155 Marian Piekarski

2015, Vol. 14, No. 32
Marian Piekarski
Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki
Centrum Pedagogiki i Psychologii
[email protected] Wychowanie przez pracę
wyzwaniem dla współczesnego doradztwa
edukacyjno-zawodowego
DOI: 10.17399/HW.2015.143208
STRESZCZENIE
Proces rozwoju zawodowego człowieka rozciąga się na całe życie.
Tym samym doradztwo zawodowe jako element wspierania człowieka
w wyborach edukacyjno-zawodowych stanowi jedno z głównych zadań współczesnej szkoły. Coraz wyższe wymagania rynku pracy, trans­
dyscyplinarność pracy zawodowej oraz zmieniające się oczekiwania
pracodawców sprawiają, że w doradztwie zawodowym nie chodzi już
tylko o trafny wybór zawodu, ale także o wychowanie do przyszłej pracy, o uzyskanie przez absolwenta przydatności zawodowej, czyli optymalnej sprawności w sytuacji pracy, o umiejętności samoorganizacyjne
w wykonywaniu zadań zawodowych oraz o kompetencje interpersonalne
zawiązane z właściwym funkcjonowaniem w środowisku pracy. Wszystkie te czynniki sprawiają, że rola doradcy zawodowego w szkole ciągle
wzrasta. Tworząc Wewnątrzszkolny System Doradztwa Zawodowego
i współpracując z nauczycielami i wychowawcami, jest dopełnieniem
procesu wychowania ucznia przez pracę i do pracy. Instytucjonalizacja
doradztwa zawodowego w okresie wychowania i kształcenia przedzawodowego i zawodowego to nie szansa, ale konieczność, która inspiruje i wspiera procesy wychowawcze jako zamierzone i celowo zorganizowane rodzaje działalności wychowawczej szkoły przygotowującej
ucznia do stawania się dorosłym, do nowej roli, jaką jest rola pracownika, oraz budowania własnej kariery zawodowej.
→ SŁOWA KLUCZOWE – pedagogika pracy, kształcenie
przedzawodowe, kształcenie
zawodowe, doradztwo zawodowe,
wychowanie do pracy
155
SUMMARY
Education for Work as a Challenge for Modern Education
and Career Counselling
The process of professional development extends to the whole human life. Thus, career counselling, perceived as a part of human support
in the professional and educational choices, is one of the main tasks of
a modern school. Increasing demands of the labour market, transdisciplinary nature of professional work and changing needs of employers contribute to the fact that career counselling is focused not only on
a good choice of profession but also on education for future work. Its
main objective is obtaining by a graduate professional suitability, which
means optimal efficiency in the work situation, self-organizing skills in
performing professional tasks and interpersonal skills associated with
proper functioning in a workplace. Because of all these factors, the role
of the career counsellor at school continues to grow. Creating the School
Career Counselling System and collaborating with teachers and class
teachers complements students’ educational process through work and
for work. The institutionalization of career counselling in the period of
pre-vocational and vocational education is not an opportunity but a necessity that inspires and supports educational processes as intended
and deliberately organized educational activities of schools, preparing
students for life as adults, for a new role of an employee, and for building their own professional careers.
→ KEYWORDS – work pedagogy, pre-vocational training,
vocational training, career counselling,
education for work
Wprowadzenie
156
Rozwój zawodowy człowieka podlega ciągłym zmianom i trwa
permanentnie przez całe życie. W poszczególnych jego okresach może on mieć różną dynamikę i podlegać zmieniającym
się uwarunkowaniom. Po raz pierwszy termin „rozwój zawodowy” został zdefiniowany przez Donalda Supera, który uważa, że
jest to proces rośnięcia i uczenia się, któremu podporządkowane
są wszystkie przejawy zachowania zawodowego. Obejmuje on
wszelkie aspekty rozwojowe człowieka w odniesieniu do pracy.
To droga rozwoju jednostki od fazy edukacji przedzawodowej,
czyli zaznajamiania się z obszarami ludzkiej działalności gospodarczej, zawodowej i kulturalnej, poprzez fazę przygotowania
Wychowanie przez pracę wyzwaniem dla współczesnego doradztwa
ogólnozawodowego aż do okresu przygotowania zawodowego.
Później, w okresie pracy zawodowej, następują kolejne fazy rozwoju zawodowego stymulowane czynnikami społecznymi, edukacyjnymi czy aktywnością własną jednostki. Zakończenie pracy
zawodowej nie kończy aktywności życiowej, a tym samym dalszego rozwoju zawodowego. Kazimierz Czarnecki, analizując
problem rozwoju zawodowego człowieka, stwierdza, że:
• rozwój zawodowy człowieka, w tym dzieci i młodzieży, jest
podstawową kategorią rozwoju istniejącą w życiu ludzi;
• jest obserwowalnym procesem zmian zachodzących w świadomości jednostki;
• proces ten można wspomagać, poznawać, badać, analizować i opisywać w kategoriach pedagogicznych, psychologicznych, socjologicznych, ekonomicznych czy
filozoficznych;
• rozwój zawodowy jest procesem pożądanym i organizowanym, mającym określony kierunek oraz treść;
• rozpoczyna się w środowisku rodzinnym i dalej odbywa się
w procesie uczenia i wychowania w edukacji oraz jest kontynuowany w okresie pracy zawodowej 1.
Znaczące i niezbędne ogniwo w rozwoju zawodowym człowieka stanowi edukacja. Polski system edukacji już od najmłodszych lat skierowany jest na przygotowanie dzieci i młodzieży do
przyszłej pracy zawodowej. Początkowo polega to na kształtowaniu podstawowych dyspozycji osobowościowych, poznawaniu
„zjawiska pracy”, zdobywaniu wiedzy o pracy zawodowej, później
wiedzy o zawodach, rynku pracy i jego wymaganiach. Znaczące
jest też rozpoznanie własnych predyspozycji, dokonanie racjonalnej samooceny i trafnego wyboru zawodu. Są to zadania bardzo
trudne zarówno dla uczniów, jak i dla ich rodziców. Wsparcie doradcze jest w tym okresie wręcz niezbędne. Fachowej pomocy
może udzielić doradca zawodowy, który w szkole powinien być
koordynatorem Wewnątrzszkolnego Systemu Doradztwa Zawodowego. Jego zadaniem jest nie tylko przygotowanie uczniów
do podejmowania świadomych i przemyślanych decyzji dotyczących ich przyszłej drogi edukacyjnej oraz zawodowej, ale także
wychowanie do pracy zawodowej i nowej roli – pracownika.
1
 Por. K. Czarnecki, Podstawowe pojęcia zawodoznawstwa, Sosnowiec 2008,
s. 193-197.
157
1. Wychowanie przez pracę jako zadanie
pedagogiki pracy
W Polsce pedagogika pracy swój początek jako subdyscyplina pedagogiczna datuje na lata 70. XX wieku. Związana jest nieodłącznie ze zmianami społecznymi, gospodarczymi i ewolucją
systemów edukacyjnych. Jej ideą przewodnią jest relacja: człowiek – wychowanie – praca, czyli traktowanie pracy człowieka
jako znaczącego czynnika jego wychowania i rozwoju. Patrząc na
historię myśli pedagogicznej, pierwsze wyraziste i konsekwentne
określenie wysokiej wartości pracy znajdujemy już u utopistów, takich jak Tomasz More (1478-1535), Tomasz Campanella (15681639) czy Franciszek Bacon (1561-1626). W swoich programach
wychowawczych właśnie pracy przyznawali szczególną rolę. Ich
zdaniem młodzież zaangażowana w pracę wchodzi w świat dorosłych, w świat obowiązków i powinności społecznych. Jest to naturalna droga wrastania w życie zawodowe i przejmowania funkcji
koniecznych do egzystencji społeczeństwa. Na uwagę zasługuje
postulat T. More’a zapisany już w Utopii w 1516 roku, gdzie autor
obok wizji idealnego państwa i systemu społecznego zachęca,
aby cała młodzież obojga płci najpierw pracowała w rolnictwie,
a dopiero później wybierała inne zawody 2.
Protoplasta pedagogiki pracy Jan Amos Komeński (15921670) zalecał objęcie nauczaniem wszystkich niezależnie od płci
i stanu, a także nauczanie w języku ojczystym. Przewidywał nauczanie młodzieży rzemiosł i rzeczy praktycznych w gospodarstwie domowym. Szczególną uwagę zwracał na pracę fizyczną,
którą uważał za najbardziej skuteczną drogę do aktywizowania
dziecka, eliminowania nudy oraz zorientowania w różnorodności prac zawodowych.
Zagadnienia wychowania do pracy młodzieży ukazują się
z wielką wyrazistością w projektach wychowania Andrzeja ­Frycza
Modrzewskiego (1503-1572). Wielokrotnie nawiązywał do pracy ludzkiej i jej roli w wychowaniu. Uważał, że do pracy należy
przyzwyczajać od najmłodszych lat i systematycznie kontrolować jej wyniki. W rozprawie O poprawie Rzeczpospolitej zachęcał rodziców, „aby chłopcy i dziewczęta nie przepędzali pierwszych swych lat na próżniactwie; nich się starają zawsze dawać
158
2
 Por. Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005, s. 24.
Wychowanie przez pracę wyzwaniem dla współczesnego doradztwa
im jakąś pracę, a także niech żądają od nich zdania ­sprawy z tej
pracy” 3. Jest także autorem oryginalnych pomysłów, jak uczyć
wszystkie dzieci jakiegoś rzemiosła oraz kształcenia przysposabiającego chłopców do pracy zwłaszcza wtedy, gdy budzą
się określone zainteresowania zgodne z uzdolnieniami, tak aby
później mogli wykonywać pracę z zamiłowaniem. Potwierdza to
w wypowiedzi do rodziców: „kiedy rodzice poznają już i przejrzą
uzdolnienia młodzieńca, nich go skierują na te nauki, do których –
jak uważają – natura sama go ciągnie, a to aby począł pracować
i miłować początki tych prac, którymi ma się zajmować potem
przez całe życie” 4.
Problematyka wychowania przez pracę została podjęta również przez myślicieli i działaczy kręgu Komisji Edukacji Narodowej, takich jak: Grzegorz Piramowicz (1735-1801), Antoni Popławski (1739-1799), Adolf Kamieński (1737-1781) czy Hugo
Kołłątaj (1750-1812). Proponowali oni wprowadzenie elementów
kształcenia zawodowego dla dzieci, zwłaszcza chłopców, synów
chłopów i mieszczan. Dziś ich pomysły nazwalibyśmy kształceniem politechnicznym.
Pełną realizacją idei wychowania przez pracę i przygotowania
do pracy, którą postulowała Komisja Edukacji Narodowej, zajął
się Stanisław Staszic (1755-1826). Budował system oświatowy
w Księstwie Warszawskim i w pierwszych latach w Królestwie
Kongresowym. Jest to okres, w którym uwzględnia się w pełni
relacje człowiek – wychowanie – praca – zawód. Z tymi ideami związana jest u Staszica następna wielka idea polityczna:
znieść przywileje, rozpoczynając od systemu oświaty. Działalność Staszica przypada na okres największej realizacji założeń
wychowania przez pracę i uwzględniania wymogów pedagogiki
pracy, choć wówczas jeszcze nie było takiej dyscypliny naukowej. Mając na uwadze przygotowanie wysoko kwalifikowanych
kadr dla rozwijającego się przemysłu i rolnictwa, przyczynił się
do powstania Instytutu Agronomicznego i Instytutu Weterynaryjnego w Marymoncie, założył Akademię Górniczą w Kielcach,
Szkołę Górniczą w Dąbrowie Górniczej oraz stworzył podwaliny pod utworzenie Politechniki Warszawskiej, Szkoły Inżynierii
Ogólnej Cywilnej Dróg i Mostów, Instytutu Agronomii, Instytutu
3
 A.F. Modrzewski, O poprawie Rzeczpospolitej, Dzieła wszystkie, t. 1, Warszawa 1953, s.12.
4
 Tamże, s. 113.
159
Głuchoniemych oraz Szkoły Lekarskiej. Inspirował rozwój rzemiosła w miastach i na wsiach poprzez powstanie licznych szkół
rzemieślniczych, rękodzielniczych i rolniczych. Zakładał także
w wielu miejscowościach tak zwane „szkoły niedzielne” 5.
Na początku XIX wieku problematyka wychowania przez pracę interesowała wielu przedstawicieli pozytywizmu poprzez hasła „pracy organicznej”, czyli dążenia do rozwoju gospodarczego
ziem polskich, mającego wzmocnić pozycję i znaczenie narodu
polskiego, oraz „pracy u podstaw”, czyli dążenia do szerzenia
oświaty, zwłaszcza wśród warstw najuboższych, w celu podniesienia poziomu ich życia oraz zwiększenia ich świadomości narodowej w walce z rusyfikacją i germanizacją stosowanymi przez
zaborców. Nie bez znaczenia były w tamtym czasie tak zwane
„szkoły pracy” Georga Kerschensteinera (1854-1932) z Niemiec,
Johna Deweya (1859-1952) z USA, Pawła Błońskiego (18941941) z ZSRR oraz Henryka Rowida (1877-1944) z Polski. Wprowadzały one naukę pracy ręcznej (np. obróbkę drewna, metalu
i szkła) jako nowy przedmiot nauczania. Uczeń pracował samodzielnie, rozwijając swój charakter poprzez wyrabianie w sobie
szacunku dla pracy fizycznej. Uczył się sumienności, dokładności, wytrwałości. W miejsce szkoły biernej i pamięciowej powstała
szkoła oparta na praktyce, aktywności i samodzielności dziecka.
W latach międzywojennych propagatorami wychowania przez
pracę i kształcenia politechnicznego byli między innymi: Władysław Przanowski (1880-1937), Wiktor Ambroziewicz (1882-1960)
oraz Władysław Spasowski (1877-1941). Erygowali szkoły rzemieślnicze, propagowali prace ręczne wraz z redagowaniem podręczników i poradników metodycznych nauczania prac ręcznych.
Dostrzegali ówczesne problemy biurokratyzacji i formalizacji szkół
jako czynników hamujących rozwój młodzieży. W pracach naukowych podejmowali problematykę samowychowania i samokształcenia jako czynników przygotowujących do pracy zawodowej.
We współczesnej pedagogice pracy w tworzeniu teoretycznych
podstaw wychowania przez pracę i do pracy dominująca rola przypada Tadeuszowi Nowackiemu (1913-2011) – twórcy pedagogiki
pracy na gruncie polskim. W roku 1964 opublikował pracę pt. Wychowanie a cywilizacja techniczna, następnie w 1966 roku Wychowanie przez pracę oraz w roku 1980 Pracę i wychowanie. Autor
wychowanie przez pracę traktuje w kategoriach idei i programów
160
5
 S. Staszic, Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, Wrocław 1956, s. 50.
Wychowanie przez pracę wyzwaniem dla współczesnego doradztwa
wychowawczych, uznając potrzebę włączania dzieci i młodzieży w szeroko rozumiane prace społeczno-użyteczne, zarówno
w okresie wychowania i kształcenia przedzawodowego, jak i zawodowego. Pozwala to zobaczyć pracę w różnych aspektach: od
osobowościowego i ambicjonalnego poprzez poznawczo-kształcący i społeczno-moralny aż do praktycznego. Jednocześnie, jak
zauważa Nowacki, wychowanie przez pracę jest kształtowaniem
wartości koniecznych w procesie pracy, które pomagają w przysposobieniu się człowieka do pracy i pracy do człowieka.
2. Szkolny i pozaszkolny system przygotowania
ucznia do sytuacji pracy
W strukturach polskiego systemu edukacji zostały wyodrębnione dwie grupy:
• system szkolny o charakterze węższym, identyfikowany
z edukacją formalną;
• system pozaszkolny o charakterze szerszym, identyfikowany z edukacją nieformalną i pozaformalną.
Wspólnymi zadaniami obydwu systemów są:
• procesy przygotowania człowieka do życia i pracy w nowoczesnym społeczeństwie;
• kształtowanie osobowości zawodowej oraz dążenie do jej
ciągłego rozwoju;
• zdobywanie adekwatnej wiedzy zawodowej;
• przygotowanie ucznia, a następnie pracownika do samokształcenia i samowychowania 6.
W literaturze przedmiotu szkoły funkcjonujące w systemie
szkolnym pogrupowane są według różnych kryteriów. Z punktu widzenia wychowania przez pracę, a tym samym wieku uczniów, możemy wyróżnić: dzieci w wieku przedszkolnym, dzieci
w wieku szkolnym, młodzież szkolną, uczących się dorosłych.
Ze względu na przygotowanie do pracy, treści kształcenia
system szkolny dzieli się na: placówki ogólnokształcące (przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, licea ogólnokształcące,
licea dla dorosłych) oraz placówki zawodowe (zasadnicze szkoły
zawodowe, technika, szkoły policealne, uczelnie wyższe).
6
 Por. B. Baraniak, Współczesna pedagogika pracy z perspektywy edukacji,
pracy i badań, Warszawa 2010, s. 193.
161
System pozaszkolny identyfikowany jest z ideą kształcenia
i uczenia się przez całe życie poprzez dokształcanie, doskonalenie i samokształcenie. Determinowany jest głównie przez trzy
zmienne: demograficzne, technologiczne, rynku pracy (lokalny,
regionalny, krajowy, europejski).
Placówkami pozaszkolnego systemu kształcenia są:
• stowarzyszenia edukacyjne, społeczne i zawodowe;
• fundacje;
• spółki i prywatne firmy edukacyjne;
• instytuty badawczo-rozwojowe;
• organizacje branżowe;
• zakłady pracy;
• firmy rzemieślnicze.
Oferują one następujące formy zajęć:
• kursy;
• seminaria;
• konferencje, studia podyplomowe;
• staże;
• praktyki;
• szkolenia przywarsztatowe;
• odczyty, prelekcje;
• wolontariat.
3. Wychowanie przez pracę i do pracy w wersji
założonej i rzeczywistej
Z punku widzenia rozwoju zawodowego człowieka wychowanie przez pracę i do pracy jest aktualne w każdym okresie życia
człowieka. Stąd pedagogika pracy mówi o:
• wychowaniu w rodzinie;
• okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym;
• szkole ogólnokształcącej (podstawowa, gimnazjum, liceum);
• placówkach opiekuńczo-wychowawczych;
• organizacjach młodzieżowych;
• okresie ponadgimnazjalnego kształcenia zawodowego;
• kształceniu na studiach wyższych;
• aktywności zawodowej człowieka pracującego 7.
162
7
 Por. Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, dz. cyt., s. 134.
Wychowanie przez pracę wyzwaniem dla współczesnego doradztwa
Współczesna pedagogika pracy podkreśla, że praca jest koniecznym elementem prawidłowego rozwoju człowieka oraz oddziałuje na jego potencjał fizyczny, intelektualny, duchowy, kulturowy i moralny. Kształtuje charakter, wolę, zainteresowania oraz
wpływa na samopoczucie i stan zdrowia zarówno fizyczny, jak
i psychiczny. Spełnia decydującą funkcję w samorealizacji, uczy
umiejętności współpracy z innymi, kształtuje więzi międzyludzkie
oraz tworzy odpowiedni system wartości. Zygmunt Wiatrowski
twierdzi, że wychowanie przez pracę „to zamierzony i celowo zorganizowany rodzaj działalności wychowawczej, którego cechę
szczególną stanowi wykorzystywanie pracy w procesach oddziaływania na jednostkę i dokonywania zmian w jej osobowości” 8.
Autor wychowanie przez pracę traktuje jako proces i składnik
szeroko rozumianego wychowania, w którym główną rolę odgrywa praca. Są to celowe czynności jednostki lub zespołu, dzięki
którym powstają wytwory, realizowane są usługi lub dokonuje
się proces badawczy i twórczy. Praca traktowana jest jako metoda wychowawcza. W takim procesie wychowania przyjęło się
rozróżniać kilka rodzajów czynności:
• samoobsługowe, dzięki którym jednostka obsługuje samą
siebie, na przykład jedzenie, picie, ubieranie, rozbieranie,
czynności fizjologiczne i inne;
• porządkowe, wykonywane we własnym środowisku życia,
nauki czy pracy;
• usługowe z myślą o innych;
• wytwórcze, na przykład prace fizyczne, dzięki którym powstają wartości materialne – wytwory pracy;
• badawcze i twórcze, dzięki którym powstają wartości, na
przykład duchowe;
• organizacyjne, które warunkują skuteczny i prawidłowy przebieg wszystkich czynności.
Wymienione typy czynności dominują w kolejnych szczeblach wychowania związanych z wchodzeniem w poszczególne
środowiska: rodzinę, okres nauki szkolnej i studiów czy aktywności zawodowej. Do podstawowych zadań wychowania przez
pracę w każdym środowisku edukacyjnym należy:
• zdobycie podstawowej wiedzy o pracy człowieka, jej istocie i złożoności;
• rozumienie roli pracy w życiu każdego człowieka;
8
 Tamże, s. 154-155.
163
164
• przekonanie, że praca stanowi nieodłączną właściwość,
potrzebę i konieczność człowieka sprawnego fizycznie
i psychicznie;
• nabycie podstawowych, praktycznych umiejętności pracy
oraz motywacji do uczestnictwa w każdej społecznie użytecznej pracy;
• wypracowanie odpowiedniego stosunku do pracy własnej,
pracy innych oraz do wytworów pracy;
• kształtowanie cech charakterologicznych jednostki, takich
jak: pracowitość, systematyczność, dokładność, uczciwość,
rzetelność, odpowiedzialność, pomysłowość czy zaradność;
• kształtowanie kultury pracy jako składnika ogólnej kultury
człowieka i odpowiadającej wymaganiom naszej cywilizacji.
Wychowanie przez pracę i do pracy rozpoczyna się w domu
rodzinnym, gdzie kształtują się pierwsze odniesienia do pracy
rodziców, pierwsze umiejętności samodzielnego wykonywania
prostych prac oraz pierwsze przyzwyczajenia się do porządku
oraz pomagania innym. W miarę dorastania dziecko powinno
być wdrażane do prac złożonych, wymagających większego
wysiłku fizycznego i psychicznego. We współczesnych rodzinach niestety często zdarzają się odstępstwa od tego modelu. Zależy to w dużej mierze od typu rodziny, jej charakteru
i struktury. Edukacja przedzawodowa realizuje swoje zadania wychowawcze w przedszkolach, szkołach podstawowych,
gimnazjach i liceach. W przedszkolu skupia się na utrwaleniu
czynności „samoobsługowych”, czynności porządkowych i organizacyjnych, pomocy młodszym oraz robieniu podarunków
dla najbliższych. W kolejnych etapach edukacji wychowanie
polega na wprowadzeniu uczniów w coraz bardziej zaawansowany świat wiedzy naukowej, w tym również w świat pracy,
wdraża do samodzielności, przygotowuje do podjęcia decyzji o kierunku dalszej edukacji, pomaga w wyborze zawodu
oraz przygotowuje do aktywnego udziału w życiu społecznym
i zawodowym.
W okresie edukacji zawodowej wychowanie do pracy skoncentrowane jest wokół:
• kształtowania etyki zawodowej, odpowiedniego stosunku
do pracy oraz pozytywnych cech niezbędnych w stosunkach międzyludzkich;
• ukierunkowania w dążeniu do rozwoju osobowości
zawodowej;
Wychowanie przez pracę wyzwaniem dla współczesnego doradztwa
• zdobywania przez uczniów wiedzy ogólnozawodowej i specjalistycznej koniecznej do dalszego doskonalenia zawodowego;
• kształtowania umiejętności umysłowych i sprawności manualnych niezbędnych do wykonywania przyszłego zawodu;
• przygotowania do samokształcenia, samowychowania i podwyższania kwalifikacji zawodowych 9.
4. Wychowanie przez pracę jako zadanie doradztwa
zawodowego skoncentrowanego na karierze ucznia
Wychowanie do pracy ma za zadanie przywrócenie właściwego rozumienia pracy nie tylko dla pojedynczego człowieka, ale
i dla społeczeństwa. Współczesna praca rozumiana jest długo­
falowo i rozwojowo jako projekt zawodowy jednostki. Ceni się ją
głównie ze względu na efekt, możliwości samorealizacji i samo­
spełnienia, a nie poprzez wkładany wysiłek. Praca w takim ujęciu
staje się celem wychowania. Istnieje potrzeba włączenia dzieci od najmłodszych lat w powszechny, społeczny proces pracy,
gdzie będzie postrzegana w kategoriach personalistycznych.
Ważne jest w edukacji stworzenie jednolitego frontu działań na
rzecz wychowania przez pracę i do pracy. Powinien on dotyczyć
prac fizycznych i umysłowych, twórczych i usługowych oraz pokazać pracę jako zjawisko w życiu człowieka, w tym również
pracę zawodową. W obecnej sytuacji zmian technologicznych
i zmian na rynku pracy powstają pytania: Jakie wartości związane z pracą powinni przekazać wychowawcy swoim uczniom?
Czy wartości duchowe, czy materialne? Jaką zachować między
nimi równowagę? Cały czas należy poszukiwać odpowiedzi na
pytania – Jak konkretnie realizować wychowanie przez pracę
i do pracy? Jak przygotować ucznia do nowej sytuacji, jaką jest
dla niego praca zawodowa? Jak odpowiedzieć na coraz to wyższe wymagania pracodawców? Współczesna szkoła powinna
starać się zmierzyć z takimi problemami. Należy zauważyć, że
w nurt tego rodzaju działań wpisuje się realizowane w edukacji
doradztwo zawodowe, które jest dziś nie tylko pomocą w trafności wyboru szkoły czy zawodu, ale tworzy wewnątrzszkolny
system doradztwa zawodowego, który wspiera system wychowawczy szkoły w procesie wychowania przez pracę i do pracy.
9
 Por. tamże, s. 234.
165
Na gruncie teoretyczno-prawnym przygotowanie uczniów do
podejmowania właściwych decyzji edukacyjnych i zawodowych
w sektorze edukacji jest zadaniem statutowym szkoły. Szkoła
w naturalny sposób jest środowiskiem, które ma bezpośredni
wpływ na tego rodzaju decyzje i powinna pomagać i wspierać
uczniów oraz rodziców w wyborze przyszłych dróg życiowych.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad
udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach z dnia
30 kwietnia 2013 roku nakłada na szkoły obowiązek realizacji zadań z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego, polegający
na wspieraniu uczniów w planowaniu własnej ścieżki kształcenia
i kariery zawodowej. Wprowadzane przez MEN zmiany związane ze zwiększaniem szans edukacyjnych dzieci i młodzieży wyznaczają następujące zadania doradcy zawodowego:
• zaspokajanie potrzeb poszczególnych uczniów na informacje edukacyjne i zawodowe;
• pomoc w planowaniu kształcenia i kariery zawodowej;
• gromadzenie, aktualizacja i udostępnianie informacji edukacyjnych i zawodowych właściwych dla danego poziomu
kształcenia;
• prowadzenie zajęć przygotowujących uczniów do świadomego planowania kariery i podjęcia roli zawodowej;
• koordynowanie działalności informacyjno-doradczej prowadzonej przez szkołę i placówkę;
• współpraca z innymi nauczycielami w tworzeniu i zapewnieniu ciągłości działań w zakresie doradztwa
edukacyjno-zawodowego.
W przypadku braku doradcy zawodowego w szkole lub placówce Rozporządzenie wskazuje, że dyrektor szkoły lub placówki
powinien wyznaczyć nauczyciela, który zajmie się planowaniem
i realizacją zadań z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego
(Dz. U. 2013 poz. 532) 10.
Współczesny doradca zawodowy w edukacji realizuje kilka
funkcji wyznaczonych nie tylko aktualnymi potrzebami społecznymi ucznia, ale również jego przyszłymi potrzebami zawodowymi. Są to następujące funkcje:
166
10
 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r.
w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, Dz. U. 2013 poz. 532.
Wychowanie przez pracę wyzwaniem dla współczesnego doradztwa
• informacyjna, która polega na dostarczaniu uczniowi wiedzy na temat szkół i proponowanych przez nie kierunków
kształcenia, zawodów, aktualnej sytuacji na rynku pracy;
• konsultacyjno-diagnostyczna, której celem jest poznanie
predyspozycji i zainteresowań ucznia oraz stworzenie własnego planu działania;
• rozwijająca, która ma za zadanie pomóc w zdobywaniu nowych umiejętności i nawyków niezbędnych do opanowania
określonych zawodów oraz funkcjonowania jako pracownik;
• aktywizująca, która wspiera wewnętrzną gotowość do samodzielnego i świadomego budowania swojej drogi edukacyjnej i zawodowej;
• wychowawcza, która poprzez wewnątrzszkolny system
doradztwa zawodowego włącza doradztwo zawodowe do
programów wychowawczych szkoły oraz pokazuje związki doradztwa zawodowego z podstawą programową z poszczególnych przedmiotów.
Doradca zawodowy do zadań wychowania przez pracę i do
pracy ucznia powinien angażować i inspirować nauczycieli, którzy poprzez treści nauczanego przedmiotu pomagają w wyborze określonej drogi zawodowej oraz poprzez aktywizację ucznia
wychowują do przyszłej pracy zawodowej. Są to zadania polegające na pomocy w przygotowaniu się do świadomego i aktywnego uczestnictwa w lekcji, kształtowaniu postawy rzetelnej
pracy, kształtowaniu umiejętności pracy w zespole, umiejętności
skutecznej komunikacji, organizacji czasu, wdrożenia w proces
podejmowania decyzji, radzenia sobie ze zmianami, planowania swoich działań, prezentowania osiągnięć. W rezultacie prowadzi to do świadomego budowania własnej przydatności zawodowej. Przydatność zawodowa nie jest jedynie samą funkcją
przygotowania zawodowego wyniesionego ze szkoły, lecz ulega rozwojowi w okresie pracy zawodowej. Funkcjonowanie absolwenta, a później pracownika w zawodzie i środowisku pracy
determinują głównie czynniki kwalifikacyjne i osobowościowe,
których nie można kojarzyć wyłącznie ze szkołą. Składające się
na przydatność zawodową elementy, które ukształtowała szkoła
(wiadomości teoretyczne i umiejętności praktyczne), są później
w zakładzie pracy modyfikowane przez czynniki środowiska zawodowego, na przykład działalność szkoleniową firmy, warunki
socjalno-bytowe, atmosferę w miejscu pracy, organizację pracy
czy dokształcanie własne pracowników itp. Początek budowania
167
168
przydatności zawodowej rozpoczyna się jednak w szkole, gdzie
istotnym wsparciem tego procesu jest doradztwo zawodowe.
W kontekście wychowania przez pracę możemy sformułować
definicję operacyjną przydatności zawodowej, która jest „sprawnością zawodową pracownika w sytuacji pracy”. Sterują nią trzy
grupy zmiennych:
• zmienne kwalifikacyjne (przygotowanie zawodowe jako proces przygotowania uczniów/studentów do pracy zawodowej
podczas kształcenia przedzawodowego i zawodowego oraz
jako efekt procesu samokształcenia);
• zmienne osobowościowe (stosunek do nauki, stosunek do
zadań zawodowych, relacje interpersonalne w szkole, a później z przełożonymi i grupą pracowniczą);
• zmienne predyspozycyjne (trafność wyboru szkoły i zawodu,
zadowolenie z pracy, samoświadomość dotycząca własnego
zdrowia, zdolności i predyspozycje zawodowe).
Na podstawie teoretycznej analizy związku pomiędzy pracownikiem a właściwą mu sytuacją pracy wyróżniamy cztery jakościowo odmienne typy (modele) przydatności zawodowej:
• regresywny – brak/słabe możliwości sprostania wymogom
stanowiska pracy i zawodu oraz brak zadowolenia z pracy;
• zachowawczy – sprawność zawodowa pozwalająca na wykonywanie podstawowych zadań zawodowych i poczucie
umiarkowanego zadowolenia z pracy;
• wzrostowy – aktywność ukierunkowana na wzrost i rozwój
sprawności zawodowej stymulowana oczekiwaniami pracodawcy i rosnąca satysfakcja własna z pracy;
• karierowy – własna aktywność zawodowa, mobilność, inicjatywność, przedsiębiorczość, ciągły wzrost sprawności
zawodowej, zadowolenia z pracy, co staje się bazą do budowania własnej kariery zawodowej.
W okresie edukacji świadomość potrzeby i rozwoju własnej
przydatności zawodowej pozwala uczniowi/studentowi na większą „użyteczność” wiedzy przedmiotowej, odwagę intelektualną
w podejmowaniu aktywności edukacyjnej, coraz większą „wyobraźnię” zawodoznawczą, „rozumność” własnych predyspozycji,
budowanie kwalifikacji na rozpoznanych predyspozycjach, akceptację lub negację wybranych dróg zawodowych, „uzupełnianie” własnej przydatności do środowiska pracy, zrozumienie potrzeby samokształcenia oraz świadomość „permanencji” rozwoju
swojej przydatności zawodowej.
Wychowanie przez pracę wyzwaniem dla współczesnego doradztwa
Nacisk na wychowanie do pracy we współczesnym doradztwie zawodowym i całym systemie edukacyjnym jest bezpośrednią konsekwencją wymagań, jakie stawia rynek pracy. Gospodarka rynkowa i towarzysząca jej nadwyżka osób poszukujących
pracy utrudniają młodzieży rozpoczęcie własnej kariery zawodowej. Pracodawcy oczekują innego niż dotychczas zachowania od ludzi zarówno poszukujących zatrudnienia, jak i rozpoczynających własną działalność gospodarczą. Priorytetem są
zachowania przedsiębiorcze, odpowiedzialność za powierzone
zadania, dojrzałość w wykonywaniu zadań zawodowych, odpowiednie relacje ze współpracownikami, kontrahentami i klientami.
Zadania doradcy zawodowego wychowujące ucznia do przyszłej
pracy zawodowej powinny się odbywać metodą „małych kroków”,
która przy udziale nauczycieli i rodziców będzie tak kształtować
osobowość ucznia, aby budował własną przydatność zawodową, co ułatwi mu realizację przyszłych zadań zawodowych.
Zakończenie
Przygotowanie młodego człowieka w taki sposób, aby bez trudu odnalazł się na rynku pracy i odpowiednio funkcjonował w dorosłym życiu zawodowym, jest efektem zintegrowanego działania
doradcy zawodowego, pedagogów, wychowawców i nauczycieli. Praktyka szkolna pokazuje jednak, że działania podejmowane przez doradców zawodowych związane z wychowaniem do
pracy są często traktowane jako mniej istotne. Dla wielu dyrektorów szkół ważniejszy jest egzamin gimnazjalny czy maturalny
niż późniejsze funkcjonowanie ucznia jako pracownika. Nadal
nieliczne pozostaje grono osób, które są w stanie dostrzec, że
absolwenci wszystkich szkół powinni podlegać procesom wychowania do pracy, ponieważ ma to realny wpływ na ich dorosłe
życie i to nie tylko w wymiarze zawodowym.
Bibliografia
Baraniak B., Współczesna pedagogika pracy z perspektywy edukacji,
pracy i badań, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2010.
Czarnecki K., Podstawowe pojęcia zawodoznawstwa, Wydawnictwo
„Humanitas”, Sosnowiec 2008.
169
Modrzewski A.F., O poprawie Rzeczpospolitej, Dzieła wszystkie, t. 1,
Wydawnictwo PIW, Warszawa 1953.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r.
w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, Dz. U. 2013 poz. 532.
Staszic S., Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, Zakład im. Ossolińskich,
Wydawnictwo PAN, Wrocław 1956.
Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Wydawnictwo AB, Bydgoszcz 2005.
170