Wstęp - Ochrona praw dzieci - wyzwania polityki społecznej

Wstęp
Ochrona praw dzieci – wyzwania polityki społecznej
Mijają dwadzieścia dwa lata od przyjęcia przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Konwencji o prawach dziecka. Powstanie tego dokumentu, ratyfikowanego dziś przez niemal wszystkie kraje
świata, było świadectwem dostrzeżenia społecznej roli dziecka i zrozumienia odpowiedzialności za jego
bezpieczeństwo i rozwój.
W Polsce żyje ponad 7 milionów dzieci w wieku 0–17 lat. Wspólne dla większości krajów naszego regionu świata trendy demograficzne, takie jak wzrost długości życia, spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym i spadek liczby urodzeń, powodują, że na nich właśnie spocznie odpowiedzialność za nieodległą
przyszłość naszego kraju. To ważny powód troski o ich rozwój, wykształcenie, zdrowie i bezpieczeństwo.
Ale dzieci zasługują na uwagę nie tylko jako przyszli pracownicy, ale także jako dzisiejsi obywatele. Dlatego ciągle musimy zadawać sobie pytanie, czy – jako społeczeństwo – rozumiemy, czym są prawa dziecka,
czy skutecznie chronimy dzieci przed ich naruszaniem. Szczególna odpowiedzialność dotyczy tych z nas,
którzy reprezentują instytucje i organizacje powołane dla budowania i ochrony szeroko rozumianego dobrostanu dziecka. Realizacja ustanowionych Konwencją o prawach dziecka uprawnień najmłodszych,
ich monitorowanie i promowanie to dla nas ciągła obligacja moralna i prawna. Tym większa, że dotyczy
kategorii obywateli, którzy są słabi i szczególnie narażeni na krzywdę i zaniedbanie, a jednocześnie nie
mogą sami upominać się o swoje interesy – nie mają praw wyborczych, dostępu do mediów, podmiotowej roli w sądach ani wpływu na decyzje polityczne.
Monitorowanie i promowanie przestrzegania praw dzieci jest szczególnym wyzwaniem, gdy ze względu
na trudną sytuację ekonomiczną i brak systemowych rozwiązań ochrony dzieci niebezpieczeństwo zagrożeń rośnie, a szansa ich identyfikacji jest niska. Rekomendacje dla parlamentu i rządu opracowane
przez Helsińską Fundację Praw Człowieka i UNICEF w dwudziestą rocznicę przyjęcia Konwencji o prawach dziecka* dotyczące przestrzegania praw dziecka w Polsce wskazywały, jak znacząca jest skala problemów. Podkreślano, iż m.in.:
Stan zdrowia dzieci w naszym kraju jest niezadowalający. Dostęp do lekarzy pediatrów jest utrudniony. Pogorszyła się dostępność do opieki okołoporodowej. Brakuje miejsc na oddziałach położniczych
i noworodkowych. Brakuje systemowej edukacji prozdrowotnej.
System wyrównywania szans edukacyjnych nie identyfikuje środowisk wymagających pomocy ani
ich potrzeb. W polskiej szkole nie ma efektywnej pomocy dla dzieci z trudnościami eduka­cyjnymi
i nie ma też systemu pomocy dzieciom zdolnym. Dostęp do wychowania przedszkolnego jest niewystarczający.
Nie mamy w Polsce służb ochrony dziecka, podejmujących interwencje w przypadkach krzywdzenia
dziecka. Brak jest systemu identyfikacji rodzin ryzyka krzywdzenia i prowadzenia działań profilaktycz­
nych. Brak również wiarygodnych danych opisujących zjawisko krzywdzenia dziecka.
Nie udało się stwo­rzyć systemu rodzinnej opieki zastępczej przy jednoczesnym zdewaluowaniu systemu opieki instytucjonalnej. Przewlekłość postępowania sądowego we wszystkich sprawach dotyczących dzieci jest powszechna.
W jakim zakresie diagnoza ta jest aktualna? Jaka jest skala przedstawianych tendencji i zjawisk? Raport
„Dzieci się liczą” dostarcza takich odpowiedzi na te pytania, na jakie pozwalają istniejące zasoby informacji na temat szeroko rozumianego krzywdzenia dzieci w Polsce.
*
Przestrzeganie praw dziecka w Polsce. Rekomendacje dla Parlamentu i Rządu, HFPR, UNICEF, Warszawa, listopad 2009.
O raporcie „Dzieci się liczą”
Raport, który oddajemy w Państwa ręce, to próba opisania tych obszarów życia społecznego, które mają
znaczący wpływ na bezpieczeństwo i rozwój dzieci w Polsce. Zebraliśmy w tej publikacji informacje statystyczne i dane z badań empirycznych, które odnoszą się do zagrożeń dzieciństwa. Celem takiej kwerendy
było przedstawienie skali i charakteru tych zagrożeń na podstawie tego, co zarejestrowano lub zbadano,
ale również zidentyfikowanie kwestii, o których wiemy niewiele, gdyż nie uwzględniają ich prowadzone
rejestry ani nie są one przedmiotem zainteresowania badaczy.
W każdym z dwunastu rozdziałów przytaczamy definicje kluczowych pojęć, w tym definicje prawne wyznaczające ten zakres zachowań naruszających prawa dziecka, który penalizuje polskie prawo.
Skalę negatywnych zjawisk charakteryzujemy odwołując się do dwóch kategorii danych: danych statystycznych oraz danych badawczych. Dane statystyczne gromadzone są głównie przez instytucje państwowe. Przedstawiają nowe przypadki w skali jednego roku. Zestawienie danych z kolejnych lat pozwala na
przedstawienie trendów nasilenia opisywanych zjawisk. Znaczącym ograniczeniem statystyk policyjnych
i sądowych jest brak danych wiktymologicznych, takich jak płeć, wiek czy miejsce zamieszkania małoletnich pokrzywdzonych danym przestępstwem.
Tam, gdzie jest to możliwe, pokazujemy sytuację polskich dzieci na tle danych porównawczych z innych
krajów, najczęściej krajów UE.
Prezentowane dane badawcze pochodzą z programów badawczych prowadzonych przez ośrodki akademickie lub zlecanych przez urzędy państwowe czy organizacje pozarządowe. Krótka historia uznania złego traktowania dzieci za realny problem oraz wciąż nikłe zainteresowanie ośrodków akademickich tym
obszarem powoduje, iż diagnoza bazująca na danych empirycznych jest wyrywkowa i niespójna. Systematyczne badania skali, uwarunkowań, konsekwencji złego traktowania dzieci oraz skuteczności oddziaływań profilaktycznych i terapeutycznych w tym zakresie to wielkie wyzwanie i potrzeba, bez realizacji
której nie jest możliwe skuteczne, systemowe przeciwdziałanie krzywdzeniu dzieci.
Tam, gdzie wydawało się to znaczące, przytaczaliśmy również dane dotyczące postaw społecznych wobec różnych aspektów złego traktowania dzieci i zagrożeń dzieciństwa. Pełna diagnoza i bazująca na niej
koncepcja polityki społecznej z pewnością powinna uwzględniać ten wymiar społecznego i kulturowego
kontekstu przestrzegania praw dziecka. Społeczna świadomość zagrożeń, a także przyzwolenie versus
sprzeciw wobec zachowań i sytuacji krzywdzących dzieci to ważne zmienne warunkujące powodzenie
działań profilaktycznych czy skuteczność regulacji prawnych.
Problemy opisywane w raporcie zilustrowaliśmy wypowiedziami dzieci i rodziców, którym na co dzień pomagamy w Fundacji Dzieci Niczyje. Mamy nadzieję, że informacje zawarte w tej publikacji okażą się przydatne osobom zainteresowanym problemem zagrożeń dzieciństwa, ale również pośrednio przyczynią się
do poprawy sytuacji dzieci w Polsce. By to osiągnąć musimy bowiem poznać problem, któremu chcemy
skutecznie przeciwdziałać. By wiedza o problemie była rzetelna i dostępna potrzebujemy świadomej polityki gromadzenia danych oraz inicjowania, finansowania i koordynowania badań w tym zakresie. Mamy
nadzieję, że prezentowany raport stanie się przyczynkiem do zmian w tym kierunku.
Dyrektor Fundacji Dzieci Niczyje