- Scientific Journals of the Maritime University of Szczecin

ISSN 1733-8670
ZESZYTY NAUKOWE NR 11(83)
AKADEMII MORSKIEJ
W SZCZECINIE
IV MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWO-TECHNICZNA
E X P L O-S H I P 2 0 0 6
Aleksander Walczak
Proces rozwoju kompetencji zawodowych
Słowa kluczowe: rozwój techniki, kompetencje, edukacja
Autor na tle rozwoju nawigacyjnej techniki okrętowej przedstawia konieczność
wzrostu kompetencji zawodowych. Podaje współczesne tendencje zmian edukacyjnych
i propozycje metod i form nauczania nastawionych na upodmiotowienie systemów
kształcenia. Podkreśla rolę wzrostu kompetencji jako ciągłego procesu, gwarantującego
przydatność i możliwość zatrudnienia.
The Process of Professional Competence Development
Key words: technological development, competence, education
On the basis of the navigational technology development the author points out the
demand for professional competence increase. He presents contemporary trends in educational changes and suggests teaching methods and forms geared to subject-oriented
systems of education. The author emphasizes the role of competence growth as a steady
process ensuring usefulness and opportunities of employment.
355
Aleksander Walczak
Wprowadzenie
Pozyskana wiedza w uczelni, w szkołach i na kursach nie jest wartością stałą. Olbrzymi postęp rozwoju cywilizacji w aspekcie technologii informatyzacji,
globalizacji handlu, a szczególnie w sferze nauki stał się wydarzeniem niespotykanym w historii ludzkości. Przykładem tego jest fakt, że „w ciągu 6 lat podwajają się zasoby wiedzy, jakimi dysponuje ludzkość. W XX wieku nagromadzono
więcej wiedzy niż w ciągu całej historii ludzkości”1. Przemiany metod badawczych dowodzą powstania nowych dziedzin naukowych, obrazujących niezbędność interdyscyplinarności (biofizyka, biotechnologia, biocybernetyka, inżynieria biomedyczna itp.). Widać to także na przykładzie budownictwa okrętowego.
Powstają statki specjalistyczne, naukowo-badawcze, o niespotykanej dotychczas
wielkości, prędkości oraz liczebności, co powoduje wzrost natężenia ruchu na
szlakach żeglugowych świata. Powoli zanikają dotychczasowe sposoby prowadzenia statku, na rzecz doskonalszych metod opartych na nowoczesnych urządzeniach nawigacyjnych.
Klasyczne metody pomiarów kątów z punktów widocznych na lądzie czy
astronawigacyjne wyparte zostały przez bardziej nowoczesne metody radionawigacyjne. Szczególnie rozwój elektroniki spowodował rewolucję w sposobach
prowadzenia statków oraz w powstawaniu nowych urządzeń i systemów nawigacyjnych. Po wyeliminowaniu metod goniometrycznych (radionamiary własne
i obce), nabrały znaczenia systemy hiperboliczne: Decca, Loran, Omega, z których obecnie został tylko Loran. W specjalnych warunkach stosowane są jeszcze
Hi-Fix, Sea-Fix.
Współczesność opanowały systemy satelitarne, a wśród nich globalne systemy GPS i DPSS, Glonass oraz przygotowywany system Galilleo.
Szczególną rolę zaczynają odgrywać systemy map elektronicznych i nawigacyjny system zintegrowany (ECDIS), który grupuje w jednym miejscu
wszystkie informacje nawigacyjne: parametry ruchu statku, dane z urządzeń
zewnętrznych (echosonda, wiatromierz itp.) oraz informacje radarowe.
Trudno nie wspomnieć o specjalnym miejscu w nawigacji morskiej, jakie
zajmuje radar i jego automatyczna postać ARPA. Szczególnego zakresu informacji dostarcza urządzenie VDR (Voyage Data Recorder) morski rejestrator
danych (na wzór lotniczy – morska czarna skrzynka), notujący dane dotyczące
pozycji statku, parametrów ruchu, stanu technicznego, komend wydawanych na
mostku itp. oraz system VTS (Vessel Traffic System) czy AIS (Automatic Identification System) informujący i wspomagający nawigatora w trakcie manewrowania statkiem przez ograniczone obszary wodne (wąskie przejścia, kanały, tory
1
Amir Fazlagić, Szkoła jako instytucja ucząca się, w: Nauczanie metodą projektów, pod red.
B.D. Gołobniak, WAM Poznań 2002, s. 33.
356
Proces rozwoju kompetencji zawodowych
wodne itp.), gdzie natężenie ruchu jednostek jest bardzo duże. Można też
wspomnieć o zmianach w urządzeniach wskazujących kierunki ruchu, których
kompasy transduktorowe (fluxgate) indukcyjne nie są szczególną nowością na
szybkich jednostkach morskich, jak również w urządzeniach elementów pogodowych i stanu mórz (faksymile), czy systemów prowadzenia statku optymalnymi trasami, uwzględniających warunki hydrometeorologiczne2.
Ten bardzo skrócony przegląd w zakresie postępu technicznego dotyczy
wykonywania zawodu oficera nawigacyjnego w ostatnich kilkudziesięciu latach
i jest tylko tłem zamierzeń podjęcia tematu niniejszego artykułu.
W takich warunkach i okolicznościach żyjemy, pracujemy i musimy dostosować naszą wiedzę i umiejętności do wykonywania zawodu czyli dorównywać
odpowiednimi kompetencjami.
Kompetencja – to szczególna zdolność osoby uwidaczniająca się w wykonaniu na poziomie wyznaczonym przez społeczne (zawodowe) standardy
w adekwatnym zachowaniu się, ze świadomością potrzeby i skutków takiego
działania oraz w odpowiedzialności za podjęte decyzje3. W aspekcie kompetencji zawodowych oficerów nawigacyjnych oraz kapitanów odnosi się to do integralności wiedzy i umiejętności profesjonalnych, świadomości wykonywania
nałożonych obowiązków oraz pełnej odpowiedzialności za decyzje (rys. 1).
ŚWIADOMOŚĆ:
- dostrzegania
zmian
- potrzeba działań
WIEDZA:
- teoretyczna
- praktyczna
KOMPETENCJA
ODPOWIEDZIALNOŚĆ:
- prawna
- zawodowa
- moralna
Rys. 1. Struktura kompetencji
Fig. 1. Competence structure
2
3
Por. A. Walczak, Zarys metodologii badań naukowych w nawigacji morskiej, Wyd. PPH
ZAPOL, Szczecin 2005, s. 20-36.
Por. A. Walczak, Rozważania nad kompetencjami marynarzy, Wyd. WSM Szczecin, w „Konwencja STCW-95”, materiały sympozjum naukowego, 1998, s. 72-81.
357
Aleksander Walczak
W świetle postępu technicznego, zmian zachodzących w obrębie konstrukcji statków, ich wyposażenia, eksploatacji musi występować równoległy wzrost
kompetencji zawodowych, niezbędnych do właściwego wykonywania obowiązków na różnych poziomach odpowiedzialności.
Każdy oficer nawigacyjny, a w szczególności kapitan, powinien podnosić
swoje kwalifikacje, aby sprostać systematycznie wzrastającym wymaganiom.
Jest to ustawiczny proces:
– pogłębiania wiedzy i zdobywania nowych doświadczeń na poziomie
współczesnych potrzeb zawodowych;
– kształtowania świadomości czyli zdolności zdawania sobie sprawy
i dostrzegania zmian otoczenia, zdolności umysłu do odzwierciedlania
obiektywnej rzeczywistości i myślenia uwarunkowanego społecznymi
formami życia i pracy zawodowej człowieka, ukształtowanego w toku
jego historycznego rozwoju;
– pogłębiania obowiązku moralnego i prawnego za swoje czyny i ponoszenia za nie konsekwencji.
Proces ten wymaga konieczności wyprzedzania zmian cywilizacyjnych
świata. W zakresie zawodowym zmusza do dostosowania własnych kompetencji
profesjonalnych do współczesnych i przyszłościowych przeobrażeń technicznych i społecznych. Jest on trudny i wymaga przemyśleń, także w działalności
edukacyjnej.
W zakresie kształcenia w uczelniach morskich można go wspomagać przez
ustawiczną edukację uwzględniającą światowe tendencje rozwojowe w formie:
studiów podyplomowych, kursów specjalistycznych kwalifikacyjnych na wyższe stopnie morskie.
Są to formy stosowane dotychczas w polskich uczelniach morskich, skuteczne, lecz drogie i wymagające okresowych szkoleń. Tańsze i coraz częściej
stosowane są szkolenia na odległość z wykorzystaniem Internetu (e-edukacja).
Kierowanie kształceniem będzie zawsze uzależnione od prowadzącego ośrodka
edukacyjnego, narzucającego metody i formy przekazu wiedzy, według określonych przyjętych programów, mających pewną bezwładność, opóźniając zastosowanie najnowszych informacji.
Nowa cywilizacja rodzi zapotrzebowanie na odmienny sposób kształcenia,
wynikający z odmiennego podejścia i typu relacji społecznych, którym te stare
formy edukacji nie są w stanie sprostać. Ukierunkowane one są przede wszystkim na człowieka, na jego rozwój, realizację indywidualnych potrzeb i pragnień.
Obserwowane, współczesne tendencje edukacyjne w świecie preferują zmiany
w kształceniu, sugerując przywrócenie roli szerokich podstaw wiedzy, dającej
możliwość ustawicznego kształcenia. Ma to również znaczenie w kształceniu
kadr morskich.
358
Proces rozwoju kompetencji zawodowych
1. Przywrócenie rozszerzonych podstaw wiedzy ogólnej
Dynamiczny rozwój techniki okrętowej, w wyniku którego dokonują się
częste a nieraz gwałtowne zmiany w systemach i metodach organizacji eksploatacji statku, narzucają marynarzom i oficerom potrzebę dostosowania się do
nich. Od nich bowiem będzie się wymagać zrozumienia złożonych i zmieniających się w nieprzewidziany sposób sytuacji i warunków.
Pozwala to na wprowadzenie rozszerzonych podstaw wiedzy ogólnej jako
klucza do nabywania umiejętności w ośrodkach kształcenia zawodowego, do
programów umożliwiających przekwalifikowanie pracowników o bardzo wąskiej specjalności. Wymaga tego tempo przemian, potrzeba społeczna, konieczność eliminacji niebezpiecznych reakcji ludzkich, skutków prezentowanych
czynników przewrotu w powstającej formacji.
Należy przy tym zwrócić uwagę, że przedmioty ogólne wspólnie z zawodowymi rozszerzają horyzonty człowieka, dają możliwość samooceny swojej
pozycji we współczesnym świecie. Pozwalają na osobiste ukierunkowania swojej przyszłości, inicjują podjęcie samokształcenia, co przy należytych podstawach wiedzy ogólnej, jest nie tylko możliwe, ale i bardziej efektywne, ze
względu na osobistą potrzebę i wybór.
Uczelnie morskie nie są ograniczone międzynarodowymi konwencjami co
do możliwości indywidualnego rozwoju człowieka. Dopuszczają one, poza obligatoryjnymi standardami zawodowymi (STCW-78/95), możliwości wyższych
ustaleń programowych, które zaspokajają potrzeby podnoszenia kwalifikacji
zarówno zawodowych, jak i dając możliwość mobilności pracowniczej nie tylko
w obrębie specjalności morskich, ale także podjęcia pracy w innych zawodach
na lądzie.4
Inną sprawą jest wykorzystanie możliwości przekwalifikowań, mających
bardzo ważne znaczenie dla destrukcyjnego efektu bezrobocia zarówno z punktu
widzenia jednostki, jak i społeczeństwa. Pozostaje jednak problem utrzymania
ciągłej zdolności do aktywności poprzez podnoszenie umiejętności technicznych
i profesjonalnych.
Rozsądne rozwiązanie tych zagadnień przez uczelnie morskie jest możliwe
przy odpowiednio przygotowanej kadrze naukowo-dydaktycznej, systematycznej analizie rynku żeglugowego kadr morskich świata czy Unii Europejskiej
oraz predykcje kierunków rozwojowych innych dziedzin gospodarczych kraju,
Europy i świata, co wiąże się z następnym problemem.
4
Por. A. Walczak, Konwencja STCW, 1978 znowelizowana w 1995 r., jej główne postanowienia
i propozycje wdrożeń w Polsce, WSM, Szczecin 1996, s. 11-13.
359
Aleksander Walczak
2. Przydatność i możliwość zatrudnienia
Polscy absolwenci uczelni morskich nie mają obecnie trudności w zatrudnieniu na światowym rynku żeglugowym. Dotychczasowe programy i system
edukacyjny morskich ośrodków naukowo-dydaktycznych dostatecznie uwzględniają omawiane tendencje przewrotu edukacyjnego, gwarantując jakość szkolonych kadr.
Kompetencje zawodowe polskich kadr oficerskich są oceniane dość wysoko. Wspierane są one możliwością dokształcania na różnych kursach: specjalistycznych i kwalifikacyjnych. Są to utrwalone metody tradycyjne naszego
szkolnictwa morskiego i nie były dotychczas podważane, albowiem zostały poparte zdobywaniem kwalifikacji formalnych (uzyskane dyplomy), jak i aktywnością osobistą i dostępnością do ustawicznego kształcenia. Uznanie marynarskiej wiedzy jest wynikiem nie tylko kontroli kwalifikacji formalnych, ale także
w większości utrzymanych poziomów kompetencji, wyższych od osób z innych
krajów morskich. Jeżeli dystans ten w jakości usług będziemy w stanie utrzymać, to możemy liczyć na długoletnie zatrudnienie polskich kadr oficerskich na
rynku żeglugowym świata.
Należy podkreślić, że jakość rozwoju kompetencji jest wówczas osiągana,
gdy jest utrzymany przekaz nowoczesnej wiedzy i doświadczeń, utwierdzanych
świadomością ich właściwego stosowania i odpowiedzialności za rezultaty
pracy.
Kompetencje zawodowe polskich oficerów wpłyną na ich zatrudnienie.
Tym samym zagwarantowane zostanie istnienie rozwoju polskich uczelni morskich. Należy zdać sobie sprawę z występujących zagrożeń zewnętrznych wynikających z:
– aktywizacji młodzieży z krajów OECD w zakresie kształcenia zawodowego, przygotowującego do pracy na morzu;
– wzrostu konkurencyjności tanich oficerów krajów azjatyckich oraz
wschodnioeuropejskich (Rosjanie, Ukraińcy, Bułgarzy, Łotysze, Litwini, Rumuni).
Jak już wspomniano, w rozwoju kompetencji oficera nie można pominąć
osobistych dążeń człowieka. Wiążą się one także z poszukiwaniem warunków
upodmiotowienia procesów edukacyjnych w uczelniach morskich.
Dostrzega się konieczność zmiany systemu kształcenia z możliwością wyboru kierunków i specjalności, według zainteresowań, zamiłowań i uzdolnień
osób. Także metody w procesie edukacyjnym stworzą nowy typ akademii morskiej, oparty na kreowaniu zawodowych kompetencji ludzi myślących, odważnych i twórczych.
360
Proces rozwoju kompetencji zawodowych
Zakończenie
W strategii rozwoju polskiego szkolnictwa morskiego5 ujęto wiele wniosków dotyczących rzetelnej informacji z zakresu gospodarki morskiej, promowania zawodów morskich, prezentowania w mediach, przedstawiania możliwości o zatrudnieniu, awansie, zarobkach oraz o randze społecznej i atrakcyjności
zawodu marynarskiego.
W tym celu uznano za konieczne:
– uwzględnienie roli szerokich podstaw wiedzy dającej możliwość podwyższania kompetencji zawodowych oraz łatwiejszego przekwalifikowania oficerów i marynarzy w wąskich specjalnościach;
– uznawanie przydatności do zawodu, pozyskiwanie dodatkowych umiejętności, poza kwalifikacjami formalnymi (języki, informatyka, zarządzenia itp.);
– zachowanie elastyczności w kształceniu, w metodach i formach dokonywania zmian kierunków i specjalności, adekwatnie do wymagań rynku;
– uruchomienie kursów kwalifikacyjnych i specjalistycznych z wykorzystaniem nowoczesnych rozwiązań organizacyjno-metodycznych w celu
ustawicznej aktualizacji wiedzy, albowiem kompetencje zawodowe
i dyplomy tracą wartość z upływem lat;
– utrzymanie wysokiej jakości kształcenia oraz ciągłej aktualności treści
programowych.
Reasumując, należałoby we współczesnej edukacji zwrócić szczególną
uwagę na człowieka, dla którego uczelnia powinna przez proces dydaktyczny
stwarzać optymalne warunki rozwoju kompetencji.
Wysiłki edukacyjne powinny być skierowane na:
– przekazywanie gruntownej wiedzy ogólnej i zawodowej, rozbudzanie
zainteresowań, wyrobienie umiejętności i nawyków samodzielnego dostrzegania i rozwiązywania problemów, które nasuwa życie i praca. Należy
przede wszystkim zwrócić uwagę na intelektualną stronę procesu kształcenia, z podkreśleniem kształtowania twórczej postawy wobec nauki i życia. Pod tym pojęciem rozumie się otwartość na rozwijającą się wiedzę,
umiejętne i samodzielne jej stosowanie dla twórczego rozwiązywania
problemów teoretycznych i praktycznych;
– kształtowanie umiejętności praktycznego i zawodowego działania we
wszystkich warunkach pracy na morzu oraz postawy współuczestniczenia
w procesie rozwoju gospodarczego kraju;
5
Por. A.Walczak, Strategia rozwoju szkolnictwa morskiego, Wyd. AM, Szczecin 2005, s. 61-68.
361
Aleksander Walczak
– wpajanie wartości społecznych, etycznych i estetycznych. Stanowi to bowiem
podstawę nieustannej gotowości do realizacji uznawanych poglądów, te
zaś w odróżnieniu od zastanej rzeczywistości formułują przyszłość doskonalszą i lepszą od współczesnej.
Te prezentowane trzy aspekty wszechstronnego rozwoju człowieka występują
ze sobą harmonijnie. Wartości intelektualne, prakseologiczne i etyczne składają
się w harmonijną kompozycję osobowości człowieka. Ich osiągnięcie pozwoli
nam na śmiałe spojrzenie w przyszłość.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
362
Czerepaniak-Walczak M., Aspekty zawodowe i źródła profesjonalnej refleksji nauczyciela, Wyd. Edytor, Forum Toruń 1997.
Fazlagić A., Szkoła jako instytucja ucząca się, [w:] Nauczanie metodą projektów pod red. B.D. Gołobniak UAM, Poznań, 2002.
Fontona D., Psychology For Teachers, Macmillan, Basingstoke 1992.
International Convention on the Standards of Training Certification for
Seafarers STCW 1978/95.
Kwaśnicka R., Wprowadzenie do myślenia, Studia Pedagogiczne LXI KPN
PAN, Warszawa 1995.
Morrison S., Lead IMO Consultant on the Revision of the STCW Convention, ISF London 1995 – Manning and Training Conference in Action (materiały).
Schoen D.A., The Reflective Practitioner, How Professionals Think Basic
Books, New York 1983.
Walczak A., Gra o jutro – o przyszłość polskiego szkolnictwa morskiego,
WSM, Szczecin 2000.
Walczak A., Konwencja STCW 1978, znowelizowana w 1995 r., jej główne
postanowienia i propozycje wdrożeń, WSM w Szczecinie 1996.
Walczak A., Kwalifikacje czy kompetencje? Wyd. WSM w Gdyni 2001.
Walczak A., Odpowiedzialność przedsiębiorstwa żeglugowego w świetle
znowelizowanej Konwencji STCW 1978, WSM Szczecin, ZN nr 49.
Walczak A., O konieczności badań nad zastosowaniem funkcjonalnego
podejścia w eksploatacji statków polskiej floty handlowej i rybackiej, VI
Międzynarodowa Konwencja Naukowo-Techniczna Inżynierii Ruchu Morskiego (materiały), WSM Szczecin, 1995.
Walczak A., Rozważania nad kompetencjami marynarzy, Sympozjum naukowe Instytutu Nawigacji Morskiej „Konwencja STCW-78/95”, WSM,
Szczecin 1998.
Proces rozwoju kompetencji zawodowych
14. Walczak A., Strategia Międzynarodowej Organizacji Morskiej w dziedzinie
bezpieczeństwa na morzu, WSM, Szczecin 1994.
15. Walczak A., Strategia rozwoju szkolnictwa morskiego, Wyd. AM, Szczecin
2005.
Wpłynęło do redakcji w lutym 2006 r.
Recenzent
prof. dr kpt.ż.w. Daniel Duda
Adres Autora
prof. dr kpt.ż.w. Aleksander Walczak
Akademia Morska w Szczecinie
Instytut Nawigacji Morskiej
70-500 Szczecin, Wały Chrobrego 1-2
363