Pobierz artykuł - Kształcenie Językowe

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3517
Kształcenie Językowe 11 (21) Wrocław 2013
Krzysztof Maćkowiak, U źródeł polskiej świadomości językowej (X–XV wiek),
Poznań 2011
Praca Krzysztofa Maćkowiaka pod tytułem U źródeł polskiej świadomości językowej (X–XV wiek)1 porusza problem świadomości językowej Polaków w dobie
staropolskiej. Rozprawa ta jest cennym osiągnięciem w lingwistyce historycznej.
Badacz analizuje bowiem fragment rzeczywistości dziejowej narodu polskiego
(X–XV wiek), który, mimo że nieraz był przedmiotem badań językoznawców,
to nigdy wcześniej nie został opisany w kontekście świadomości lingwistycznej.
Autor omawianej pracy jest związany z Uniwersytetem Zielonogórskim.
Swoją praktykę naukową koncentruje wokół zagadnień stylistyki językoznawczej, socjolingwistyki, historii języka, paremiologii i regionalizmu wielkopolskiego. Publikował między innymi na łamach „Pamiętnika Literackiego” oraz „Języka Polskiego”. Jest redaktorem naukowym książek: Język polski w perspektywie
diachronicznej i synchronicznej, Teoria pedagogiczna i praktyka edukacyjna oraz
autorem bądź współautorem takich opracowań, jak: Palma na Saharze. Przyczynek do biografii literackiej Ireny Stablewskiej, Język i styl w kręgu zainteresowań
Edmunda Bojanowskiego, Historyczna stylistyka polszczyzny artystycznej. Książka U źródeł polskiej świadomości językowej (X–XV wiek) jest jedną z ostatnich
publikacji Maćkowiaka.
Badacz do przeprowadzenia swojego wykładu wykorzystał materiał źródłowy zgromadzony w takich opracowaniach, jak na przykład A. Baron, H. Pietras,
Dokumenty soborów powszechnych; M.Z. Jedlicki, Kronika Thietmara; A. Naumow, Pasterze wiernych Słowian. Ze względu na to, że, jak pisze autor: „Termin świadomość językowa koresponduje z naukami społecznymi” (s. 27), w jego
książce odnaleźć można także liczne odniesienia do prac z zakresu filozofii, socjologii, psychologii. Swój wykład podzielił on na dwie duże części: pierwsza treścią
obejmuje świadomość językową analizowaną w różnych perspektywach naukowych i jest to fragment teoretyczny całej pracy, zawierający różne definicje terminu świadomość językowa2. Tego typu opis ma za zadanie pokazanie czytelnikowi,
że pojęcie to jest rozmaicie opracowywane, zależnie od przyjętej perspektywy
badawczej. Druga odnosi się ściśle do tytułu książki i realizowana jest w sposób
1 K.
Maćkowiak, U źródeł polskiej świadomości językowej (X–XV wiek), Poznań 2011.
2 O świadomości językowej pisał również w artykułach: Świadomość językowa — problem de-
finicji, „Poradnik Językowy” 2011, z. 2, s. 5–23; Media a proces wulgaryzacji polszczyzny w świadomości językowej studentów PWSZ w Lesznie, „Scripta Comeniana Lesnensia” 2009, nr 7, s. 7–21.
Kształcenie Literackie 11 (21), 2013
© for this edition by CNS
KJ 11(21).indb 141
2014-02-13 11:43:14
142
Recenzje
diachroniczny. Analityczny opis świadomości językowej daje wyobrażenie na temat języka Polaków w średniowieczu.
Jak informuje autor we Wstępie, jego celem było „odtworzenie określonych
wątków składających się na zbiorową refleksję nad polszczyzną w średniowieczu,
tj. od drugiej połowy X do przełomu XV i XVI stulecia” (s. 10). Ów cel osiągnął,
gdyż przedstawia podłoże narodzin polskiej świadomości językowej, opisuje wyobrażenia językowe Polaków w wybranym okresie, pokazuje też wagę polszczyzny w życiu narodowym, wreszcie przedstawia wybrane kwestie jednostkowe, jak
na przykład kształtowanie się kultury języka.
Na początku swojego wykładu autor rozważa pojęcie świadomości językowej z kilku perspektyw: normatywnej, opisowo-rejestrującej, psycholingwistycznej, socjolingwistycznej i kulturowo-antropologicznej, poruszył również kwestie
świadomości naukowej jako problemu budzącego zainteresowanie lingwistyki
historycznej. Interesujące jest w tym miejscu zwrócenie uwagi na postrzeganie
języka i świadomości językowej w perspektywie psycholingwistycznej, gdyż jest
to dyscyplina naukowa na pograniczu psychologii i języka, co oznacza, że koncentruje się ona na psychologicznych podłożach funkcjonowania języka. Psycholingwistyka zajmuje się badaniem kompetencji językowej i kompetencji komunikacyjnej oraz ich uwarunkowaniami społecznymi i biologicznymi3.
Przedstawienie świadomości językowej w kilku odsłonach spowodowało, że
rozdziały I i II pierwszej części książki stanowią pewnego rodzaju zespół poglądów dotyczących podjętej terminologii, badaczy takich, jak: M. Ziółkowski, Z. Zagórski, M. Bugajski, W. Lubaś, S. Gajda, A. Markowski, I. Kurcz, G. Krasowicz
-Kupis, którzy reprezentują kierunki badań naukowych, ujęte w wymienione perspektywy widzenia świadomości językowej lub świadomości w ogóle. Należy
przyznać, że sposób, w jaki poprowadził autor oba wyróżnione wyżej rozdziały,
okazał się bardzo przydatny w dalszych rozważaniach na temat świadomości językowej jako terminu, ale też jako przyczyna deliberacji na tematy związane z komunikacją. Przykładem tego jest tom Świadomość językowa w komunikowaniu4,
w którym zebrano artykuły badaczy prowadzących rozmyślania na temat świadomości językowej oraz komunikacji i odwołujących się w swoich pracach do opracowanego przez Maćkowiaka zbioru informacji na temat świadomości językowej.
W rozdziale I i II na uwagę zasługuje również fakt, że autor dostrzega podobieństwa i różnice w odrębnych sposobach opisywania pojęcia świadomości
językowej, zaznacza jednak, że nie są one przeciwstawne, ale wzajemnie się dopełniają. Przytacza kilka definicji tego terminu po to, by podkreślić zasadność tak
3 Więcej na temat psycholingwistyki przeczytać można w książce: Język jako przedmiot badań psychologicznych. Psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka, red. I. Kurcz, H. Okuniewska,
Warszawa 2011.
4 Mowa o artykułach takich, jak: M. Bugajski, M. Steciąg., Świadomość językowa, komunikacyjna, dyskursywna; A. Wojciechowska, O świadomości językowej w świetle sprawozdań Towarzystwa Polskiego w Konstantynopolu; B. Grochala, Świadomość językowa komentatorów sportowych.
Kształcenie Literackie 11 (21), 2013
© for this edition by CNS
KJ 11(21).indb 142
2014-02-13 11:43:14
Recenzje
143
szerokiego spojrzenia na omawiane zagadnienie. Ważne z punktu widzenia badacza zdaje się postrzeganie świadomości językowej przez A. Markowskiego, które
warto w tym miejscu zacytować: [świadomość językowa to] „całość sądów o języku i poglądów na język […]. Sądy te i poglądy mogą mieć charakter intuicyjny i nie tworzyć spójnego systemu, mogą też być umotywowane i podbudowane
wiedzą o języku. W każdym jednak wypadku muszą one być względnie trwałe
i powinny […] oddziaływać na zachowania językowe” (s. 33). Takie rozumienie
świadomości językowej mieści się w ujęciu opisowo-rejestrującym i uznane zostało przez Maćkowiaka za obecnie dominujące, stanowiące tym samym punkt
odniesienia również dla pozostałych perspektyw postrzegania tego zagadnienia.
Oprócz najważniejszego terminu, którym posługuje się autor w pierwszej
części swojej rozprawy, jakim jest świadomość językowa, wymienia on także pojęcia takie, jak: świadomość indywidualna i świadomość społeczna, kompetencja
językowa, kompetencja komunikatywna, świadomość lingwistyczna oraz poczucie
językowe. Celem wyróżnienia i przedstawienia tylu terminów jest pokazanie korelacji między nimi. Świadomość językowa jako twór o naturze niejednorodnej —
ze względu na konieczność budowania jej na podstawie wiedzy i doświadczenia
wielu dziedzin nauki — zawiera w sobie komponenty mieszczące się w wymienionych tutaj pojęciach, które jednocześnie stanowią fundament początku badań
nad nią samą. Potrzebę omówienia tylu terminów potwierdza fakt, że każde z tych
zagadnień można połączyć ze spójnym i sprawnym funkcjonowaniem użytkowników języka w społeczeństwie. Scharakteryzowana część pierwsza pracy jest
podstawą teoretyczną dalszych rozważań autora, zamkniętych w trzech kolejnych
rozdziałach, która odznacza się wartościowym poznawczo oraz obszernym materiałem naukowym.
Część druga prezentowanej rozprawy dotyczy społecznej świadomości językowej Polaków w dobie staropolskiej. Autor dokonał w tym miejscu periodyzacji
omawianego okresu historycznego na trzy przedziały wiekowe: 1) X–XII, 2) XIII–
XIV, 3) XV, uwzględniając przy tym najważniejsze czynniki decydujące o formowaniu tego zjawiska. W rozdziale III wyróżnił pierwsze oznaki kształtującej się
świadomości językowej Polaków, jakimi były utworzenie monarchii piastowskiej
i związki etniczne plemion dorzecza Warty, Wisły i Odry. Przytoczył w tym miejscu
słowa Stanisława Rosponda, które mają potwierdzać ówczesny stan: „Jeżeli Mieszko I i Chrobry parli w kierunku południowym i na północny zachód, aż do Bałtyku,
to ze względu na etniczno-językową wspólnotę Polan, Wiślan, Ślężan, Mazowszan i Pomorzan” (s. 59). Wskazując istniejącą wśród plemion lechickich opozycję
„swój–obcy”, badacz skłania się ku twierdzeniu, że była ona jednym z motywatorów rosnącej odrębności społecznej, ale też generowała opinie na temat języka własnego i języków obcych. Rozdział IV poświęcony jest rodzącemu się patriotyzmowi
językowemu oraz tworzącej się refleksji normatywno-gramatycznej, w których formowaniu — jak pisał Maćkowiak, cytując Stanisława Urbańczyka — „znaczenie
miały kancelarie książęce. […] język polski przejawiał się w nich w postaci nazw
Kształcenie Literackie 11 (21), 2013
© for this edition by CNS
KJ 11(21).indb 143
2014-02-13 11:43:14
144
Recenzje
miejscowych i imion własnych. […] ten skromny zasięg użycia polskiego języka
wystarczał, aby się w nim pojawiły zagadnienia językowej poprawności” (s. 111).
Badacz zwraca uwagę na to, że język ojczysty stał się dla Polaków przedmiotem
większego niż dotychczas zainteresowania — polska świadomość językowa dojrzewa, a ojczysta mowa pojawia się w dyskursie publicznym. Dodać można, że cała historia języka polskiego jest dowodem na to, iż język był nierzadko traktowany jako
element spajający państwo (nie tylko w dobie staropolskiej), wskazujący na przynależność narodową i oznaczający poszanowanie tradycji językowo-kulturowych.
W rozdziale V autor pokazał, jak usamodzielniała się polszczyzna w komunikacji
krajowej i międzynarodowej. Zwrócił też uwagę na pojawiające się w wiekach XIV
i XV dysputy dotyczące kwestii językowych. To natomiast oznacza, że spory lingwistyczne, już w ówczesnym czasie, stanowiły ważne zagadnienie dla uczonych
opowiadających się po stronie polszczyzny.
W tym miejscu można zastanowić się nad sensownością prowadzenia badań dotyczących świadomości językowej Polaków w średniowieczu. Jednak wątpliwe byłoby stwierdzenie, że badania te nie mają racjonalnych podstaw. Uzasadnieniem niech będzie choćby to, że w dalszej historii rozwoju polszczyzny
zaczęły pojawiać się pierwsze opinie, sądy tworzone na temat języka; zaczęto
zajmować różne stanowiska wobec kwestii językowych (przykładem może być
praca Dworzanin polski Łukasza Górnickiego, w której wyraża on swoje stanowisko na temat sytuacji polszczyzny); prowadzono dysputy o języku ojczystym,
z czasem pojawiły się pierwsze podręczniki i słowniki języka polskiego. Te i inne
wydarzenia z historii polszczyzny są dowodem na to, że by móc w ogóle mówić
o języku, należy najpierw posiadać wiedzę o nim. Wiedza ta jest niczym innym,
jak świadomością pewnych zjawisk związanych z językiem. Dopiero posiadając świadomość językową i wiedzę na temat języka można stawiać siebie w roli
reprezentanta przyjętego stanowiska. Zatem zasadność przeprowadzonych przez
Maćkowiaka badań oddać można stwierdzeniem, że autor nakreślił właściwe podstawy wyobrażeń na temat języka w średniowieczu, które dalej przekształcały się
w konkretne postawy wobec języka. Książka ta jest teoretycznym uzupełnieniem
wiadomości o pewnym zakresie kultury języka Polaków w średniowieczu.
Praca Krzysztofa Maćkowiaka przynosi kilka ustaleń dotyczących świadomości językowej Polaków w dobie staropolskiej, gdyż autor nie tylko stwierdza,
że już w średniowieczu pojawia się zainteresowanie językiem polskim, lecz pisze
też o tym, że świadomość językowa miała różne płaszczyzny rozwoju, między innymi dążono do usprawnienia komunikacji i do zaznaczenia odrębności etnicznej
poprzez język. Przeprowadzone analizy doprowadziły badacza do wniosku, że
teza o renesansowym przełomie w myśleniu o języku nie jest definitywna, ponieważ mową zaczęto interesować się dużo wcześniej.
Autor niewiele miejsca poświęca rozwojowi kwestii formalnych polszczyzny
(np. gramatyce), ale nadużyciem byłoby twierdzenie, że je zlekceważył. Maćkowiak wskazuje zmiany zachodzące w wewnętrznej strukturze języka tam, gdzie jest
Kształcenie Literackie 11 (21), 2013
© for this edition by CNS
KJ 11(21).indb 144
2014-02-13 11:43:14
Recenzje
145
to konieczne. Pisząc na przykład o pierwszych oznakach normy ponaddialektalnej,
cytuje Stanisława Urbańczyka: „Nie jest bynajmniej mało ważne, iż na 6 przykładów z re- znajduje się w bulli 17 przykładów z ra- […]” (s. 76). Nie należy jednak
sądzić, że zagadnienia te potraktował marginalnie. Uzasadnieniem ograniczonego
opracowania tychże kwestii niech będzie spostrzeżenie, że jego praca nie ma charakteru kolejnej książki poświęconej zagadnieniom fonetycznym czy gramatycznych, ale jest ona przedstawieniem zewnętrznej historii polszczyzny. Jedyną rzeczą,
nad którą można się zastanowić jest to, czy autor nie poświęcił zbyt dużo miejsca
omówieniu roli Kościoła w kształtowaniu świadomości językowej Polaków. Jednak wiele napisano o tym, że Kościół był w średniowieczu podstawową instytucją
wpływającą na sprawy kulturowo-językowe5, zatem można przyjąć, że znaczenie
tej instytucji dla rozwoju polskiej świadomości językowej było na tyle istotne, iż nie
można było poświęcić temu mniej miejsca w recenzowanej pracy.
Waga podjętego w książce tematu, zaplecze erudycyjne oraz jasny sposób
prowadzenia narracji sprawiają, że praca Maćkowiaka jest cenną pozycją dla
specjalistów z zakresu historii języka, jak też w pewnym stopniu dialektologii.
Może być również przydatna w dydaktyce uniwersyteckiej i szkolnej oraz stać
się punktem wyjścia dalszych analiz świadomości językowej Polaków, ich więzi
społecznej i tożsamości narodowej. Dlatego warto, by sięgnęli po nią wszyscy
zainteresowani przemianami, jakie zachodziły w mentalności narodowej Polaków
w okresie X–XV wieku.
Barbara Jasińska
Bibliografia
Bugajski M., Steciąg M., Świadomość językowa, komunikacyjna, dyskursywna, [w:] Świadomość
językowa w komunikowaniu, red. M. Steciąg, M. Bugajski, Zielona Góra 2012, s. 29–39.
Grochala B., Świadomość językowa komentatorów sportowych, [w:] Świadomość językowa w komunikowaniu, red. M. Steciąg, M. Bugajski, Zielona Góra 2012, s. 255–263.
Język jako przedmiot badań psychologicznych. Psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka, red.
I. Kurcz, H. Okuniewska, Warszawa 2011.
Maćkowiak K., Media a proces wulgaryzacji polszczyzny w świadomości językowej studentów
PWSZ w Lesznie, „Scripta Comeniana Lesnensia” 2009, nr 7, s. 7–21.
Maćkowiak K., Świadomość językowa — problem definicji, „Poradnik Językowy” 2011, z. 2, s. 5–23.
Suchodolski B., Dzieje kultury polskiej, Warszawa 1980.
Wiśniewska H., Polszczyzna przez wieki, Łódź 2009.
Wojciechowska A., O świadomości językowej w świetle sprawozdań Towarzystwa Polskiego w Konstantynopolu, [w:] Świadomość językowa w komunikowaniu, red. M. Steciąg, M. Bugajski,
Zielona Góra 2012, s. 163–176.
5 Na ważną rolę Kościoła w historii polszczyzny wskazywali m.in.: B. Suchodolski, Dzieje
kultury polskiej, Warszawa 1980; H. Wiśniewska, Polszczyzna przez wieki, Łódź 2009.
Kształcenie Literackie 11 (21), 2013
© for this edition by CNS
KJ 11(21).indb 145
2014-02-13 11:43:14