Stanisław Sulowski O rozwoju badań i postulacie

Stanisław Sulowski
O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności
w naukach o bezpieczeństwie
Historia rozwoju badań nad bezpieczeństwem jest niezwykle interesująca. Badania te mają tak długą historię, jak historia rozwoju myśli
naukowej. W każdym okresie rozkwitu cywilizacji ludzie interesowali się problemami zagrożeń i sposobami ich eliminowania. W tym
kontekście wypada prześledzić proces przeobrażeń myśli politycznej
z punktu widzenia starań podejmowanych przez rządzących i rządzonych, których powinnością jest zagwarantowanie i utrwalanie poczucia bezpieczeństwa. Dokładniej rzecz ujmując, tę analizę należałoby
rozpocząć od myśli Konfucjusza i klasycznej greckiej filozofii polityki.
1. Rozwój badań nad bezpieczeństwem
Rozwój badań nad bezpieczeństwem można podzielić na trzy okresy:
pierwszy – do końca zimnej wojny; drugi – do zamachu na World
Trade Center w Nowym Jorku i trzeci – po tym zamachu. W pierwszym, trwającym do upadku systemu dwubiegunowego, w badaniach
nad bezpieczeństwem koncentrowano się na kwestiach militarnych.
Z tego powodu zagadnienia bezpieczeństwa były omawiane w kontekście stosunków międzynarodowych i w tym też nurcie rozważań
analizowano je przez długie lata. Ukształtował się wtedy pogląd, że
bezpieczeństwo to brak zagrożeń w postaci użycia siły, najczęściej
zbrojnej, zagrażającej państwu1. Prawie do końca lat osiemdziesiąH.J. Morgenthau, Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój, Warszawa
2010; R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa
2008.
1 O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
21
tych XX wieku dominowało państwowocentryczne podejście do
kwestii bezpieczeństwa, w którym podkreślano znaczenie suwerenności i nienaruszalności terytorium. Dość trafnie ujął to Ole Waever, definiując bezpieczeństwo w kontekście państwa. Uważa on, że
bezpieczeństwo to obszar, w którym państwa mogą sobie wzajemnie
zagrażać, podważać suwerenność drugiego kraju, próbować narzucać swoją wolę innym państwom lub bronić swej niepodległości 2.
W tym nurcie badacze ewidentnie koncentrują się na zagrożeniach
bezpieczeństwa, które mają naturę zewnętrzną. Tak zwany „złoty
wiek” w tych badaniach przypadł na lata bezpośrednio po II wojnie
światowej. Okres zimnej wojny, kiedy stosunki między systemami
państw oparte były na strukturalnym pacie w obliczu groźby użycia
broni atomowej, wyraźnie sprzyjał koncentrowaniu się na zagrożeniach zewnętrznych, przede wszystkim militarnych. Przeważały
w tym zakresie studia o charakterze strategicznym, gdzie elementy
zagrożeń militarnych były dominujące. Zagrożenie wojną należało do
najważniejszych spraw związanych z bezpieczeństwem zewnętrznym
oraz wewnętrznym.
Dość szybko okazało się, że studia strategiczne, sięgające korzeniami do nauk wojskowych, nie dają odpowiedzi na pytania związane
z zagrożeniami wywodzącymi się spoza sfery militarnej. Szczególnie
trudno było uporać się z zagrożeniami bezpieczeństwa, wynikającymi
ze sfery pozamilitarnej. Występowanie tych zagrożeń nasiliło się po
upadku systemu dwubiegunowego. Globalizacja, jako pogłębiający się
proces, dodatkowo stworzyła warunki dla nowych niepaństwowych
podmiotów, które zaczęły stosować przymus i przemoc. Wystarczy
wspomnieć o takich zjawiskach, jak terroryzm, zorganizowana przestępczość, katastrofy ekologiczne, radykalne ruchy narodowe i religijne, zagrożenie ubóstwem itp. Na tym właśnie gruncie ukształtowało
się stanowisko krytyczne wobec dotychczasowych badań nad bezpieczeństwem. Jednym z pionierów nowego podejścia był Barry Buzan,
który podważył dotychczasowy paradygmat spojrzenia na bezpieO. Waever, Securitization and Descuritization, [w:] D.R. Lipschut (Ed.), On
Security, New York 1995, s. 50.
2 22
Stanisław Sulowski
czeństwo3. Tak właśnie rozpoczyna się po 1989 roku drugi okres rozwoju badań nad bezpieczeństwem.
Kolejną cezurą, wyznaczającą trzeci okres rozwoju badań nad bezpieczeństwem, jest zamach z 11 września 2001 roku na World Trade
Center. Od tego momentu badania nad bezpieczeństwem nabrały dynamiki. W literaturze przedmiotu zaczęto lansować tzw. poszerzone
pojęcie bezpieczeństwa, w ramach którego rolę dominującą odgrywa
bezpieczeństwo jednostki (human security). Wiązało się to z przedsięwzięciami poczynionymi przez wiele demokratycznych państw.
Te konieczne działania podjęto w związku z zagrożeniami terrorystycznymi, które w swojej istocie dotykały newralgicznej kwestii praw
i wolności jednostek.
Po drugiej wojnie światowej na Zachodzie rozwijały się badania
nad bezpieczeństwem określane mianem security studies. Stały się
one, jak twierdzi Paul D. Williams, nie tylko jednym z najważniejszych działów nauki o stosunkach międzynarodowych4, ale od czasu
detronizacji państwa jako głównego podmiotu i przedmiotu bezpieczeństwa – dokonanej przez wspomnianego już B. Buzana – obejmują one problematykę wojskową, społeczną, polityczną i środowiskową.
Jednakże P.D. Williams, we wprowadzeniu do książki Studia bezpieczeństwa, zauważa że nie ma szans, aby security studies rozwinęły się
w odrębną dyscyplinę naukową5. Potwierdza to niejako nawet system
podziału nauki przyjęty przez OECD6. Model OECD bowiem wyodrębnia siedem obszarów, w tym dziedzinę nauk społecznych podzielono na sześć dyscyplin. Wśród wymienionych dyscyplin nie ma nauk
o bezpieczeństwie.
Współczesne badania nad bezpieczeństwem prowadzone są w zakresie trzech perspektyw poznawczych. Pierwsza perspektywa obejmuje security studies, a prace badawcze z tego kręgu mają charakter
B. Buzan, People, States and Fear. An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era, London 1991 (pierwsze wyd.: 1983).
4 P.D. Williams (red.), Studia bezpieczeństwa, Kraków 2012, s. 2–3.
5 Ibidem, s. 1.
6 Zob. Revised Field of Science and Technology (FOS). Classification in the
Frascati Manual, OECD 20.06.2007.
3 O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
23
praktyczny i poznawczy. Dotyczą określonych, specyficznych zagadnień, bez szczegółowego odwoływania się lub osadzania prowadzonych badań w określonych ramach teoretycznych. Ponadto rozważania z dziedziny bezpieczeństwa mają w związku z tym charakter
terytorialno-przestrzenny, co zwykle nazywa się area studiens7.
Druga perspektywa ma charakter teoretyczny – security theory.
Badacze próbują tu stosować ujęcia całościowe do złożonej sfery ontologicznej, stanowiącej przedmiot bezpieczeństwa, z zastosowaniem
określonych modeli lub paradygmatów. W ramach tej perspektywy
podejmowane są wysiłki w celu uporządkowania siatki pojęciowej
związanej z omawianą dziedziną.
Trzecia perspektywa badawcza skoncentrowana jest na podejściach empirycznych wobec zagadnień bezpieczeństwa. W opracowaniach politologicznych dominują metody normatywne, natomiast
u socjologów – metody empiryczne. Metody empiryczne są najczęściej stosowane w badaniach z obszaru bezpieczeństwa wewnętrznego, a szczególnie w zakresie porządku publicznego i zagrożeń
kryminalnych. W badaniach nad narodowymi i międzynarodowymi
aspektami bezpieczeństwa nie stosuje się nawet metod jakościowych,
nie mówiąc już o metodach ilościowych, które pozwoliłyby na dokonywanie pomiaru związków przyczynowych między zmiennymi8.
2. Rozwój badań w wybranych państwach
Dobrymi przykładami, ilustrującymi rangę i specyfikę badań nad bezpieczeństwem w omawianym tu zakresie, są państwa obszaru języka niemieckiego. W badaniach nad bezpieczeństwem w państwach
niemieckojęzycznych interdyscyplinarność jest postulatem nie tylko
świata nauki, ale także instytucji państwowych, wspierających prace
Zob. Ch. Hughes (Ed.), Security Studies Today, Cambridge 1999.
J. Czaputowicz, Czy interdyscyplinarność jest właściwym kierunkiem rozwoju
stosunków międzynarodowych w Polsce?, [w:] Wielo- i interdyscyplinarność nauki
o stosunkach międzynarodowych, red. A. Gałganek, E. Haliżak, M. Pietras, Warszawa 2012, s. 241.
7 8 24
Stanisław Sulowski
badawcze z tego zakresu. Pionierami procesu integracji badań nad
problemami bezpieczeństwa w formule interdyscyplinarnej stali się
politolodzy. Tematyka bezpieczeństwa międzynarodowego pozostawała dotąd, podobnie jak i w innych krajach, w obszarze zainteresowań badaczy stosunków międzynarodowych, który w niemieckiej tradycji zalicza się do szeroko rozumianej nauki o polityce. Najwyraźniej
jednak w eksploracjach, dotyczących problematyki bezpieczeństwa
wewnętrznego, dostrzeżono potrzebę interdyscyplinarności. Już bowiem w 1996 roku powstała – w obrębie Niemieckiego Zrzeszenia
Nauki o Polityce – Ad hoc Gruppe Politikforschung Innere Sicherheit.
Okazało się, że liczba naukowców skupionych w tym zrzeszeniu nie
jest aż tak wielka, więc politolodzy, w tym samym roku, na pierwszy workshop zaprosili przedstawicieli innych, pokrewnych dyscyplin naukowych, zajmujących się problemami bezpieczeństwa wewnętrznego w Niemczech. Był to początek współdziałania i integracji
przedstawicieli licznych dziedzin naukowych, prowadzących swoje
badania w tym zakresie. Podczas tego pierwszego workshopu doszło
do powołania Interdyscyplinarnego Koła Roboczego Bezpieczeństwo
Wewnętrzne – Interdisziplinärer Arbeitskreis Innere Sicherheit (AKIS)
– tworu organizacyjnego, który nie zamierzał być instytucją, ani też
sformalizowaną organizacją naukowo-badawczą.
Koło Robocze to forum współpracy i koordynacji naukowców
z różnych dyscyplin naukowych, w tym, oprócz politologów, przede
wszystkim – historyków, socjologów, prawników, psychologów i kryminologów. W sumie, w ramach AKIS skupionych jest obecnie około
300 naukowców z różnych dyscyplin naukowych, a są to głównie pracownicy niemieckich uniwersytetów. W 1998 roku AKIS opublikował Memorandum na temat Rozwoju Bezpieczeństwa Wewnętrznego
w RFN9. Jest to niezwykle ważny i przełomowy dokument nie tylko
dla rozwoju badań naukowych nad problematyką bezpieczeństwa wewnętrznego w Niemczech, ale także dla publicznego dyskursu na temat polityki bezpieczeństwa wewnętrznego i nowych zagrożeń. MeMemorandum zur Entwicklung der Inneren Sicherheit in der Bundesrepublik
Deutschland, Regensburg 1999.
9 O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
25
morandum – jak podkreślają jego autorzy – nie było naukowym studium, lecz dobrze przygotowaną diagnozą zachodzących i przyszłych
zmian. Wskazywało ono na wyzwania, stojące przed dylematami
szeroko rozumianego bezpieczeństwa wewnętrznego i było zarazem
stanowiskiem środowiska naukowego, które postulowało konkretne
rozwiązania na potrzeby polityki bezpieczeństwa wewnętrznego.
W działalności AKIS główną rolę odgrywają politolodzy i socjolodzy. W 1999 roku Niemieckie Zrzeszenie Nauki o Polityce przekształciło Ad hoc Gruppe Politikforschung Innere Sicherheit w Politikfeldanalyse Innere Sicherheit, która razem z utworzoną w 2000 roku Ad hoc
Gruppe Empirische Polizeiforschung przez Niemieckie Towarzystwo
Socjologiczne, sprawują merytoryczne i organizacyjne kierownictwo
w AKIS.
Osiągnięcia AKIS w zakresie rozwoju interdyscyplinarnych badań, dyskursu naukowego i publicznego są ogromne. Od 1996 roku
rokrocznie, a niekiedy i dwa razy w roku, organizowane są workshopy
poświęcone różnym tematom z zakresu problematyki bezpieczeństwa
wewnętrznego. Od 2000 roku pod auspicjami AKIS wydawana jest
seria wydawnicza Studien zur Inneren Sicherheit, w której ukazało się
dotąd kilkanaście tomów10. Natomiast od 2007 roku, w ramach znanej w Niemczech Wirtualnej Biblioteki Nauk Społecznych (ViBSoz),
funkcjonuje sieć informacyjna na temat publikacji, organizacji oraz
dokumentów obejmujących zagadnienia bezpieczeństwa.
Pierwszy tom został wydany pod tytułem: Staat, Demokratie, und Innere
Sicherheit in Deutschland. Następie ukazały się: H.-J. Lange, Innere Sicherheit im
Politischen System der Bundesrepublik Deutschland, Opladen 1999; H. Beste, Morphologie der Macht, Opladen 2000; H.-J Lange, (Hrsg.), Die Polizei der Gesellschaft,
Opladen 2003; J. Reihertz, N. Schroer (Hrsg.), Hermeneutische Polizeiforschung,
Opladen 2003; H.-J. Lange, J-C. Schenck, Polizei im kooperativen Staat, Wiesbaden
2004; G. vsn Elsbergen (Hrsg.), Wachen, kontrollieren, patrouillieren, Wiesbaden
2004; Ph. Robert, Burger, Kriminalität und Staat, Wiesbaden 2005; H.-J. Lange
(Hrsg.), Kriminalpolitik, Wiesbaden 2008; K. Liebel (Hrsg.), Kriminologie im 21
Jahrhundert, Wiesbaden 2007; P. Nitschk (Hrsg.), Globaler Terrorismus und Europa, Wiesbaden 2008; K. Liebel (Hrsg.), Polizei und Fremde- Fremde in der Polizei,
Wiesbaden 2009. Jest to bardzo imponujący interdyscyplinarny dorobek w zakresie
problematyki bezpieczeństwa wewnętrznego w Niemczech.
10 26
Stanisław Sulowski
O randze i dynamice rozwoju badań naukowych nad bezpieczeństwem świadczy nie tylko dorobek naukowy AKIS, ale również i działalność innych ośrodków naukowych. W ostatnich 35 latach pojawiło
się ponad 10 tysięcy publikacji, poruszających wyłącznie problematykę
bezpieczeństwa wewnętrznego11. W niemieckich badaniach ugruntowało się nawet pojęcie „nowe i poszerzone bezpieczeństwo”12. W RFN
badania w tej dziedzinie usytuowane są jako subdyscyplina w ramach
nauk społecznych13. Za innym, rozszerzonym, pojęciem bezpieczeństwa wewnętrznego przemawia nie tylko specyfika fenomenu terroryzmu, ale także różne nowe zjawiska z tym związane. Do nich można
zaliczyć komercjalizację, prywatyzację, komunalizację, internacjonalizację, europeizację, globalizację, a także złożoność i wieloaspektowość
wydarzeń zaliczanych do omawianej tu problematyki. Większość autorów niemieckich jest zdania, że badania w tym zakresie muszą mieć
interdyscyplinarny charakter. O randze badań nad bezpieczeństwem
świadczy też fakt, że zostały one uznane jako jeden z 17 priorytetów
w Hightech-Strategie 2020 fur Deutschland14. Od 2007 roku rząd niemiecki wspiera własny narodowy projekt, skoordynowany z 7 Ramowym Programem UE Forschung für die zivile Sicherheit, na który do
tej pory wydano już z budżetu ponad 400 mil euro, a 100 mil zainwestowały niemieckie firmy15. Rezultaty badawcze tego projektu mają
przede wszystkim przyczynić się do lepszej ochrony obywateli przed
H.P. Ohly, Die Innere Sicherheit im Spiegel der deutschsprachigen Literatur,
[w:] H.-J. Lange, H.P. Ohly, J. Reichertz (Hrsg.), Auf der Suche nach neuer Sicherheit.
Fakten, Theorien und Folgen, , Wiesbaden 2009, s. 377–385. Zestawienie przedsta�
wione przez H.P. Ohly dotyczy okresu 1971–2006 i obejmuje 9 tys. publikacji.
12 R.Ch. von Ooyen, Die neue Sicherheit des erweiterten Sicherheitsbegiffs, [w:]
M.H.W. Mollers, R.Ch. Ooyen (Hrsg.), Neue Sicherheit, Band 1: Theorie der Sicherheit, Frankfurkt am Main 2012, s. 29–32.
13 H.J. Lange, H.P. Ohly, J. Rreichertz, Ausblick zur Sicherheitsforschung, [w:]
H.-J. Lange, H.P. Ohly, J. Reichertz (Hrsg.), Auf der Suche nach neuer Sicherheit...,
op.cit., s. 393.
14 Idee. Innovation. Wachstum. Hightech-Strategie 2020 für Deutschland,
Bonn–Berlin 2010.
15 Forschung für die zivile Sicherheit 2012–201. Rahmenprogramm der Bundesregierung, Bonn 2012.
11 O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
27
zagrożeniami zorganizowanej przestępczości, terroryzmu, skutkami
katastrof naturalnych i dużych wypadków. Mimo dość pozytywnego
obrazu rozwoju badań nad bezpieczeństwem i sporego dofinansowania, niektórzy autorzy nadal utyskują i twierdzą, że niemieckie badania
nie są dostatecznie scalone i wymagają dalszej konsolidacji16.
Badania nad bezpieczeństwem (Sicherheitsforschung) dość intensywnie rozwijają się również w Austrii. W tym celu w 2005 roku utworzono specjalny program finansowania badań nad bezpieczeństwem
– KIRAS17. Jest on państwowym programem wspierania badań nad
bezpieczeństwem w celu podwyższenia bezpieczeństwa kraju i jego
ludności. Sicherheitsforschung w Austrii są rozumiane jako wielowymiarowe, multidyscyplinarne i zintegrowane badania, które obejmują
analizę zagrożeń, produktów i usług w zakresie ochrony przed niebezpieczeństwami. Warto więc zauważyć, że austriaccy badacze w swoich
pracach wyraźnie akcentują problem interdyscyplinarności. W wyniku
realizacji projektu KIRAS z 2011 roku pod nazwą Entwicklung eines
disziplinenübergreifenden nationalen Sicherheitsforschungsinstituts
(Utworzenie krajowego wielodyscyplinarnego instytutu badań nad bezpieczeństwem) został zorganizowany, na Prywatnym Uniwersytecie
Zygmunta Freuda w Wiedniu, Instytut Badań nad Bezpieczeństwem,
którego głównym przesłaniem jest prowadzenie badań interdyscyplinarnych w tej właśnie dziedzinie. W RFN, Austrii i Szwajcarii istnieje
35 renomowanych ośrodków badań nad bezpieczeństwem, z czego ponad połowa to jednostki organizacyjne uniwersytetów18.
Badania nad bezpieczeństwem zyskały ponadto wsparcie Unii
Europejskiej, a Komisja Europejska doprowadziła do zintegrowania
i skoordynowania badań nad bezpieczeństwem. W tym celu w 2004
H.-J. Lange, H.P. Ohly, J. Reichertz, Ausblick zur Sicherheitsforschung, [w:]
H.-J. Lange, H.P. Ohly, J. Reichertz (Hrsg.), Auf der Suche nach neuer Sicherheit...,
op.cit., s. 394.
17 Nazwa została stworzona z początkowych liter dwóch greckich słów: kirkos – koło i aspehaleia – bezpieczeństwo (kir-as). Do 2013 roku przeznaczono na
badania 110 mln euro.
18 Was ist Sicherheitforschung?, http://www.sif-sfu.eu/sicherheitsforschung.htm
[dostęp: 13.12.2014].
16 28
Stanisław Sulowski
roku powołano European Security Research Advisory Board (ESRAB),
którego zadaniem było zlikwidowanie bariery w badaniach nad bezpieczeństwem między obszarem cywilnym i wojskowo-technicznym.
Celem badania nad bezpieczeństwem, według założeń ESRAB, jest
rozpoznanie i analizowanie niebezpieczeństw oraz formułowanie rozwiązań minimalizujących zagrożenia i ryzyka bez ingerencji w prawa
i wolności obywateli19. Na forum ESRAB wypracowano nową inicjatywę doradczą pod nazwą European Security Research and Innovation
Forum (ESRIF), która opracowała zalecenia w sprawie europejskiej
agendy badań nad bezpieczeństwem i innowacjami w perspektywie
po 2020 roku. Warto jednak zwrócić uwagę, że już w 7 Ramowym
Programie Badań UE na lata 2007–2013 przeznaczono 1,4 mld euro.
Wspierano głównie projekty w zakresie ochrony obywateli, infrastruktury, instytucji zaopatrzenia, ochrony granic unijnych, bezpieczeństwa w sytuacjach kryzysowych. Podobnie i rząd francuski
w 2006 roku utworzył narodowy program badań w zakresie bezpieczeństwa, który jest dotowany corocznie ponad 11 mln euro20. Z kolei
w USA – Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w specjalnej
broszurze, określił 14 priorytetów w zakresie badań nad bezpieczeństwem21. Prawie we wszystkich dokumentach rządowych, wspomnianych tu wcześniej państw, na temat badań nad bezpieczeństwem podkreśla się expressis verbis konieczność współdziałania w toku prowadzonych eksploracji różnych dyscyplin naukowych z zakresu nauk
przyrodniczych, społecznych i humanistycznych.
3. Zagadnienie interdyscyplinarność w nauce
K. Thoma, B. Drees, T. Leismann, Zukunftstechnologien in der Sicherheitsforschung, [w:] P. Winzer, E. Scheider, F.-W. Bach (Hrsg.), Sicherheitsforschung –
Chancen und Perspektiven, (acatech diskutiert), Berlin 2010, s. 12.
20 Concepts Systemes et Outilis pour la Securite, Agence Nationale de Recherche, Paris 2009.
21 High-Priority Technology Needs, Department of Homeland Security, Washington 2009.
19 O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
29
Podział nauki na dziedziny, a tym bardziej na dyscypliny, był i nadal
pozostaje problematyczny, nie satysfakcjonując wszystkich przedstawicieli nauki. Już Max Planck na początku dwudziestego wieku
zauważył, że podział na dyscypliny naukowe nie jest podyktowany
naturą rzeczy, ale wynika z ograniczonych zdolności ludzi do pojmowania złożonej rzeczywistości. Problemy badawcze współczesnej
epoki nabrały bardziej złożonego charakteru i co najważniejsze nie
są one zlokalizowane w ramach przedmiotu badań jednej dyscypliny.
Problemy badawcze mają naturę amorficzną i hybrydalną. Stąd też
od pewnego czasu trudno jest wyjaśnić, w granicach ściśle określonych dyscyplin naukowych, złożoność fenomenów życia społecznego
i natury, a także opisać ich wzajemne związki. Tym samym zaczęto
mówić o kryzysie nauki, której istotę do tej pory określały ugruntowane dyscypliny. Owe trudności w rozwiązywaniu złożonych zagadnień
oznaczały, że nauka w ograniczonym stopniu oferowała rezultaty badawcze przydatne w działaniach praktycznych. Trudności te wynikały
z faktu, że najważniejsze problemy do przeanalizowania ulokowały
się na styku kwestii badawczych, pochodzących z różnych dyscyplin
naukowych. Jak zauważyła Renate Mayntz, im więcej czynników i powiązań uwzględniamy w naukowym komentowaniu zagadnień, tym
widoczniej natrafiamy na granice między dyscyplinami22. Jednak silna
tradycja trzymania się ściśle uzgodnionych dla danej dyscypliny granic utrudniała wyjaśnianie tych złożonych problemów. Nie wszyscy
byli zadnia, że w takiej sytuacji współdziałanie, czy też kooperacja
między dyscyplinami, jest koniecznością. Należy zwrócić uwagę na
fakt, że w rozwoju nauki można zaobserwować dwie sprzeczne tendencje. Jedna z nich polega na specjalizacji, a druga na poszukiwaniu
ideału jedności nauki. Karl R. Popper zauważył, że specjalizacja dla
nauk przyrodniczych jest ciągłą pokusą, natomiast dla filozofów –
grzechem śmiertelnym23. W rozwoju nauki jedni opowiadali się za
jednością, a drudzy za specjalizacją. Paul Oppenheim i Hilary Putnam
R. Mayntz, Sozialwissenschaftliches Erklären. Probleme der Theoriebildung
und Methodologie, Frankfurt am Main 2009, s. 34.
23 K.R. Popper, Vermutungen und Wiederlegungen: das Wachstum der Wissenschaftlichen Erkenntnis, Tübingen 2009, s. 211.
22 30
Stanisław Sulowski
sformułowali nawet w latach pięćdziesiątych apel o jedność nauki24.
Karl Jaspers pisał, że nowożytna nauka żyje myślą o jedności nauk,
choć nigdy jej nie osiąga25.
Postulat interdyscyplinarności jest więc, w pewnym sensie, odpowiedzią na wyzwania powstające w procesie rozwoju nauki. Po pierwsze, jako odpowiedź na dyskurs wewnętrzny o kryzysie nauki – na
kryzys wyrażający się w postępującej profesjonalizacji, specjalizacji
oraz instytucjonalizacji w zakresie badań naukowych. Max Horkheimer określił to mianem chaotycznej specjalizacji. Po drugie, jako
odpowiedź na wyzwania, stające przed nauką w związku z tym, że
rzeczywistość, jej charakter i struktura stają się coraz bardziej złożone
i tym samym trudniejsze do naukowej eksploracji. Interdyscyplinarność polega na tym, że oznacza ona skoncentrowanie uwagi na zagadnieniach, które są właśnie zlokalizowane na przecięciu się różnych
dyscyplin. W ten sposób próbowano uwolnić się od wąskiego, ugruntowanego w ramach jednej dyscypliny, podejścia do złożonych kwestii
oraz wynikających z tego faktu wielu ograniczeń. Uważano także, że
interdyscyplinarność jest odpowiedzią na wyzwania, wynikające ze
złożoności i sieciowego powiązania wielu ważnych problemów społecznych. Pojedyncze dyscypliny nie mają obecnie szans na uporanie
się z tymi problemami. Lecz sprawa nie jest taka prosta, gdyż pojęcie
interdyscyplinarności w nauce jest dość różnorodnie rozumiane26.
Przez interdyscyplinarność, w sensie najogólniejszym, można
rozumieć stosowanie w badaniach naukowych podejść oraz metod
z różnych dyscyplin. Nasuwa się jednak w tym miejscu pytanie, czy
interdyscyplinarność powstaje w wyniku stosowania przez różne
K. Fischer, Interdisziplinarität im Spannungsfeld zwischen Forschung, Lehre
und Anwendungsfeldern, [w:] K. Fischer, H. Laitko, H. Parthey (Hrsg.), Interdisziplinarität und Institutionalisierung der Wissenschaft, Jahrbuch 2010, Berlin 2011,
s. 38.
25 K. Jaspers, O źródle i celu historii, Kęty 2006, s. 90.
26 G. Ulicka, Politologia a interdyscyplinarność badań w naukach społecznych,
[w:] Demokratyczna Polska w globalizującym się świecie. I Ogólnopolski Kongres
Politologii, Warszawa 22–24 września 2009 roku, s. 190. Wyszukiwarka Google dla
hasła interdisciplinarity podaje kilkaset tysięcy wyników.
24 O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
31
dyscypliny tych samych ujęć, czy wzajemne interakcje w procesie
badawczym między dyscyplinami pozwalają na ukształtowanie się
interdyscyplinarnego podejścia? Przy tych rozważaniach pytaniom
nie ma końca. Koleje pytanie dotyczy mianowicie tego, czy o interdyscyplinarności można mówić w ramach jednej dyscypliny? Wielu badaczy jest zdania, że interdyscyplinarność może prowadzić do
wyodrębnienia się dyscypliny, co w pewnym sensie oznacza koniec
interdyscyplinarności. Z tego też względu sama interdyscyplinarność
stała się zarazem interesującym przedmiotem badań naukowych.
Interdyscyplinarność w powyższym kontekście jest pojmowana
jako indywidualna kompetencja badawcza, polegająca na umiejętności integrowania w swoich badaniach różnych dyscyplin. Inaczej mówiąc, chodzi tutaj o badania nad wypracowaniem koncepcji kształcenia kompetencji w zakresie interdyscyplinarności. Zwolennicy
postulatu interdyscyplinarności stanęli przed dylematem, jak odróżnić pracę naukową o charakterze interdyscyplinarnym od pracy dyscyplinarnej27. W rozważaniach nad tą sprawą jest jednak konieczne
przyjęcie kilku założeń. Po pierwsze, o interdyscyplinarności można
mówić wówczas, gdy pod uwagę bierzemy przynajmniej dwie dyscypliny. Po drugie, należy wyróżnić interdyscyplinarność w sensie
przedmiotowym, co oznacza, że przedmiot naukowego badania jest
rozpatrywany z punktu widzenia różnych dyscypliny. W tym sensie
interdyscyplinarność pozwala na poszerzenie horyzontu badań nad
złożonym wycinkiem rzeczywistości, ponieważ jest on badany pod
kątem ujęć danych tematów i metod wypracowanych w różnych dyscyplinach. Po trzecie, można wyróżnić interdyscyplinarność w sensie
metodologicznym. Oznacza to wtedy, że badając daną rzeczywistości
stosujemy różne metody.
W dyskursie poświęconym interdyscyplinarności w nauce panuje
jednakże spory chaos terminologiczny. W literaturze przedmiotu wyróżnia się najczęściej trzy terminy, które wiążą się z tym zagadnieniem.
Są to interdyscyplinarność, multidyscyplinarność i transdyscyplinarF.-X. Kaufman, Interdisziplinäre Wissenschaftspraxis. Erfahrungen und
Kriterien, [w:] J. Kocka (Hrsg.), Interdisziplinarität: Praxis – Herausforderung –
Ideologie, Frankfurt am Main 1987, s. 70.
27 32
Stanisław Sulowski
ność. Spotyka się ponadto jeszcze takie terminy, jak neodyscyplinarność, addyscyplinarność oraz intradyscyplinarność28. Desygnaty tych
pojęć nie są precyzyjnie określone i to sprawia, że dyskusja na temat
interdyscyplinarności staje się czasem sztuką dla sztuki. W moim przekonaniu istotę sprawy oddają trzy pierwsze pojęcia. Przewijają się one
w literaturze przedmiotu najczęściej, choć wcale to nie oznacza, że
można je łatwo rozgraniczyć. Multidyscyplinarność polega na występowaniu komponentów różnych dyscyplin naukowych w procesie badania danego przedmiotu, ale nie ma tutaj dążenia do integracji czy też
unifikacji metod z różnych dyscyplin29. Natomiast interdyscyplinarność
polega na wzajemnym oddziaływaniu komponentów różnych dyscyplin
w procesie badawczym i tworzeniu nowej poszerzonej syntezy. Interdyscyplinarność to coś więcej niż współpraca dyscyplin, to ścisłe powiązanie, integracja, która jest źródłem innowacji30. O ile multidyscyplinarność oznacza pewną składankę komponentów różnych dyscyplin,
o tyle interdyscyplinarność jest powstawaniem czegoś nowego, prowadzi czasem do wyodrębnienia się nowej dyscypliny. Biochemia, jako
efekt współpracy biologii i chemii, jest niewątpliwie wartością dodaną,
czyli nową dyscypliną. Z kolei trzecie pojęcie – transdyscyplinarność
– może być uznawane jako synonim interdyscyplinarności, lecz niekiedy pojmowane jest jako zawansowana dalej interdyscyplinarność.
Najczęściej transdyscyplinarność oznacza ściślejsze związki między
dyscyplinami i jest traktowana jako zasada naukowo-badawcza, która
bywa konieczna w sytuacji, gdy oparcie się o jedną dyscyplinę nie daje
należytych rezultatów badawczych i praktycznych31.
J. Czaputowicz, Studia europejskie między interdyscyplinarnością a spójnością dyscyplinarną, [w:] Studia europejskie. Wyzwania interdyscyplinarności, red.
J. Czaputowicz, Warszawa 2014, s. 16–17.
29 I. Żukowska, Interdyscyplinarność w polityce badawczej Unii Europejskiej,
[w:] Studia europejskie..., op.cit., s. 375.
30 H.A. Mieg, Warum wir eine Umweltwissenschaft brauchen und Interdisziplinarität (nur) eine nützliche Fiktion ist, [w:] S. Baumgärtner, Ch. Becker (Hrsg.),
Wissenschaftsphilosophie interdisziplinarer Umweltforschung, Marburg 2005, s. 75.
31 J. Mittelstrass, Methodische Transdisziplinarität, „Theorie und Praxis” 2005,
no. 2, s. 18–23.
28 O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
33
Generalnie, interdyscyplinarność, jako postulat badania rzeczywistości ponad granicami dyscyplin naukowych, stanowi w pewnym
sensie wartość dodaną. Wynika to z tego, że ogląd badanej rzeczywistości z perspektywy różnych gałęzi naukowych poszerza, pogłębia,
modyfikuje i precyzuje rezultaty badawcze, co dla nauki jest niewątpliwie korzystne. Niektórzy badacze bywają jednak sceptyczni i powątpiewają w interdyscyplinarność, uważając że „w nauce nie ma
obecnie liczącego się poznania poza dyscypliną”32.
4. Utworzenie dyscypliny w Polsce
W Polsce sytuacja rozwinęła się inaczej. Posiadamy mianowicie bogaty dorobek nauk wojskowych oraz innych dyscyplin uprawianych
w ośrodkach uniwersyteckich. W związku z tym przedstawiciele środowiska naukowego, reprezentujący nauki wojskowe, nauki społeczne
oraz humanistyczne z uczelni wojskowych i cywilnych, zajmujących
się problematyką bezpieczeństwa, skutecznie przyczynili się do wyłonienia nowej dyscypliny naukowej o nazwie: nauki o bezpieczeństwie.
Formalnie powołanie to zostało usankcjonowane uchwałą Centralnej
Komisji do spraw Stopni i Tytułów z dnia 28 stycznia 2011 roku33. Następnie ten stan rzeczy utrzymano Rozporządzeniem Ministra Nauki
i Szkolnictwa Wyższego z 8 sierpnia 2011 roku.
Nauki o bezpieczeństwie, jako dyscyplina naukowa, wchodzą
w skład dziedziny nauk społecznych. W Polsce mamy 7 obszarów
nauki, 17 dziedzin i 86 dyscyplin naukowych. To rozdrobnienie dyscyplin jest tendencją specyficznie polską i nie do końca odpowiada
standardom OECD. W nauce światowej można raczej zaobserwować
R. Skarzyński, Podstawowy dylemat politologii: dyscyplina nauki czy potoczna wiedza o społeczeństwie? O tradycji uniwersytetu i demarkacji wiedzy, Białystok
2012, s. 248.
33 Szerzej na ten temat: R. Szpyra, Problemy wyłaniania się nauki o bezpieczeństwie z nauk wojskowych, „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” 2011,
nr 2; S. Zajas, Nauki wojskowe a nauki o bezpieczeństwie i obronności, Warszawa
2009.
32 34
Stanisław Sulowski
tendencję do scalania, a nie dzielenia nauki. Niektóre nowe dyscypliny, wymienione we wspomnianym rozporządzeniu, zostały wprowadzone do obszaru nauk społecznych bez szerszej konsultacji ze
środowiskiem naukowym. Nie ma jasnych kryteriów wyodrębnienia
dyscyplin naukowych w strukturze nauki. Generalnie przyjmuje się,
że przy konstruowaniu nowej dyscypliny powinny decydować sprawy,
o których będzie poniżej. Po pierwsze należy stwierdzić, że jest to
język poznania. Po drugie – czy jest to metoda uznawana jako sposób
poznawania badanej rzeczywistości. Temu kryterium często nadaje
się zasadnicze znaczenie, ale budzi to także pewne kontrowersje34. Po
trzecie – muszą pojawić się naukowcy oraz instytucje, w których te
badania będą prowadzone. Naukowcy powinni tworzyć zaangażowane środowisko naukowe, skupiające jak w soczewce dyskurs o specyfice i odrębności metodologicznej oraz teoretycznej wyłanianej dyscypliny. Nowa dyscyplina powinna utworzyć się w wyniku procesu,
który musi mieć swoją historię. Niestety, niektóre dyscypliny, jak na
przykład nauki o polityce publicznej, pojawiły się wśród istniejących
dziedzin nauk społecznych bez konsultacji ze środowiskami naukowymi dyscyplin sąsiednich i z pominięciem opinii, a także wyrażonego środowiskowego stanowiska w tej mierze. W uzasadnieniu do
wspomnianego rozporządzenia nie ma słowa wyjaśnienia, dlaczego
akurat taką dyscyplinę powołano. Kolejną kwestią pozostaje przedmiot badania, lecz nie jest on aż tak ważnym kryterium wyodrębnienia dyscypliny naukowej.
Należy ubolewać, że od pewnego czasu o powołaniu dyscypliny
naukowej decydują urzędnicy, a nie korporacje uczonych. Zapowiadane kolejne zmiany potwierdzają, że w tak ważnych sprawach decydują nieokreślone kryteria, lecz duża dowolność.
5. Interdyscyplinarność w naukach o bezpieczeństwie
B.M. Szulc, Metodologiczne i epistemologiczne dylematy nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności, [w:] K. Raczkowski, K. Żukrowska, M. Żuber (red.),
Interdyscyplinarność nauk o bezpieczeństwie. Paradygmat. Wiedza. Demarkacja,
Warszawa 2013, s. 15.
34 O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
35
Dyskusja o interdyscyplinarności w kontekście nowo powstałej dyscypliny naukowej, jaką są nauki o bezpieczeństwie, dopiero się rozpoczęła w środowisku związanym z tym tematem. Za postulatem interdyscyplinarności w naukach o bezpieczeństwie mogą przemawiać
sformułowane tu argumenty.
Po pierwsze, warto zauważyć, że w przywołanym wcześniej rozporządzeniu o strukturze nauki w Polsce występuje stwierdzenie,
sformułowane w liczbie pojedynczej – mówi się o socjologii, psychologii, pedagogice, w tym i o pozostałych, natomiast inne dyscypliny
zostały określone w liczbie mnogiej. Nie ma nauk socjologicznych czy
też nauk o psychologii, ale jest mowa o naukach o polityce czy też
o naukach o mediach. Warto zauważyć, że nauki o bezpieczeństwie
zostały ujęte, podobnie jak wiele innych dyscyplin, w liczbie mnogiej.
Dyscypliną są, co wynika z lektury rozporządzenia, nauki o bezpieczeństwie, a nie nauka o bezpieczeństwie.
Takie ujęcie wydaje się być celowe, gdyż ustawodawca przyjął, że
na dyscyplinę nauki o bezpieczeństwie składają się różne subdyscypliny naukowe. Można więc uznać, że niektóre dyscypliny zostały określone monodyscyplinarnie, a inne interdyscyplinarnie. Konsekwentnie należy zatem rozumować, że w ten sposób został sformułowany
postulat, aby dyscyplina nauki pod nazwą: nauki o bezpieczeństwie
– miała charakter interdyscyplinarny. Postulat ten nie do końca jest
powszechnie rozumiany i akceptowany. Jest to poniekąd zrozumiale, gdyż młoda dyscyplina, mająca niespełna cztery lata, rozwijająca
się dość dynamicznie, nie zdołała jeszcze określić swojej tożsamości
metodologicznej, ani też teoretycznej. Niektórzy twierdzą, że o interdyscyplinarności można mówić tylko w przypadku, gdy krzyżują się
przynajmniej dwie dyscypliny. Sądzę jednakże, że takie rozumowanie
można również odnosić do subdyscyplin. W przypadku nauk o bezpieczeństwie występowanie wielu dyscyplin w procesie badawczym
jest oczywistością, co jak najbardziej przemawia za postulatem interdyscyplinarności.
Po drugie, postulat interdyscyplinarności w naukach o bezpieczeństwie wynika ze specyfiki ontologicznej. Zjawiska i procesy, któ-
36
Stanisław Sulowski
re tworzą przedmiot badań nauk o bezpieczeństwie mają niezwykle
złożony, amorficzny i hybrydalny charakter. Ten złożony przedmiot
badań jest trudny do wyodrębnienia ze sfery zjawisk społecznych
oraz technicznych. Z tego też względu bywa eksplorowany przez różne dyscypliny naukowe. Dzisiaj bezpieczeństwo ulega technicyzacji.
Problem tkwi niestety w tym, że stosowanie nowoczesnych technik
kontroli, monitoringu i ochrony w celu zagwarantowania bezpieczeństwa wymaga społecznej akceptacji. Ponadto, dość powszechnie
wyrażana jest opinia, że wiele zjawisk i procesów ulega sekurytyzacji.
Do nich należą także zjawiska i procesy, stanowiące domenę innych
nauk, łącznie z naukami przyrodniczymi. W tym znaczeniu można
mówić o interdyscyplinarności w sensie przedmiotowym, co oznacza,
że badania nad bezpieczeństwem w ramach jednej dyscypliny byłyby
mało obiecujące.
Po trzecie, z tak określonego przedmiotu badań, wynika pewna
konsekwencja metodologiczna. Już od czasów Wilhelma Diltheya
przyjęliśmy, że wielość metod badawczych jest konsekwencją różnorodności przedmiotów badań. A zatem, złożony przedmiot badań nauk o bezpieczeństwie nakazuje stosowanie metod z różnych
nauk, co należy rozumieć nie inaczej jak właśnie interdyscyplinarność
w sensie metodologicznym. Nauki o bezpieczeństwie są częścią składową dziedziny nauk społecznych, które skłaniają się ku holizmowi
metodologicznemu. Jest on bliski temu, co potrafimy określić jako
interdyscyplinarność w sensie metodologicznym. Idąc za myślą Emila
Durkheima, zwolennika holizmu metodologicznego, możemy postulować, aby zagadnienia bezpieczeństwa były wyjaśniane funkcjonalnie. Jest to jedna z propozycji, i w niej również znajdzie się miejsce
dla interdyscyplinarności.
Postulat interdyscyplinarności w naukach o bezpieczeństwie, jak
wskazano, jest oczywisty ze względu na specyfikę przedmiotu badań
oraz ze względu na konieczność stosowania różnych metod badawczych. Należy jednak nadmienić, że specyfika przedmiotu przemawia za interdyscyplinarnością nie tylko z tego powodu, że zjawiska
w tym zakresie mają złożony i wieloaspektowy charakter. Mogą one
mieć niekiedy jednorodną naturę, na przykład techniczną, ale może
O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
37
być ona zarazem siłą sprawczą uruchomienia procesów o charakterze
społecznym, politycznym lub ekonomicznym. W takiej sytuacji postulat interdyscyplinarności wydaje się być niezaprzeczalny. Należy
także pamiętać, że nauki o bezpieczeństwie muszą spełniać, oprócz
typowych funkcji opisu i wyjaśniania, także funkcję praktyczną lub
doradczą. Wydaje się, że doradztwo w tym zakresie, czy też formułowanie rozwiązań dla praktyki, jest nie do pomyślenia bez podejścia
interdyscyplinarnego.
Rekapitulując, stwierdzić ponadto należy, że interdyscyplinarność
ma pewien mankament, gdyż niestety nie doprowadza szybko do
uogólnień teoretycznych i standaryzacji w zakresie metodologii. To
w gruncie rzeczy objaw pozytywny, ponieważ jest drogą wyłaniania
się nowej dyscypliny, która powinna być dogłębnie spenetrowana.
Szybka ścieżka interdyscyplinarności może mieć określone, nie zawsze pozytywne, konsekwencje dla rozwoju dyscypliny. Niektórzy
mogą utyskiwać, że proces dochodzenia do uogólnień teoretycznych
i metodologicznych jest zbyt długi. Pośpiech w tych kwestiach nie powinien jednak być wskazany. Naukowcy, zajmujący się problematyką
bezpieczeństwa, muszą posiadać świadomość tego, jak wiele mają
jeszcze do zrobienia, aby nauki o bezpieczeństwie stały się nauką
o bezpieczeństwie. Nastąpi to wówczas, gdy urzędnicy nie będą wymyślali kolejnego podziału nauki na dyscypliny naukowe, posiłkując
się tym, że przez trzy lata funkcjonowania nowa dyscyplina nie wytworzyła jeszcze nazbyt bogatego dorobku.
Bibliografia
Buzan B., People, States and Fear. An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era, London 1991.
Czaputowicz J., Czy interdyscyplinarność jest właściwym kierunkiem
rozwoju stosunków międzynarodowych w Polsce?, [w:] A. Gałganek,
E. Haliżak, M. Pietras (red.), Wielo- i interdyscyplinarność nauki
o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2012.
38
Stanisław Sulowski
Czaputowicz J., Studia europejskie między interdyscyplinarnością
a spójnością dyscyplinarną, [w:] J. Czaputowicz (red.), Studia europejskie. Wyzwania interdyscyplinarności, Warszawa 2014.
Concepts Systemes et Outilis pour la Securite, Agence Nationale de
Recherche, Paris 2009.
Fischer K., Interdisziplinarität im Spannungsfeld zwischen Forschung,
Lehre und Anwendungsfeldern, [w:] K. Fischer, H. Laitko, H. Parthey (Hrsg.), Interdisziplinarität und Institutionalisierung der Wissenschaft, Jahrbuch 2010, Berlin 2011.
Forschung für die zivile Sicherheit 2012–2017. Rahmenprogramm der
Bundesregierung, Bonn 2012.
High-Priority Technology Needs, Department of Homeland Security,
Washington 2009.
Hughes Ch. (ed.), Security Studies Today, Cambridge 1999.
Jaspers K., O źródle i celu historii, Kęty 2006.
Kaufman F.-X., Interdisziplinäre Wissenschaftspraxis. Erfahrungen
und Kriterien, [w:] J. Kocka (Hrsg.), Interdisziplinarität: Praxis –
Herausforderung – Ideologie, Frankfurt am Main 1987.
LangeH.-J., Ohly H.P., Reichertz J. (Hrsg.), Auf der Suche nach neuer
Sicherheit. Fakten, Theorien und Folgen, Wiesbaden 2009.
Mayntz R., Sozialwissenschaftliches Erklären. Probleme der Theoriebildung und Methodologie, Frankfurt am Main 2009.
Memorandum zur Entwicklung der Inneren Sicherheit in der Bundesrepublik Deutschland, Regensburg 1999.
Mieg H.A., Warum wir eine Umweltwissenschaft brauchen und Interdisziplinarität (nur) eine nützliche Fiktion ist, [w:] Ch. Becker,
S. Baumgärtner (Hrsg.),Wissenschaftsphilosophie interdisziplinarer
Umweltforschung, Marburg 2005.
Mittelstrass J., Methodische Transdisziplinarität, „Theorie und Praxis”
2005, nr. 2.
Morgenthau H.J., Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój,
Warszawa 2010.
von Ooyen R.Ch., Die neue Sicherheit des erweiterten Sicherheitsbegiffs, [w:] M.H.W. Mollers, R.Ch. Ooyen (Hrsg.), Neue Sicherheit.
Band 1; Theorie der Sicherheit, Frankfurkt am Main 2012.
O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności...
39
Popper K.R., Vermutungen und Wiederlegungen: das Wachstum der
Wissenschaftlichen Erkenntnis, Tübingen 2009.
Revised Field of Science and Technology (FOS). Classification in the
Frascati Manual, OECD 20.06.2007.
Szpyra R., Problemy wyłaniania się nauki o bezpieczeństwie z nauk
wojskowych, „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej”
2011, nr 2.
Szulc B.M., Metodologiczne i epistemologiczne dylematy nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności, [w:] K. Raczkowski, K. Żukrowska, M. Żuber (red.), Interdyscyplinarność nauk o bezpieczeństwie.
Paradygmat. Wiedza. Demarkacja, Warszawa 2013.
Thoma K., Drees B., Leismann T., Zukunftstechnologien in der Sicherheitsforschung, [w:] P. Winzer, E. Scheider, F.-W. Bach (Hrsg.),
Sicherheitsforschung – Chancen und Perspektiven, (acatech diskutiert), Berlin 2010.
Ulicka G., Politologia a interdyscyplinarność badań w naukach społecznych, [w:] Demokratyczna Polska w globalizującym się świecie,
I Ogólnopolski Kongres Politologii, Warszawa, 22–24 września
2009 roku.
Waever O., Securitization and Descuritization, [w:] D.R. Lipschut
(Ed.), On Security, New York 1995.
Williams P.D. (red.), Studia bezpieczeństwa, Kraków 2012.
Zajas S., Nauki wojskowe a nauki o bezpieczeństwie i obronności, Warszawa 2000.
Zięba R. (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie,
Warszawa 2008.