Uczymy myślenia. Czy potrzebne są zmiany w edukacji

PREZENTACJE
Anna Maciejewska
Bogusława Rajska
Czy potrzebne są
zmiany w edukacji?
XXI wiek wymaga od dorosłych, a od nauczycieli tym
bardziej, innego spojrzenia na dziecko i jego edukację. Rozwój cywilizacji niesie ze sobą wiele korzystnych propozycji, z których możemy i powinniśmy korzystać, chociaż
boimy się zmian. Nie potrafimy przewidzieć ich skutków.
Zmiany wymagają od nas często przeformułowania
naszego myślenia, myślenia krytycznego. Wymagają działania, świadomego wzięcia odpowiedzialności za podejmowane decyzje.
Nauczyć ludzi myśleć – wbrew pozorom nie jest to
łatwe. Nie znajdziemy tego w programie nauczania w szkole. Z drugiej strony wszyscy wkoło wymagają od nas, abyśmy myśleli.
W dniu 16 listopada 2012 r. w Wojewódzkim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Łodzi odbyła się konferencja „Uczymy myślenia”. Celem konferencji było zapoznanie nauczycieli wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej z nową metodą pracy, wykorzystującą
narzędzia TOC, wspierające rozwój myślenia, kreatywności i inteligencji emocjonalnej.
TOC jest metodą, która pozwala na identyfikację ograniczeń występujących w otaczającym nas świecie oraz zarządzanie nimi. Twórcą teorii ograniczeń jest dr Eliyahu
Goldratt – fizyk, lider biznesowy, autor podręczników
w dziedzinie biznesu. Program powstał w latach 70-tych.
Filozofia sprawdziła się w tysiącach organizacji, między
innymi w takich korporacjach jak: ABB, Boeing, Ford.
Fundacja TOC dla edukacji powstała w 1995 r., w Polsce
program był zaprezentowany w 2006r. Jest on na tyle uniwersalny, że stosuje się go zarówno w przedszkolach, szkołach oraz w pracy z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną,
jak również w procesie resocjalizacji.
Metoda TOC wymaga od nauczyciela zmiany w podejściu do ucznia oraz w organizacji procesu edukacyjnego.
W sali lekcyjnej nie musi być już tylko jeden nauczyciel,
ale może ich być nawet trzydziestu. Każdy z uczniów może
wcielić się w rolę nauczyciela. Należy mu tylko stworzyć
warunki do samodzielnego działania, aktywności. Zadaniem nauczyciela jest wspieranie i ukierunkowywanie swoich podopiecznych.
Nowe narzędzia edukacyjne pozwalają przygotować
uczniów do życia, aby być efektywnym i odpowiedzialnym
człowiekiem. Przeszkodą w osiągnięciu tego celu mogą być
różne problemy uczniów, którzy nie wiedzą jak je rozwiązać. Wielu uczniów bardziej pamięta, niż rozumie czego
2
ich nauczono. Wielu nie potrafi odnieść tego, czego się
uczą do innych sytuacji. W takim razie nauczyciele muszą
sprostać potrzebie zdobywania wiedzy wszystkich swoich
uczniów, a także korygować ich zachowanie, nie mając wystarczających środków – czasu, pieniędzy i energii!
Dzięki „Narzędziom TOC” (gałązka logiczna, chmurka, drzewko ambitnego celu) nauczymy nasze dzieci procesu samodzielnego myślenia już od najmłodszych lat.
Nauczyciele wykorzystując pakiet edukacyjny „Kuferek tajemnic” szybciej rozwiną u uczniów krytyczne myślenie, umiejętność przewidywania konsekwencji swoich
decyzji, świadomego brania odpowiedzialności za własne
decyzje, planowania swojego życia w szkole oraz poza nią.
Dzieci nauczą się dostrzegać związki przyczynowoskutkowe w czasie zajęć dydaktycznych, ale przede wszystkim w sytuacjach codziennych. Myślenie logiczne to umiejętność, dzięki której rozbudzana jest kreatywność. Uczniowie będą również potrafili rozwiązywać wewnętrzne dylematy oraz konflikty z osobami trzecimi – nauczą się dostrzegać i rozmawiać o swoich potrzebach (oraz innych
ludzi). Skutkować to będzie nawiązywaniu przez nich lepszych relacji ze swoimi kolegami. Prostsza stanie się dla
nich komunikacja nie tylko w szkole, ale i w życiu dorosłym. Myślenie krytyczne sprawia, że rozwiązywanie konfliktów staje się łatwiejsze.
TOC dla edukacji ma także na celu zapobieganie przemocy w szkole. Chcemy pomóc dzieciom w lepszym (bardziej efektywnym i milszym) spędzaniu czasu w szkole oraz
lepszym przygotowaniu do dorosłego życia.
Wszystkie te umiejętności są elementem „umiejętności kluczowych XXI w.” zdefiniowanych przez UE w Strategii Lizbońskiej. Co ważniejsze to fakt, że są to umiejętności niezbędne do skutecznego funkcjonowania w dzisiejszym, szybko zmieniającym się świecie.
W Polsce „Narzędzia TOC” są używane od 2006 roku,
pozwalają nauczycielom, dzieciom a także rodzicom
wspólnie, poprzez ZABAWĘ kształtować wieloaspektową
umiejętność uczenia się.
Podczas konferencji przedstawiony został Pakiet Edukacyjny „Kuferek Tajemnic”, zawierający 30 scenariuszy
zajęć oraz bogate pomoce dydaktyczne dla nauczyciela
i dziecka. Zaprezentowano narzędzia TOC, w skład których wchodzą: chmurka, gałąź logiczna i drzewko ambitnego celu. Pozwalają one odpowiedzieć na 3 kardynalne
pytania pojawiające się w każdym aspekcie życia (również
w edukacji): „Co należy zmienić?”, „W co należy to zmienić?” i „Jak doprowadzić do zmiany?”
Chmurka jest narzędziem
umożliwiającym zanalizowanie
sytuacji ze wszystkich stron. Służy do rozwiązywania konfliktów,
poprzez dogłębną analizę i zrozumienie przyczyny konfliktu.
Stosując chmurkę uczymy empatii, rozpoznawania i nazywania potrzeb własnych i innych osób, ale również sposobów zaspokajania tych potrzeb.
Gałąź logiczna – to narzędzie TOC
umożliwia przeprowadzenie logicznej
analizy i wyjaśnienie logicznej struktury
powiązań przyczynowo-skutkowych, a co
za tym idzie, pomaga nabyć umiejętność
przewidywania następstw własnego za-
PREZENTACJE
PRZEGLĄD Edukacyjny 1 (88)
chowania czy podjętych decyzji. Gałąź służy kształtowaniu umiejętności tworzenia związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy działaniem i konsekwencją, przewidywania zdarzeń, czy zmiany negatywnych i impulsywnych
zachowań.
Drzewko ambitnego celu umożliwia
przeanalizowanie kroków niezbędnych do osiągnięcia zamierzonego celu
i ułożenie ich w odpowiedniej kolejności. Znaczna część przekazywanej
wiedzy jest związana z sytuacjami,
w których należy osiągnąć Ambitny
Cel. Znaczna część pojęć, jakie chcemy
przekazać, jest związana z sytuacjami,
w których należy osiągnąć Ambitny Cel. Możemy sprawić,
by przyswajanie wiedzy było ciekawsze przez określenie
celów występujących w przekazywanym materiale oraz
Mirosława Matczak
Barbara Papierz
Narzędzia TOC
w edukacji
małych dzieci
„Jedna rzecz to pokazać dziecku drogę.
Drugie, trudniejsze to odsunąć się
z tej drogi i zrobić mu przejście.”
/R. Brault/
Praca dzieci jest zabawą. Dzieci uczą się
poprzez wszystko co robią. Zabawa stanowi
podstawę ich procesu edukacyjnego, a zarazem najlepszy
sposób poznawania świata. Dzięki wykorzystaniu narzędzi myślowych TOC dzieci zdobywają nowe doświadczenia edukacyjne i rozwijają umiejętność efektywnego uczenia się. Wzrasta też ich zaangażowanie we własny proces
uczenia się. Ważne tylko jest to, by im na to pozwolić, dać
narzędzia i stworzyć odpowiednie warunki.
Czy narzędzia TOC mogą pomóc małym dzieciom?
Właściwie zaadoptowane narzędzia TOC zaspakajają
dziecięce potrzeby:
● zabawy,
● pomocy w porządkowaniu świata fizycznego,
● permanentnego ruchu,
opracowanie z uczniami strategicznych planów osiągnięcia zakładanych celów.
„Narzędzia myślowe TOC” są uniwersalne i stosuje się
je zarówno w przedszkolach, szkołach, jak i w największych
firmach na świecie. Obecnie używa się ich w ponad
40 krajach świata w pracy z ok. 8 mln dzieci. Mówiąc słowami edukatora Denise Meyer z Los Angeles: „Narzędzia
TOC są skuteczne i stosowane przez Prezesów Korporacji... Jednocześnie są one tak proste, że są stosowane
w przedszkolach.”
Najwyższy czas, aby program ten zaczął być powszechnie stosowany także w polskich przedszkolach i szkołach.
Im wcześniej rozpoczniemy działania na rzecz pozytywnych zmian edukacyjnych, tym lepiej.
Źródło: http://kuferektajemnic.pl/
Anna Maciejewska, Bogusława Rajska
WODN w Łodzi
● pomocy w wyciąganiu wniosków (zamiast krytyki dorosłych),
● zaangażowania polisensorycznego,
● samodzielności i sprawczości.
Biorąc pod uwagę, że zapamiętujemy 90% tego, co jednocześnie widzimy, słyszymy, mówimy i robimy, powinniśmy stosować taką strategię nauczania oraz narzędzia,
aby informacja, jaką kierujemy do dzieci była połączona
z obrazem, ruchem i emocjami. To wszystko spowoduje,
że będzie ona odbierana wielozmysłowo, a dzięki temu lepiej zrozumiana i zapamiętana. Każde z narzędzi TOC ma
graficzną postać, aby pomóc dzieciom wizualizować własne myślenie. Dzieci mogą działać, głośno wypowiadać
własne przemyślenia i wnioski z ich punktu widzenia. TOC
uczą samodzielnego myślenia i nie działają tylko wtedy,
gdy ich nie stosujemy.
Narzędzia TOC odciążają nauczyciela – jest on jedynie moderatorem sytuacji. Dzieci z biernych odbiorców
stają się aktywnymi uczestnikami procesu edukacyjnego.
Mają wpływ na przebieg zajęć.
Dlaczego tak jest, że pomimo wszystkich wprowadzanych zmian i naprawdę dobrych chęci dokonania zmian
w szkolnictwie nadal mamy tak wiele problemów, które
uniemożliwiają osiągnięcie naszego „Ambitnego Celu”?
Przeszkody:
Niemal wszystkie dzieci mają problem z zapamiętaniem
najważniejszych faktów po wysłuchaniu krótkiego opowiadania. Potrzebują dodatkowych pytań nauczyciela, aby dostrzec
spójność tekstu.
Małgorzata Dagiel w książce „Pozwólmy dzieciom
bawić się słowami” mówi o niepokojącym stanie umiejętności językowych dzieci dziewięcioletnich. Co trzeci
9-latek piszący opowiadanie z narzuconym początkiem
i końcem nie potrafi napisać spójnego tekstu, w którym jego
trzon wiązałby się treściowo i syntaktycznie z podanym
zakończeniem. Tylko mniej niż połowa badanych trzecioklasistów w ostatnich tygodniach nauki potrafi spójnie
i logicznie przedstawić zdarzenia w opowiadaniu.
Jak to zmienić?
Graficzne przedstawienie kolejności zdarzeń (plan
zdarzeń, ustalenie związków i zależności) poprzez zasto-
3
PREZENTACJE
sowanie gałązki logicznej pomaga w zapamiętaniu treści
oraz selekcji i wyborze istotnych informacji. Dzięki gałązce logicznej nauczyciel może „zobaczyć” myślenie dziecka. Graficzny obraz dyscyplinuje dziecko w koncentrowaniu się na istotnych szczegółach.
Podczas słuchania opowiadania dzieci szukają wzrokiem zdjęć ilustrujących jego treść. Układają zdjęcia w logiczną całość. Po dwóch miesiącach stosowania gałązki
logicznej dzieci posiadają umiejętność odtwarzania dłuższych tekstów po jednokrotnym wysłuchaniu lub przeczytaniu ich.
Większość dzieci w komunikacji używa pojedynczych słów
lub bardzo krótkich pojedynczych zdań.
Jakże często zdarza się, że i starsze dzieci mają problem
w zamknięciu myśli w jednym zdaniu. No bo jak poradzić
sobie z pracą domową, która brzmi: „Naucz się opowiadać czytankę”. Od czego zacząć? Na co zwrócić
uwagę? Co pominąć? Zadanie to często przerasta niektóre dzieci.
Jak to zmienić?
Wystarczy zastosować z gałązki logicznej
schemat myślowy: Jeżeli/kiedy – to.
Dzieci budują proste zdania (ustnie nadają
tytuł zdjęcia/ilustracji). Przechodzą od jednego
fragmentu opowiadania (zdjęcia) do kolejnego
(przesuwają się zgodnie z biegiem opowiadania).
Już po pierwszym miesiącu część dzieci buduje
zdania złożone o prawidłowej budowie gramatycznej. Znacznie więcej dzieci bez zażenowania
i zawstydzenia wypowiada je na forum klasy. Niektóre swobodniej wypowiadają się w parach. To
właśnie za pomocą gałęzi logicznej już małe dzieci
są w stanie po jednokrotnym wysłuchaniu tekstu
opowiedzieć go, zamykając każdą myśl w jednym
zdaniu.
Jeśli dzieci podejmują próby opowiedzenia historii, to wypowiedź rzadko bywa spójna.
Zapytane o konkretny fragment historii rzadko umieją
się do niego odnieść. Przeważnie opowiadają to, co zapamiętały z całej treści historii.
Poprzez wnikliwe analizowanie związków przyczynowo-skutkowych występujących w treści sytuacji, opowiadań, utworów literackich, dzieci rozwijają umiejętność
logicznego myślenia. Dziecko decydując o kolejności poszczególnych elementów, powinno dobrze zrozumieć sens
każdego z nich, a także zauważać różnice i relacje pomiędzy nimi.
Jak to zmienić?
Praca z wykorzystaniem gałęzi logicznej polega na ustalaniu kolejności wydarzeń (obrazków) oraz odkrywania
związków pomiędzy nimi. Dzieci wykorzystują karty pracy do budowania związków przyczynowo-skutkowych.
Dostrzegają, że skutek za chwilę staje się przyczyną. Uzupełniają brakujące fragmenty całej historii, rysując i opowiadając. Po kilku tygodniach pracy z gałęzią logiczną
dzieci w naturalny sposób przechodzą do konstruowania
opowiadań. Potrafią z użyciem gałęzi logicznej odnaleźć
w ciągu zdarzeń konkretny fragment historii. Wskazać co
było wcześniej i co wydarzyło się potem.
Część dzieci czuje strach przed czytaniem, uczy się krótkich tekstów na pamięć lub zgaduje.
4
Dzięki narzędziom TOC dzieci uczą się odkodowania
(odczytania) historii z obrazków i piktogramów. Poprzez
zastosowanie bezliterowego zapisu (piktogramy, schematyczne rysunki, emotikony) dzieci szybciej zdobywają
umiejętność czytania wyrazów i zdań.
W sytuacjach konfliktowych skarżą, biją się, obrażają
wzajemnie, płaczą. Gdy zwracają się o pomoc do dorosłego,
często dostają gotowe rozwiązanie. Z czasem to dorosły staje
się ich rozwiązaniem!
W wychowaniu dzieci nie da się uniknąć sytuacji konfliktowych, takich jak np.: kłótnia o zabawkę czy miejsce
zabawy. Ważne jest abyśmy podczas zaistniałych nieporozumień czy konfliktów pomiędzy dziećmi potrafili wskazać im, w jaki sposób mogą konstruktywnie rozwiązywać
trudne sytuacje.
Jak to zmienić?
Chmurka to logiczne narzędzie, które pozwala przeanalizować sytuację ze wszystkich stron. Służy do analizy
konfliktu rozumianego jako sprzeczka, kłótnia, dylemat,
problem. Pracując z chmurką najważniejsze jest pokazanie dzieciom różnicy między żądaniem a potrzebą. Zawsze, gdy czegoś chcę, muszę odpowiedzieć sobie na pytanie, czego tak naprawdę potrzebuję. Zajęcia z zastosowaniem chmurki ogromnie zyskują na atrakcyjności, gdy dzieci wcielają się w role bohaterów.
Dzieci analizują konflikt.
Zastanawiają się jakie emocje
towarzyszą pierwszej fazie konfliktu. Określają nastrój emotikonem i ciemnym kolorem
chmurki.
Dzieci rozmawiają ze sobą.
Mówią o swoich potrzebach i przyporządkowują tej sytuacji odpowiedni rekwizyt (jasna chmurka
z odpowiednim emotikonem).
Kiedy dzieci koncentrują się na potrzebach, „chłodna”
analiza i rozsądek biorą górę nad złością i krzykiem. Wtedy pojawiają się różne rozwiązania i satysfakcja. Nie ma
nic cenniejszego od poznania potrzeb drugiej strony konfliktu, ustalenia wspólnego celu, a następnie szukania wielu
rozwiązań.
Niewiele dzieci potrafi uzasadnić nawet prosty wybór, często używając słów, bo tak...
Małe dzieci czekają na propozycje rozwiązań przygotowanych przez dorosłych (nauczyciela, rodziców), jednak
nie mogą od dorosłych otrzymywać gotowych rozwiązań,
bo zawsze będą po nie przychodzić do nas – ważne jest, by
same potrafiły je znajdować. Jeśli tylko pozwolimy dzieciom, stają się kreatywne i podają mnóstwo rozwiązań.
Jak to zmienić?
Drzewko ambitnego celu ułatwia osiągnięcie wyznaczonego ambitnego celu poprzez opracowanie strategicznego
planu z podziałem na etapy działania i określeniem wszelkich przeszkód, które mogą uniemożliwić nam jego osiągnięcie i sposobów ich przezwyciężania. Rozmowa na temat przeszkód pomaga dzieciom przeanalizować i wyjaśnić mogące wystąpić trudności oraz skupić ich myślenie
PRZEGLĄD Edukacyjny 1 (88)
na elementach niezbędnych do osiągnięcia ambitnego celu.
Kolejnym krokiem jest sformułowanie celów pośrednich,
czyli poszukiwanie i prezentowanie sytuacji, a następnie
działań, które ułatwią nam przezwyciężenie naszych trudności. Dzieci uczą się świadomego i celowego planowania
swojej pracy.
Drzewko Ambitnego Celu:
– rozwija umiejętności myślenia analitycznego i krytycznego,
– angażuje i koncentruje doświadczenia dzieci potrzebne do
uzyskania pożądanego efektu,
– uczy planowania poprzez
określenie celów pośrednich,
– uczy rozumienia związków
przyczynowo-skutkowych między celem głównym i celami pośrednimi,
– pokazuje, że możemy stawiać sobie cele, planować, a potem realizować je.
Drzewko ambitnego celu to doskonałe narzędzie planistyczne. Można zaplanować wigilię, zabawę karnawałową,
powitanie wiosny, wycieczkę czy ulepienie bałwana. Dzieci
uczą się krok po kroku dobrej organizacji pracy.
Stosując drzewko ambitnego celu dzieci dostrzegają
przeszkody (w ich życiu do tej pory często niezauważalne).
Dzięki zastosowaniu narzędzi TOC, dzieci mają
większą wiarę w siebie, poczucie bezpieczeństwa, bo
wszystko robią razem respektując indywidualne pomysły.
Narzędzia TOC są bardzo skuteczne w edukacji małych
dzieci. Wystarczy dostosować je do ich możliwości. Dzięki zaproponowanym zabawom, ćwiczeniom i wyjątkowym
przedmiotom (maty, rekwizyty, piktogramy, emotikony,
karty pracy) małe dzieci potrafią nie tylko doskonale posługiwać się narzędziami, ale i przenosić je na sytuacje
życia codziennego, a nawet uczyć własnych rodziców!
Publikacja – Kuferek Tajemnic – to propozycja jak metodologicznie, krok po kroku, wprowadzić „Narzędzia
TOC” do pracy z 5-7-latkami.
Placówka i Nauczyciel otrzymuje:
Przewodnik zawierający 30 scenariuszy, 5 opowiadań,
opis prostej procedury pracy z dziećmi, jasno sformułowane
●
PREZENTACJE
korzyści dla dziecka, propozycje zabaw rodzic – dziecko
oraz pomoce dydaktyczne niezbędne do przeprowadzenia
zajęć (zawarte w pakiecie).
● Pomoce dydaktyczne (100 kart) – kolorowe ruchome elementy do wszystkich narzędzi, emotikony (uniwersalne do stosowania również na innych zajęciach), piktogramy (uniwersalne do stosowania również na innych zajęciach), karty pracy do powielania.
● Dodatkowe pomoce dydaktyczne – mata edukacyjna
„Gałązka”, mata edukacyjna „Chmurka”, gra edukacyjna
„Królestwo potrzeb”, pudełko „Kuferek tajemnic”.
Dzieci i rodzice otrzymują:
● indywidualne karty pracy dla dziecka,
● indywidualne karty pracy rodzic/dziecko,
● „Chmurka” – kolorowe elementy do wypychania,
● emotikony i piktogramy (uniwersalne do stosowania
również na innych zajęciach),
● grę planszową.
Zachętą do stosowania narzędzi myślowych TOC
w edukacji dzieci w przedszkolu i edukacji wczesnoszkolnej jest to, iż są one na tyle uniwersalne, że można je stosować w różnych sytuacjach zarówno wychowawczych, jak
i dydaktycznych (programowych).
A na zakończenie – trzy ważne informacje:
Pierwsza: używając narzędzi TOC można realizować
wszystkie zaplanowane treści.
Druga: niepotrzebne są dodatkowe środki ani dodatkowy czas.
Trzecia: zaangażowanie dzieci jest znacznie większe,
a efekt pracy znacznie lepszy.
Mirosława Matczak
Barbara Papierz
LITERATURA:
1. Dagiel M., Pozwólmy dzieciom bawić się słowami, Wydawca: Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2011.
2. Guła A., Wobec dylematów i rozterek, „Wychowanie w przedszkolu” 2012, nr 8, s. 35-36.
3. Kamińska D., Jak rozwijać umiejętność logicznego myślenia
u dzieci? Zastosowanie narzędzi TOC w przedszkolu, „Bliżej Przedszkola” 2011, nr 9.
4. Kamińska D., Sowa J., TOC, czyli jak wychować twórcze, optymistyczne i ciekawe świata dziecko, „Bliżej Przedszkola” 2012, nr 10.
5. http://kuferektajemnic.pl/
5