologii, red. T. Janicka-Panek, A. Dąbrowska, Wyd. Wojewódzki ODN, Skierniewice,
s. 87–93.
Wójtowicz B., 2008, Oczekiwania i postawy nauczycieli w zakresie kształcenia na studiach podyplomowych z przyrody, Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Kwartalnik dla Nauczycieli, nr 1–2 (25–26), Instytut Technologii Eksploatacji-PIB, Warszawa, s. 87–95.