PIOTR JAWORSKI ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I

PIOTR JAWORSKI ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I

Originalveröffentlichung in: Rocznik Historii Sztuki, 29 (2004), S. 203-239
Rocznik Histo rii Sztuki, to m XXIX
Wydawnictwo Nerito n, 2004
PIOTR JAWORSKI
INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU
WARSZAWSKIEGO
A N T Y K W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY A R T Y S T Y C Z N E
Zespół pałacowo-ogr odowy w war szawskiej Kr ólikar ni zaliczany jest do najważniejszych dzieł pol­
skiej architektury klasycystycznej, powstałych w czasach stanisławowskich. Charakterystyczna palladiańska sylwetka pałacu oraz budynek kuchni w kształcie grobowca Cecylii Metelli kojarzone są pow­
szechnie z tą rezydencją. W swej ponad dwustuletniej historii Królikarnią należała kolejno do rodzin:
Tomatisów, Radziwiłłów i Pusłowskich. We wnętrzach pałacu jego właściciele gromadzili cenne kolekcje
artystyczne. W latach 1816-1849 Królikarnią znajdowała się w posiadaniu Radziwiłłów z Nieborowa i właśnie
do tej podwarszawskiej rezydencji trafiła część kolekcji dzieł sztuki antycznej zgromadzonej przez tę
rodzinę.
DZIEJE KRÓLIKARNI
Początki Królikarni łączy się tradycyjnie z okresem panowania królów z dynastii Wettinów'. Oni
to, chętnie oddając się polowaniom na króliki, mieli obrać za miejsce ich hodowli należący do gruntów
Mokotowa fragment skarpy wiślanej, wyróżniający się eksponowanym i niezwykle malowniczym położe­
niem, nazywany Królikarnią. Analizy źródeł kartograficznych i ikonograficznych z 1732 r., dokonane przez
Marka Kwiatkowskiego2 i Wojciecha Fijałkowskiego1, potwierdziły tradycyjną wersję genezy tego miejsca.
W 1748 r. w posiadanie Mokotowa wraz z Królikarnią wszedł hrabia Henryk Bruhl4. nic jednak nie wia­
domo na temat jego działalności na terenie nowej posiadłości. Według Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego „po zgonie Augusta III dano pokój królikom, a folwarczek opuszczony wkrótce poszedł
w ruinę"5.
'RM. Sobieszczański,
bytków
budownictwa,
krajowych,
s.
222;
lub
[W.
Warszawa
1938],
6
i
1881,
M.
n.;
W.
Polsce
s.
zamieszkałych,
30;
1938.
Aneksy,
s.
historyczne
malarstwa
t.
II.
Przewodnik
[w:]
o
sztukach
rytownictwa,
Warszawa
po
W.
i
Warszawie
z
1849,
wydany
Tatarkiewicz,
pięknych
krótką
s.
197;
idem.
staraniem
W.
w
dawnej
wzmianką
o
i
Hotelu
Królikarnią.
zawierające
dziełach
Królikarnią.
Wielkiego
Tokarz.
Polsce
życiu
„Tygodnik
Europejskiego
Analiza
i
opis
dziejów
znakomitszych
Ilustrowany",
w
czterech
i
za­
artystów
1862.
nr
167.
językach,
dzieje
[Biblioteka
idem.
Królikarnią.
Warszawska
I,
43.
Kwiatkowski,
idem,
Wiadomości
snycerstwa,
Gomulicki],
Warszawa
2
s.
w
rzeźby,
Dzieje
Architektura
Fijałkowski,
Królikarni.
mieszkaniowa
Królikarnią
4
Kwiatkowski,
5
Sobieszczański,
Dzieje...,
s.
Królikarnią...
„Rocznik
Warszawy.
Anno
61.
1732,
Warszawski".
Od
potopu
„Stolica".
8,
1970,
szwedzkiego
1982,
nr
s.
do
28,
60
i
n.;
powstania
s.
12.
listopadowego.
Warszawa
Warszawa
1971,
1989.
s
204
PIOTR JAWORSKI
W 1778 r. szambelan królewski Karol Tomatis kupił Królikarnię od księżnej Izabeli z Czartoryskich
Lubomirskiej 6 , od 1771 r. właścicielki M o k o t o w a , w którym tworzyć zaczęła słynną rezydencję w i l l o w o -ogrodową 7 , korzystając z usług architektów Efraima Schroegera 8 i S z y m o n a Bogumiła Zuga 9 .
Karol Aleksander Tomatis'", W ł o c h z pochodzenia, należał do najbarwniejszych postaci, jakie otaczały
Stanisława Augusta po j e g o wstąpieniu na tron w 1764 r. W e z w a n y przez króla do Warszawy na stanowisko
„direktora spektaklów", zdołał w niedługim czasie uzyskać w y s o k ą p o z y c j ę towarzyską w kręgach dwor­
s k i c h " . Sukcesy zawdzięczał w dużej mierze popularności żony, słynnej aktorki Katarzyny Gattai (Cattai) 12 .
O g r o m n e g o majątku dorobił się dzięki grze w karty, prowadzonej umiejętnie z najmożniejszymi przedsta­
wicielami „towarzystwa". W 1765 r. Tomatisowie otrzymali od króla tytuł hrabiów de Valery. Ernst Ahasverus
von Lehndorff, który w 1781 r. odwiedził Warszawę, ich polską karierę streścił w kilku zdaniach: „oboje
doszli do bogactwa i poważania; ona zaczęła karierę j a k o tancerka, on zaś j a k o karciarz: otrzymali tytuł
hrabiowski i cieszą się szczególnym szacunkiem króla i wielkiego świata. Pani Tomatis jest miła, a j e j mąż.
bardzo przyzwoity" 1 3 .
Działalność budowlaną na terenie Królikarni podjął Tomatis j u ż w roku j e j nabycia. Pierwsze projekty
architektoniczne rezydencji przygotowali dla niego Jan Fontana 14 i Jan Chrystian K a m s e t z e r ' \ Ostatecznie,
opracowanie projektu willi i ogrodu powierzył Tomatis architektowi Rzeczypospolitej D o m i n i k o w i Merliniemu 16 , który w tymże 1778 r. przystąpił d o j e g o realizacji 17 . Legenda narosła w o k ó ł osoby Tomatisa głosi­
ła, jakoby przebiegły karciarz zatrudnił ulubionego architekta Stanisława Augusta po to, aby wykorzystując
niepowodzenia króla przy urządzaniu Łazienek i Ujazdowa, sprzedać mu z zyskiem gotową j u ż rezyden­
cję 1 *. Jednak kolejność wznoszenia budowli w Królikarni świadczy raczej o tym, że Tomatis zamierzał
stworzyć rezydencję mającą zapewnić mu w przyszłości umiarkowanie w y s o k i , ale stały dochód. Podpisany
przez Merliniego Regestr roboty stolarskiej
dla Wielmożnego Imć Pana Graffa de Mathesa, sporządzony
w 1780 r.19, wymienia „nowe oficyny, nową kuchnię i n o w y kurnik". W s p o m n i a n y wyżej E. von Lehndor
tak pisał o wizycie w posiadłości Tomatisa w 178 Lr.: „ O d w i e d z i ł e m również Królikarnię, majątek hrabieg
który buduje tam wspaniałą rezydencję. Gospodarstwo j e g o jest doskonałe. W ł o s i wyrabiają dla niego zna
komity parmezan [...]" 2 °. Dokumenty z 1782 r. wspominają nie tylko owych „ W ł o c h ó w " 2 1 , ale także browa
figarnię, szklarnię, stajnię, chlew, młyn 23 i wreszcie pałac 24 , którego budowa trwała do 1786 r.25 (il. 1).
6
W.
Tatarkiewicz.
7
B.
M a j e w s k a - M a s z k o w s k a ,
1976,
s.
157-187;
Architektura...,
mił
s.
8
Schroeger
Zug
10
architekt
Wiele
"
danych
W.
von
1963,
s.
op.
Dzieje...,
architekt
projekt
willi
ogród
cit.,
na
Izabelli
polski
37
i
w
z
XVIII
Tokarz,
op.
Czartoryskich
wieku.
Mokotowie:
oraz
budowle
1971,
s.
temat
s.
s.
cit..
s.
Lubomirskiej
Warszawa
25.
(1736-1816),
1986,
s.
172;
Wrocław
por.
Kwiatkowski,
Lorentz,
ogrodowe:
op.
cit.;
Kwiatkowski,
Kwiatkowski,
Architektura...;
Architektura...
idem,
Szymon
Bogu­
65-76.
Tomatisa
zawierają
Aneksy...,
s.
43-47;
por.
W.
Tokarz,
W
Królikarni,
[w:]
Ta­
n.
11.
Dzienniki,
Augusta,
Merlini
Dzieje...,
Archiwum
JWP
[w:]
Sobieszczański,
20
Lehndorff,
21
AGAD.
ARN,
sygn.
op.
cit.,
sygn.
62
Polska
i
n.;
stanisławowska
s.
s.
w
oczach
cudzoziemców,
red.
W.
Zawadzki,
t.
II,
War­
juni
il.
Królikarnią...,
2;
N.
i
il.
Z.
3^1.
Batowscy,
M.
Kwiatkowski,
Jan
Chrystian
Kamsetzer.
176.
64.
Akt
Tomatissa
9
idem.
Królikarnią...,
1978,
Główne
Graffa
Bud..die
ARN,
s.
idem.
Warszawa
Kwiatkowski,
Między
62;
AGAD,
Dzieje...,
Szreger,
Warszawa
Dzieje...,
s.
19
23
r.
Królikarnią...,
18
22
Tatarkiewicz,
artystyczny
29.
Warszawa,
D.
op.
Lehndorff,
Stanisława
[...],
[w:]
Mecenat
cit.
Kwiatkowski,
800.
1782
biograficznych
Idem,
sygn.
w
Tokarz,
1:1
17
Efraim
Oświecenia,
14
16
Królikarni,
nieregularny
Kwiatkowski.
E.
Architekt
nią
polskiego
Tokarz,
12
szawa
opracował
zaprojektował
tarkiewicz,
"
Lorentz,
w
210.
9
Zug,
S.
Paiac
1778;
Dawnych
z
jednej
por.
[dalej
a
Pan
cyt.:
AGAD],
Syronieckiem
Kwiatkowski,
Dzieje...,
Archiwum
[...]
s.
Radziwiłłów
kontrakt
o
ukopanie
z
Nieborowa
i
[dalej
cembrowanie
cyt.:
studni
na
ARN
Kró
64.
Królikarnią...
800.
s.
800.
37
i
n.
Rejestr
kupnego
drzewa
tak
do
cegielni
jako
i
Królikarni
w
r.
browaru
i
pałacu.
Ibidem.
Ibidem,
s.
Wymiar
roboty
mularskiej
zrobionej
dla
J.W.
Graffa
de
Tomatys
800,
Rejestr
1782
w
Królikarni:
69.
24
Kwiatkowski,
Dzieje...,
s.
69;
25
Kwiatkowski,
Dzieje...,
s.
71.
por.
AGAD,
ARN,
sygn.
kupnego
drzewa...
por.
Kwiatkowski,
205
ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
I
1
'i 5 % . 1
• K
Hf
B 9 B »
H
M
gpsMS
1. Z. Vogel, BfcfoA Królikarni,
1791 (Gabinet Ry cin BUW, Zb. Król. T. 175 nr 231). Neg. IS PAN, fot. E. Kozłowska-Tom czyk
i
I-SJOC
p i w u
K M
•e
II
BI
• II
• i i
mmmmm
2. Warszawa, patac w Królikarni. Fot. P. Jaworski, 2002
m
206
PIOTR JAWORSKI
Architektura pał acu (il. 2) w sposób wyraźny nawiązuje do słynnej willi Almerica Capry, zwanej La
Rotonda, wybudowanej w pobliżu Vicenzy w 1566 r. według projektu Andrea Palladia 26 . Piętrową budowlę
Merliniego wzniesiono na planie kwadratu, a j e j środek zajęła okrągła sala, zwana rotundą. W zachodniej
fasadzie pałacu znajduje się portyk o głębokim podcieniu, czterech kolumnach w porządku j o ń s k i m i trój­
kątnym frontonie. Pozostałe trzy fasady mają przyścienne portyki wyznaczone za p o m o c ą płytkich ryzali­
tów z j o ń s k i m i pilastrami i trójkątnymi frontonami. B u d o w l a zwieńczona została bębnem z kopułą zakoń­
czoną stylizowanym karczochem. O d strony W i s ł y do pałacu przylega taras w i d o k o w y z grotą (il. 3).
W w y s o k i m przyziemiu mieszczą się sutereny.
Tego typu budowla centralna nie znajduje w architekturze polskiej poprzedników i słusznie uznaje się
j ą za istotny wkład w r o z w ó j architektury klasycystycznej w kraju. Oczywisty jest wpływ, jaki gmach w K
likarni wywarł na projektantów pałaców w Lubostroniu (1800, arch. Stanisław Zawadzki 2 7 ) oraz R a j u (prze
1830, arch. Jan W ę ż y k - R u d z k i 2 8 ) .
Równolegle z budową pałacu w Królikarni urządzano dla Tomatisa klasycystyczny ogród. Z dokumentów
dowiadujemy się o istnieniu w Królikarni kolejnych budowli: spichlerza i stodoły (1783) 2y , oranżerii (1785) 3
oraz trebhauzu, lodowni, łaźni i cukierni ( 1 7 8 7 - 1 7 9 3 ) " . Występujące w dokumencie słowo „cukiernia"
odnosi się być może do słynnej traktierni, prowadzonej przez francuskiego restauratora Togniona od 1783
w której przybyłym z Warszawy gościom serwowano pasztety i marcepany 32 .
O d końca X V I I I w. wycieczki do Królikarni weszły do kanonu wiosenno-letnich rozrywek warszawia­
ków. W dniach insurekcji kościuszkowskiej zniszczono zabudowania gospodarcze Królikarni i splądrowano
pałac, zaś rannego Tomatisa, podejrzewanego o kontakty z Rosjanami, na krótki czas aresztowano 33 .
D o 1816 r. właścicielami Królikarni b y ł y dzieci Karola Tomatisa - Wiktor i Karolina, które, przeno­
sząc się na stałe do Berlina, sprzedały posiadłość księciu Michałowi Hieronimowi Radziwiłłowi 3 4 , w o j e w o ­
dzie wileńskiemu, właścicielowi licznych nieruchomości w Królestwie Polskim, w tym Nieborowa oraz
pałacu w Warszawie przy ul. Przechodniej nr 953 35 . N o w y właściciel, będący - podobnie j a k j e g o żona
Helena z Przezdzieckich R a d z i w i ł ł o w a - namiętnym kolekcjonerem dzieł sztuki, część z nich wraz z bogat
biblioteką kazał przewieźć do Królikarni 36 . O g r o m n e sumy przeznaczał na utrzymanie rezydencji oraz pen­
sje dla dość licznego personelu 37 , zaś dochody uzyskiwane z gospodarstwa i ogrodu z w y k l e nie starczały
pokrycie tych wydatków 3 8 .
26
ski,
Problematyka
Z e studiów
palladianizmu
polską XVIII i XIX wieku.
t.
XI],
Materiały Sesji
W r o c ł a w 1968, s.
133-188;
I n t e r n a z i o n a l e di Studi d " A r c h i t e t t u r a
in Polonia,
27
28
w
polskiej
architekturze
klasycystycznej
„ B o l l e t t i n o del
Stowarzyszenia
H i s t o r y k ó w Sztuki.
»A.
P a l l a d i o « " , t.
C e n t r o I n t e r n a z i o n a l e di S t u d i
I X , 1967, s.
Ibidem; P.
opracowań:
T.S.
Jaroszew­
p a ź d z i e r n i k 1965 [ S t u d i a z historii s z t u k i ,
»A.
XVIII,
„Bollettino del
Centro
i d e m , Vinterpretazione neoclassica del Palladia
P a l l a d i o « " , t.
X I I , 1970, s.
168-182.
J a w o r s k i , Wiadomość o Janie Węiyku-Rudzkim (1792-1874), miłośniku egipskich starożytności (z dziejów
„ Ś w i a t o w i t " , t. III
( X L I V ) , fasc.
Rzeczypospolitej, t.
V I I , Województwo ruskie. Ziemia Halicka i Lwowska,
AGAD,
ARN.
w a n e g o in an. 1783
W i ę c e j o pałacu w
sygn. 800, Rejestr
mensi
kupionego
Raju:
R.
A,
2 0 0 1 , s.
4 8 ; S.
Ł o z a , Architekci i budow­
A f t a n a z y , Dzieje rezydencji na dawnych kresach
W r o c ł a w 1995, s.
521-529.
r ó ż n e g o m a t e r i a ł u na s t o d o ł ę , s p i c h r z
m o k o t o w s k i tudzież i
do
młyna
muro­
Junii.
30
Ibidem, R e g e s t r
31
Ibidem, R e j e s t r r o b o t y ś l u s a r s k i e j
32
Aneksy..., s. 4 5 .
1892, s.
Poznań,
417-424;
d'Architettura
W a r s z a w a 1954, s. 2 6 4 .
34
kilku
J a r o s z e w s k i , Ze studiów..., s. 141.
niczowie w Polsce,
33
się
i d e m , Alcuni tentativi di imitare La Rotonda compiuti nel secolo
zbiorów starożytności Uniwersytetu Warszawskiego),
29
doczekała
nad problematyką recepcji Palladia w Polsce w drugiej polowie XVIII wieku, [ w : ] Klasycyzm. Studia nad sztuką
różnej
furmanki
do
K r ó l i k a r n i na
do pałacu i
fabrykę
dworu
p a ł a c o w ą i o r a n ż e r i ę in
J W hrabiego de
Tomatis
do
a n n o 1785
mensi
Aug.
K r ó l i k a r n i z a c z ę t a w r. 1787.
K w i a t k o w s k i , Dzieje..., s. 79.
[M.P.
269;
R a d z i w i ł ł ] , Ostatnia wojewodzina wileńska (Helena z Przezdzieckich ks. Radziwiłłowa) przez. X.M.R.,
Lwów
S o b i e s z c z a ń s k i , Królikarnią...
35
K
36
W e d ł u g i n f o r m a c j i z a w a r t e j w „ K ł o s a c h " , „ n o w ą s i e d z i b ę z a m i e n i ł na m a ł e m u z e u m s z t u k i i a r c h e o l o g i i " - „ K ł o s y " , 1879,
L e s i ń s k a , Radziwiłł Michał Hieronim, [ w : ] Polski Słownik Biograficzny [dalej cyt.: P S B ] , t.
X X X , W r o c ł a w 1987, s. 306.
nr 7 3 8 , s. 123. Z d a n i e m S o b i e s z c z a ń s k i e g o , „ w i e l k i m i ł o ś n i k o b r a z ó w i n u m i z m a t ó w , u m i e ś c i ł j e w t y m p a ł a c u i c z ę s t o w n i m
mieszkał" -
S o b i e s z c z a ń s k i , Królikarnią... Z a w a r t o ś ć b i b l i o t e k i w K r ó l i k a r n i z n a m y d o k ł a d n i e d z i ę k i z a c h o w a n y m k a t a l o ­
g o m : A r c h i w u m P a ł a c u R a d z i w i ł ł ó w w N i e b o r o w i e [ d a l e j cyt: A P R N ] , r k p s 153, K a t a l o g k s i ą ż e k w K r ó l i k a r n i ( p o 1828);
AGAD,
A R N , s y g n . 803. K a t a l o g k s i ą ż e k w p a ł a c u K r ó l i k a r n i ( 1 8 2 9 ) .
37
S p i s o s ó b z a m i e s z k a ł y c h w K r ó l i k a r n i w 1828 r. w y m i e n i a m u r g r a b i e g o , p i s a r z a , b i b l i o t e k a r z a , s ł u ż ą c e g o , stróża, o g r o d ­
n i k a o r a z p a r o b k ó w , o g r o d n i c z k ó w , pasterza i k o m o r n i k a ,
38
Por.
[Radzi
w i ł ł ] , op. cit., s. 2 8 1 .
A G A D , A R N , sygn. 810.
207
ANTYK W KROLIKARNt. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
•y ****
m
i
Hi
m
• W Ł . -Ml
1
99
,<*U.
i
Jłjfc.
rwii
3. A u t o r ni e o k r e ś l o n y , Widok
Królikarni
• H H
irfin
od ogrodu, o k . 1830 ( M N W . M u z e u m w N i e b o r o w i e i A r k a d i i , nr inw. A . 178 M N b ) .
Fot. S. S o b k o w i c z
W 1821 r. zmarła Helena z Przezdzieckich Radziwiłłowa, dziesięć lat później jej mąż. W wyniku
uregulowania skomplikowanych spraw własnościowych między spadkobiercami Królikarnią przeszła na
własność księcia Michała Gedeona Radziwiłła39, trzeciego syna Michała i Heleny Radziwiłłów, byłego generała
Wojska Polskiego i wodza naczelnego powstania listopadowego, uwięzionego po kapitulacji Warszawy i do
1836 r. przetrzymywanego w Jarosławiu4". Wygnanie bardzo zmieniło osobowość generała41, a o jego inte­
resy troszczyć musiała się żona - Aleksandra ze Steckich42, właścicielka znanego założenia pałaeowo-ogrodowego w Szpanowie na Wołyniu41. W wyniku prac prowadzonych od 1842 r. dużym przeobrażeniom uległ
ogród w Królikarni44.
W 1849 r. posiadłość sprzedano hrabiemu Ksaweremu Pusłowskiemu43, właścicielowi wielu nierucho­
mości, m.in. w Warszawie domu z ogrodem w Alejach Ujazdowskich 16 oraz części Hotelu Europejskie­
go46. W pałacu w Królikarni Pusłowski zgromadził cenną kolekcję dzieł sztuki i bibliotekę47. Część pałacu
39
AGAD,
40
Z.
A R N , sygn. 705, W y k a z hipoteczny majątku Królikarnią (1847).
Z a c h a r e w i c z , W.
Z a j e w s k i , Radziw iłł
Michał
Gedeon,
[w:]
PSB,
t.
XXX.
s.
311.
41
Ibidem, s. 3 1 2 .
42
Ś w i a d c z ą o t y m liczne rozporządzenia księżnej dotyczące m a j ą t k ó w należących d o męża. p r z e c h o w y w a n e w A G A D . A R N
oraz w A P R N .
43
S z e r z e j o s a m y m z a ł o ż e n i u : T . S . J a r o s z e w s k i , A . R o t t e r m u n d , Nieznane
„Rocznik
44
45
hrabiego
Muzeum
Por.
47
w
Warszawie",
rzymskiego. W
[w:]
środowisku
PSB,
t.
1879.
nr
738.
XXIX.
s.
1871 r.
warszawskiej
Wrocław
K o n a r s k i , op. cit.
„Kłosy",
12.
1968,
s.
materiały
do Aleksandrii
i
Szpano
w a.
33-77.
niżej.
S o b i e s z c z a ń s k i . Królikarnią... W
Ksawery Franciszek,
4,1
Narodowego
123.
elity
1986.
Ksawery
znany
s.
Pusłowski
był
417 i
także z
n.
wraz z
bratem
działalności
Wandalinem
dobroczynnej:
otrzymał
S.
od
papieża
tytuł
K o n a r s k i . Pusłowski
208
PIOTR JAWORSKI
w i a t a c h 1851-1862 przeznaczy ł na siedzibę Instytutu Moralnie Zaniedbanych Dzieci. Po j e g o śmierci
w 1874r., na m o c y zapisu testamentowego, Królikarnią przeszła na własność brata - Wandalina 4 8 .
W 1879 r. pałac doszczętnie spłonął wraz ze znajdującą się we wnętrzu kolekcją artystyczną 49 . Jego odbudowę,
uważną obecnie za j e d n o z pionierskich osiągnięć konserwatorskich w Polsce, powierzono rok po pożarze
architektowi J ó z e f o w i Hussowi 3 0 . Wandalin Pusłowski, będąc podobnie j a k brat kolekcjonerem dzieł sztuki,
podjął próbę odtworzenia kolekcji, zmarł jednak w 1884 r. Na kilka lat Królikarnią przeszła w ręce rodziny
Lubeckich. W 1889 r. właścicielką K r ó l i k a m i została Marta Krasińska - córka Wandalina Pusłowskiego,
żona Kazimierza Krasińskiego, d o około 1900 r. mieszkająca w Starej W s i na Podlasiu 51 . Prowadzony przez
hrabinę po przybyciu do Warszawy sławny salon w d o m u przy ul. Czackiego gościł najwybitniejszych
przedstawicieli kultury i nauki tamtego okresu. B y w a ł w nim często W ł a d y s ł a w Tatarkiewicz, współautor
wydanej w 1938 r. pierwszej monografii Królikarni 5 2 . W 1902 r. Marta Krasińska dokonała gruntownej
renowacji pałacu i ogrodu w Królikarni ; , , . W budynku z a j m o w a n y m wcześniej przez Instytut Moralnie
Zaniedbanych Dzieci umieściła zakład dla nieuleczalnie chorych kobiet. W 1916 r. Królikarnią, od końca
X I X w. zamknięta dla publiczności, znalazła się w granicach Warszawy.
W e wrześniu 1939 r. nacierający na Warszawę N i e m c y zamienili pałac w Królikarni w ruinę. Walki
toczące się na terenie posiadłości w dniach powstania warszawskiego dopełniły dzieła zniszczenia. Oprócz
pałacu, znacznie ucierpiały: taras z grotą, kuchnia, mostek oraz kaplica"'4. Z i m ą 1945 r. okoliczni mieszkań­
cy niemal doszczętnie ogołocili ogród z drzewostanu 5 ' 1 . W ł a d z e powojenne pozbawiły spadkobierców Marty
Krasińskiej prawa własności do Królikarni. Podjęły też decyzję o odbudowie założenia pałacowo-ogrodowego z przeznaczeniem na muzeum dzieł Xawerego Dunikowskiego, podarowanych państwu przez artystę
w 1948 r. W 1950 r. Królikarnię wraz ze z m a g a z y n o w a n y m i na j e j terenie rzeźbami Dunikowskiego prze­
kazano M u z e u m Narodowemu w Warszawie 1 6 . Otwarcie m u z e u m nastąpiło 26 stycznia 1965 r.
BUDYNEK KUCHNI W FORMIE RZYMSKIEGO GROBOWCA CECYLII METELLI
Zaprojektowany przez D o m i n i k a Merliniego 37 budynek kuchni (il. 4) z wielu p o w o d ó w zasługuje na
uwagę. Dostrzec w n i m można oryginalne dzieło pierwszej fazy nurtu klasycystycznego w Polsce, rozkwi­
tającej pod panowaniem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zwraca też uwagę wielki kunszt Merliniego
w wykorzystaniu skromnych warunków naturalnych do stworzenia oryginalnego rozwiązania architekto­
nicznego.
W z o r o w a n a na grobowcu Cecylii Metelli kuchnia jest j e d n y m z najciekawszych w dziejach polskiej
architektury przykładów adaptacji antycznego pierwowzoru. B o w i e m w stosunku do niewielu budowli sta­
rożytnych mówić można, tak j a k w przypadku słynnego rzymskiego grobowca, o ich prawdziwej polskiej
karierze.
W 1784 r. Szymon Bogumił Zug. twórca projektów wielu polskich ogrodów klasycy stycznych 58 , w dziele
Ogrody w Warszawie
i jej okolicach umieścił opis powstającej właśnie rezydencji w Królikarni: „ D z i ś miej­
sce to należy do hrabiego Tomatis który chce tu założyć wielki ogród, do którego rozpoczęto j u ż nawet
znaczne wysady. W położeniu wielce korzystnem, oddzielonem głębokim parowem od innych miejsc w z n i o 48
sygn.
Archiwum
12,
4J
'
nr
2218.
Państwowe
m.st.
Testament
Ksawerego
Szczegółowy
opis
pożaru i
Warszawy
[dalej
Franciszka
zniszczeń
cyt.:
APW],
Akta
notariuszów
warszawskich,
kancelaria
W.
Kretkowskiego,
Pusłowskiego.
przekazała
warszawska
prasa: Królikarnią, , . T y g o d n i k I l u s t r o w a n y " , 1879, nr 195,
s. 183; „ K ł o s y " , 1879, nr 7 3 8 , s. 123.
50
T a t a r k i e w i c z , Paląc..., s. 35.
51
A.
52
Tatarkiewicz,
53
A P W , Z b i ó r W . P r z y b o r o w s k i e g o , t. X V I I , s. 2 5 0 , „ K r ó l i k a r n i ą " w M o k o t o w i e ( n o t a t k a p r a s o w a z n i e z n a n e g o ź r ó d ł a , ręką
B i e r n a c k i , Krasińska z Pusłowskich Marta, [ w : ] P S B . t. X V , W r o c ł a w 1970, s. 159.
T o k a r z , op. cit.
W . P r z y b o r o w s k i e g o d o p i s a n a data: 1902).
54
55
K w i a t k o w s k i , Królikarnią..., s. 76.
Ibidem.
56
A r c h i w u m M u z e u m N a r o d o w e g o w Warszawie, sygn. 854, Królikarnią. Korespondencja merytoryczna 1948-1959.
57
W.
58
M i ę d z y i n n y m i na S o l c u . „ N a K s i ą ż ę c e m " , w M o k o t o w i e . Z u g d z i a ł a ł też p r z y u r z ą d z a n i u o g r o d ó w w W i l a n o w i e , J a b ł o n ­
T a t a r k i e w i c z , Dominik Merlini, W a r s z a w a 1955, s. 131.
nie, A r k a d i i i N i e b o r o w i e :
K w i a t k o w s k i , Szymon Bogumił Zug..., passim.
209
ANTYK W KRÓLIKARNI: ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
1
ER*
W.
w.
L
r-
•i-j
•
•Sb
g:
SSKr-i
1
m
m
•
źW*9
:•
V
a
ms
4. W a r s z a w a , b u d y n e k k u c h n i w K r ó l i k a r n i . Fot. P. J a w o r s k i . 2 0 0 2
ślejszych tej okolicy, z któremi łączy się tylko mostem, hrabia począł budować dom wiejski, chociaż niebardzo
wytwornego smaku; obiecuje on coś nadzwyczajnego, gdy zostanie ukończony. Wielki gmach j u ż skończony,
zawiera kuchnię; leży on w dolinie na lewo i ma pozór starożytnego rzymskiego monumentu na kształt Ce­
cylii Metelli pod R z y m e m , znanego pospolicie pod nazwiskiem Capo di Bove" 5 9 . Jak widać z opisu, budowa
kuchni wyprzedziła realizację projektu pałacu. W i a d o m o , że miała ona miejsce w latach 1780-1782 60 .
M o ż n a sądzić, że malownicza lokalizacja Królikarni na skarpie - z rozległym widokiem w kierunku
Wisły (il. 5) - nie pozostawała bez znaczenia przy wyborze przez Merliniego palladiańskiego wzoru budow­
li centralnej dla planowanej budowli pałacowej. Andrea Palladio tak pisał na temat lokalizacji Rotondy:
„Miejsce to jest j e d n y m z najbardziej uroczych i przyjemnych, jakie można sobie wyobrazić, znajduje
bowiem na bardzo łagodnym stoku wzgórza i ma z jednej strony [...] rzekę [...], z drugiej zaś inne w
pagórki [...], a wszystkie uprawne, obfitują w wyśmienite owoce i najlepszą winorośl" 61 .
Trzykondygnacyjny budynek kuchenny Merlini zaprojektował na planie koła. O d strony podjazdu prz
pałacem przylega do niego aneks na planie wycinka koła. Wewnątrz budynku architekt umieścił niewielk
kolisty dziedzińczyk, na który wychodzą okna pomieszczeń.
Projektując kuchnię, Merlini w oryginalny sposób wykorzystał zbocze skarpy. O d strony podjazdu
pałacowego jawi się ona bowiem jako niewielki parterowy pawilonik, zaś od strony dolnego ogrodu - j
monumentalna budowla ogrodowa.
W tym miejscu - poprzedzając rozważania na temat genezy budynku kuchni w Królikarni - kilka u
poświęcić wypada lokalizacji kuchni
S.B.
w
Warszawie,
Zug,
„Kurier
Ogrody
60
Kwiatkowski.
1,1
A.
P a 11
w
Warszawie
Niedzielny".
ad
i
Dzieje...,
o.
/
i
1898.
s.
Quattro
jej
nr
66.
libri
j a k o typu pomieszczenia gospodarczego 62 . W tradycji polskiej archiokolicach,
26.
Por.
deli'
s.
opisane
w
roku
1784
przez
[—]
Budowniczego
Kościoła
Ewangelickiego
410.
wyżej
w
architettura,
tekście.
Venetia
1570,
ks. II. r o z d z . 3 ( k o r z y s t a m z p r z e k ł a d u M . R z e p i ń s k i e j w
p o l s k i e j e d y c j i d z i e ł a : i d e m . Cztery księgi o architekturze. W a r s z a w a 1955, s. 9 0 ) .
62
U w a g i o g ó l n e z a w i e r a hasło: Cucina, [ w : ] Diz.ionario Enciclopedico di Architettura e Urhanistica, t. I, red. P. P o r t o -
g h e s i , R o m a 1968. s. 1 1 8 - 1 1 9 .
210
PIOTR JAWORSKI
mi
"V
m
mi
mm
m
• >-mm
5. A u t o r n i e o k r e ś l o n y , Widok
na tarasy
w Kró likarni ( M N W , M u z e u m w N i e b o r o w i e i A r k a d i i , nr i n w . A . 160 M N b ) .
Fot. S. S o b k o w i c z
tektury rezydencjonalnej pomieszczenia kuchenne starano się umieszczać w pawilonach oddzielonych od
pałacu. Autor Kró tkiej nauki budowniczej63 pisał: „Kuchnie w budynku pod tym dachem, gdzie pan mieszka,
nie mieć, zwłaszcza w pałacu, który dziedzińca nie ma. Przyczyna ta, że stąd fnetor być musi. B o w Pol­
szczę kuchnia być nie m o ż e ochędożna dlatego, że w niej siła warzą, siła pieką, siła smażą kur, gęsi, pro
i carnificina sroga". Źródło ogromnej popularności w Polsce założenia pałacowego typu palladiańskiego
niektórzy badacze dostrzegają m.in. w tradycji umieszczania kuchni w osobnym budynku 64 . Nieco inaczej,
głównie ze względu na ograniczenia finansowe właścicieli, wyglądała praktyka lokalizacji kuchni w d w o ­
rach szlacheckich. Kuchnie oddzielone od d o m u mieszkalnego (niekiedy połączone ćwierćkolistymi galeria­
m i ) odnajdujemy w większości klasycystycznych rezydencji ogrodowych w Warszawie i okolicach. Tak
było m.in. w Łazienkach, M o k o t o w i e , Olesinie, R o z k o s z y oraz na Książęcem. W ostatnim z wymienionych
założeń budynek kuchni, wyprzedzający realizację budowli w Królikarni, połączony był p o d z i e m n y m kory­
tarzem z salą zwaną Elizeum, a na zewnątrz p r z y j m o w a ł formę meczeciku z d w o m a minaretami (tzw. D o m
Imama) 6 ". Nie była więc kuchnia w Królikarni pierwszą ani j e d y n ą budowlą, która, obok użytkowego prze­
znaczenia, pełniła zarazem funkcje pawilonu ogrodowego. Zaskakujące formy architektoniczne spotykane
w ówczesnych ogrodach stały się celem satyry Ignacego Krasickiego, który tak opisał swą przygodę w M o ­
kotowie: „ladąc dalej przez ulicę/Postrzegłem jakąś świątnicę:/Gust pięknej architektury./Wieże, baszty,
mosty, mury.AYięc się nieco zatrzymałem./A gdy, co to jest, pytałem,/Chociażem pięknie przywitał,/Rozśmiał się ten, com go pytał./I poniekąd miał sprawiedliwą przyczynę: dowiedziałem się albowiem od niego
63
dłowe
[Ł.
do
O p a l i ń s k i ] , Kró tka
dziejów
teorii
" J a r o s z e w s k i ,
65
i
nauka
sztuki,
Ze studió w..., s.
Kwiatkowski,
Szymon
budownicza
t.
VII],
dwor
ó w,
oprać.
A.
153-154.
Bogumił
Zug...,
s.
52.
pałac
ó w,
zamk
ó w
Miłobędzki,
podług
nieba
Wrocław
i zwyczaju
1957,
s.
13.
polskiego
[Teksty
źró­
21 1
ANTYK W KRÓLIKARNI: ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
z n i e z m i e r n y m m o i m p o d z i w i e n i e m , iż z m ó w i ł e m pacierz przed kuchnią, a c o m dla baszty w y n i o s ł e j sądził
fortecą, b y ł o gołębnikiem"66.
A zatem budynek kuchni w Królikarni - wzniesiony w zgodzie z polską tradycją j a k o pawilon oddzie­
l o n y o d pałacu - pełnił z j e d n e j strony rolę u p o z o r o w a n e g o na ruinę p a w i l o n u o g r o d o w e g o , z d r u g i e j zaś ukrywał s w ą rzeczywistą funkcję gospodarczą. C h o ć Palladio zalecał umieszczanie pomieszczeń gospodar­
c z y c h w suterenach pałacu67, to j e d n a k k u c h n i a w K r ó l i k a r n i , w i d z i a n a o d strony p a ł a c u w postaci s k r o m ­
nego parterowego pawilonu, doskonale odzwierciedla ogólną zasadę przekazaną przez weneckiego architek­
ta: „ L e c z tak j a k S t w ó r c a r o z m i e ś c i ł n a s z e c z ł o n k i w ten s p o s ó b , ż e p i ę k n i e j s z e są n a j b a r d z i e j w i d o c z n e ,
a m n i e j s z l a c h e t n e u k r y t e , tak i m y p o s t ę p u j e m y w b u d o w n i c t w i e , u m i e s z c z a j ą c g o d n i e j s z e i w a ż n i e j s z e
części na w i d o c z n y m miejscu, a mniej piękne w miejscach m o ż l i w i e najbardziej ukrytych przed w z r o k i e m ,
g r o m a d z ą c tam w s z y s t k o c o brzydkie, c o m o g ł o b y przeszkadzać i c o szpeciłoby piękne części domostwa"68.
K o n c e p c j a o d d z i e l e n i a o g r o d o w e j i u ż y t k o w e j f u n k c j i b u d o w l i p o z w o l i ł a M e r l i n i e m u na d o ś ć ekstrawa­
g a n c k i i - z d a w a ł o b y się n a p o z ó r - n i e s t o s o w n y p o m y s ł u m i e s z c z e n i a k u c h n i w a n t y c z n y m g r o b o w c u .
B u d y n k o w i k u c h n i a r c h i t e k t n a d a ł „ p o z ó r s t a r o ż y t n e g o r z y m s k i e g o m o n u m e n t u n a kształt C e c y l i i M e t e l l i
p o d R z y m e m " 6 ' ' p r z e z u m i e s z c z e n i e p o d j e j g z y m s e m f r y z u z ł o ż o n e g o z w o l i c h g ł ó w ( b u k e f a l i o n ó w ) (il. 6 )
i festonów. Elewację pokryto boniowaniem p a s o w y m . D o wnętrza kuchni prowadziły d w a wejścia - od
strony p o d j a z d u i o d d o l n e g o ogrodu. T o ostatnie u z y s k a ł o o p r a w ę architektoniczną w postaci k l a s y c y z u j ą cego portyku przyściennego, złożonego z dwóch kolumn zwieńczonych doryckimi kapitelami, dźwigający­
mi b e l k o w a n i e . P o n a d z r e d u k o w a n y m architrawem przebiega f r y z m e t o p o w o - t r y g l i f o w y . P o n i ż e j b e l k o w a ­
n i a u m i e s z c z o n o l w i ą p r o t o m ę o n i e w ą t p l i w y m p r z e z n a c z e n i u a p o t r o p a i c z n y m . N a d o z d o b i o n y m w ten
sposób w e j ś c i e m d o l n y m Merlini zaprojektował półkolisty o t w ó r okienny. C a ł o ś ć dekoracji uzupełnia rozeta
u m i e s z c z o n a p o w y ż e j g i r l a n d y . K u c h n i ę w K r ó l i k a r n i , j a k w y n i k a z a k w a r e l i Kuchnia
w Królikarni A l e k ­
s a n d r a M a j e r s k i e g o (il. 7 ) z 1 8 1 8 r. 70 , z w i e ń c z o n o a t t y k ą u p o z o r o w a n ą n a r u i n ę .
P o o b u stronach d o l n e g o w e j ś c i a z n a j d u j ą się d w i e p ł y t y r e l i e f o w e o j e d n a k o w e j d e k o r a c j i (il. 8),
p r z e d s t a w i a j ą c e j g i r l a n d ę r o z w i e s z o n ą m i ę d z y d w o m a k a n d e l a b r a m i . P ł y t y w z o r o w a n e są n a s z e ś c i u a n t y c z ­
nych reliefach w m u r o w a n y c h p o obu stronach g ł ó w n e g o wejścia d o r z y m s k i e g o Panteonu71, w e w n ą t r z por­
t y k u . D w a pasy f r y z u , z ł o ż o n e g o z k i l k a k r o t n i e p o w t a r z a j ą c e g o się m o t y w u k a n d e l a b r ó w i girland, w i d o c z ­
ne są t a k ż e na z e w n ą t r z P a n t e o n u , w ś c i a n a c h b o c z n y c h p o r t y k u . W y d a j e się p e w n e , że p r o j e k t u j ą c k u c h n i ę ,
z n ó w - podobnie jak w przypadku pałacu - sięgnął Merlini d o w z o r ó w p r o p a g o w a n y c h przez Palladia
w j e g o dziele o architekturze. O m a w i a n y fryz w i d n i e j e b o w i e m na rycinie t o w a r z y s z ą c e j o p i s o w i Panteonu.
I n t e r e s u j ą c y c h z m i a n w w y g l ą d z i e k u c h n i i o g r o d u w K r ó l i k a r n i d o k o n a l i w latach 1 8 4 2 - 1 8 4 4 archi­
tekci T e o f i l Schiiller i Franciszek M a r i a L a n c i . P r z y c z y n ą p o d j ę c i a przez A l e k s a n d r ę ze Steckich R a d z i w i ł ł o w ą 7 2 d e c y z j i o p r z e p r o w a d z e n i u p r a c r e s t a u r a c y j n y c h i b u d o w l a n y c h b y ł k a t a s t r o f a l n y stan z a c h o w a n i a
r e z y d e n c j i . A u t o r p o w s t a ł e g o w s t y c z n i u 1841 r. Opisu
m u r o w a n y [...]
ki
- p o t r z e b u j e reperacji, a
budynek kuchni przed
pożarem, jest
S c h u l l e r a w 1 8 4 3 r. ( r o k p o
prześledzenie
zmian,
jakich
odbudowaniu
dokonano
rowanie zewnętrzne budowli na
66
s.
mianowicie dachu
m u r ó w , p o s p a l e n i u się o n e j w r o k u 1 8 3 7
jącym
w Królikarni1^
budowli
pozostałych".
Jedynym
wspomniana akwarela
kuchni)
podczas
wykazami
odbudowy.
źródłem
obok pałacu
k o s z t ó w prac
podpisanymi przez
budowlanych74
Na odrestaurowanie kuchni,
( w : | I.
pokrycie
K r a s i c k i . Poezje,
s ą j e s z c z e szcząt­
ikonograficznym, przedstawia­
Majerskiego; wraz z
w z ó r ruiny, robotę mularską i malarską,
Podróż z Warszawy do Biłgoraja. Do księcia Stanisława Potockiego,
wymieniał m.in.: „Pałac
nowego. Z kuchni
pozwala
o n a na
obejmujące
„udeko­
m u r ó w rudą i
kamieniem
W a r s z a w a 1989,
335-336.
67
P a l l a d i o , op. cir.. s. 76; P.
68
P a l l a d i o . op. cif., s.
69
Z u g . op. cii., s. 4 1 0 .
70
Muzeum
Hol
ber
t o n , Paladio's Villas. Life in tlie Renaissance Countryside,
L o n d o n 1990, s. 2 2 2 .
75-76.
H i s t o r y c z n e m.st.
W a r s z a w y , nr inw. 494. N a p i s na
o d w r o c i e tej a k w a r e l i : Widok dawnej kuchni w Królikarni,
która spaliła się.
71
M.T.
72
Opiekunkę
73
AGAD,
A R N , sygn. 364,
Opis budowli w Królikarni.
74
AGAD.
A R N , sygn. 701.
Rachunek
Boat
ibidem, s y g n . 8 0 9 ,
w r i g h t , Hadrian and the city ofRome, P r i n c e t o n 1987. s. 4 6 .
majątku męża,
Ogólny
nych, a
m i a n o w i c i e : na
w roku
zeszłym.
wyciąg z
Michała
wykazu
Gedeona
ogólny
R a d z i w i ł ł a : por.
w y ż e j w tekście.
p r z y c h o d u i r o z c h o d u p i e n i ę d z y w m a j ę t n o ś c i K r ó l i k a r n i ą z a rok 1 8 4 2 / 4 3 :
kosztów potrzebnych
o d b u d o w a n i e tarasu za p a ł a c e m ,
do
w y k o n a n i a w K r ó l i k a r n i b u d o w l i na rok b i e ż ą c y
o d n o w i e n i e pałacu i
udekorowanie zewnętrzne kuchni
zamierzo­
wyrestaurowanej
PIOTR JAWORSKI
• >w
iffiU
J
Ł^MC
6. W a r s z a w a , b u d y n e k k u c h n i w K r ó l i k a r n i , f r a g m e n t f r y z u z b u k e f a l i o n e m .
Fot. P. J a w o r s k i
fff^ŚS
7. A . M a j e r s k i , Kuchnia
w Królikarni,
1818 ( M u z e u m H i s t o r y c z n e m . s t . W a r s z a w y , nr inw. 4 9 4 ) . Fot. M u z e u m
213
ANTYK W KRÓLIKARNI. ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
W
3
Ali
4 ^^N* —
- - ^
c^rLs:^-
8. Wa rsza wa , budynek kuchni w Królika mi, płyta reliefowa . Fot. P. Ja worski
.tiarami
-o*
*>
ta.*"!
v n*
"
4^
m *
9. Wa rsza wa , budynek kuchni w Królika rni, widok od strony pa ła cowego dziedzińca. Fot. P. Jaworski
i?
214
PIOTR J A W O R S K I
JLM
0simm
10. Warsz awa, budynek kuchni w Królikarni.
Stan z początku X X w. Fot. J. Kłos (IS PAN)
11. Warszawa, budynek kuchni w Królikarni, inskrypcja przy wejściu od strony
dolnego ogrodu. Stan z początku X X w. Fragment fot. J. Kłosa (IS PAN)
ANTYK W KRÓLIKARNI, ARCHITEKTURA I ZBIORY ARTYSTYCZNE
2 15
mi
W i i
Mm
Zśi
Hfi
•:
mz W
BR
12. Warszawa, most w Królikarni w g proj. F.M. Lanciego. 1919. Fot. H. Poddębski (IS P A N )
na b l a c h ę o ł o w i a n ą " 7 5 w y d a n o d w a tysiące z ł o t y c h . Z p o w y ż s z e g o cytatu w y n i k a , że attykę b u d o w l i , u p o ­
z o r o w a n ą n a r u i n ę j e s z c z e p r z e z M e r l i n i e g o , p o k r y t o i s t n i e j ą c y m i d o dzis' k a w a ł k a m i r u d y i k a m i e n i , a n a ­
l o g i c z n y m i d o t y c h , k t ó r e w m u r o w a n o w s z t u c z n e r u i n y n i e b o r o w s k i e j Arkadii 7 ' 1 . P r a w d o p o d o b n i e t a k ż e
w 1 8 4 2 r., n a o d c i n k u a t t y k i p o n a d w e j ś c i e m d o k u c h n i o d s t r o n y p o d j a z d u , u s t a w i o n o t r z y r z e ź b y k a m i e n n e
0 tematyce mitologicznej77, p o z b a w i o n e r ó ż n y c h części ciała w celu nadania b u d o w l i wrażenia ruiny r ó w ­
n i e ż o d s t r o n y p a ł a c o w e g o d z i e d z i ń c a (il. 9 ) . Z a p e w n e w t y m s a m y m c z a s i e p o n a d o z d o b n y m w e j ś c i e m d o
k u c h n i o d s t r o n y p a r k u u m i e s z c z o n o i n s k r y p c j ę Caeciliae Cretici, m a j ą c ą z a p e w n i ć p r a w i d ł o w ą i d e n t y f i k a ­
c j ę b u d y n k u z a n t y c z n y m p i e r w o w z o r e m . Z f o t o g r a f i i 7 8 (il. 1 0 - 1 1 ) w i a d o m o , ż e i n s k r y p c j a z d o b i ł a b u d y n e k
k u c h n i j e s z c z e n a p o c z ą t k u X X w . , m o ż n a w i ę c s ą d z i ć , ż e z n i s z c z o n a z o s t a ł a d o p i e r o p o d c z a s II w o j n y
ś w i a t o w e j . P o n a d t o , j u ż w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h X I X w. u s t a w i o n o w o k ó ł k u c h n i 12 . . f i g u r m a r m u r o w y c h " 7 9 .
W 1 8 4 3 r. d o o g r o d u w K r ó l i k a r n i trafił z A r k a d i i „ k a m i e ń o b r o b i o n y z p o d s t a w ą z C y r k u " 8 0 o r a z „ d w a l w y
z m a r m u r u białego, z n a k o m i t e g o dłuta r z y m s k i e g o " * 1 , które o z d o b i ł y m o s t ł ą c z ą c y aleję d o j a z d o w ą z p o d ­
j a z d e m , w z n i e s i o n y w e d ł u g p r o j e k t u F . M . L a n c i e g o (il. 12). A r k a d y j s k i e p o c h o d z e n i e m a r m u r o w y c h l w ó w
73
Ibidem, Ogólny wyciąg...
76
1
Kwiatkowski.
Materiały
77
im.
Dwie
X.
z
przyp.
Dzieje....
Os'rodka
Ochrony
nich
Dunikowskiego
stoją
w
51;
W.
P i w k o w s k i , Arkadia
Zabytkowego
na
attyce
Królikarni,
Krajobrazu.
kuchni
sygn.
245,
do
Heleny
Ogrody
dziś,
„Tors
5
Radziwiłłowej.
(11)],
trzecią
mężczyzny"
wykopano
z
z
attyki
historyczne
Studium
Warszawa
1998,
ziemi
kuchni
s.
w
w
[Studia
39,
51.
pobliżu
tej
Królikarni.
bud
Dokum
(1987).
78
Instytut
Sztuki
Polskiej
79
AGAD,
ARN,
sygn.
skiemu
dnia
24
APRN,
nieborowskiego,
Sl
„Kurier
czerwca
rkps
jako
142,
też
Akademii
807,
1836
Warszawski".
Nauk,
bez
ruchomości
nr
w
neg.
pałacu
(pozytyw),
Królikarni
fot.
J.
Kłos
znajdujących
(początek
się
XX
oddanych
w.
pod
r.
Książka
i
Spis
do
wydających
1846,
nr
zapisywania
się
286.
tak
wszelkich
do
ruchomości
Warszawy
jak
zabierających
i
do
Królikarni
się
z
dla
pałacyków
J.O.
arka
Xięż.nej
P