Pobierz artykuł - Przeszłość Demograficzna Polski

Transkrypt

S
T
U
D
I
A
„Przeszłość Demograficzna Polski” 31, 2012
Piotr G uzowski
Białystok
Geneza europejskiego modelu małżeństwa
na przełomie średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych
z perspektywy historii Polski
Europejski model małżeństwa od czasów publikacji artykułów Johna Hajnala1 stał się nie tylko ważnym zagadnieniem w badaniach demograficznych, ale
zajmowano się też nim z punktu widzenia historii gospodarczej, dziejów prawa
czy kultury2. Wszyscy badacze, włącznie z twórcą koncepcji, skupiali się raczej
na wyznaczeniu cech modelu, jego geograficznego zasięgu oraz różnych konsekwencji występowania. Sama geneza pojawienia się zjawiska przez długi czas nie
była przedmiotem odrębnych studiów. W ostatnich latach zaprezentowano jednak dwie niezwykle interesujące koncepcje starające się określić czas i przyczyny
wykształcenia się europejskiego modelu małżeństwa i ukształtowania się specyficznego sposobu formowania się gospodarstwa domowego w Zachodniej i Środkowej Europie. Pierwszą z nich przedstawiła dwójka historyków gospodarczych
z Holandii — Jan Luiten van Zanden i Tine de Moor3, a drugą austriacki historyk
społeczny, demograf historyczny i antropolog Michael Mitterauer4. Celem niniej1
John Ha jn al, European marriage patterns in perspective, [w:] Population in history, pod
red. Davida V. G las s a i Davida E. C. E v ers le y a, b.m.w. 1965, s. 101–143; tenż e , Two kinds of
preindustrial household formation system, [w:] Family forms in historic Europe, pod red. Richarda
Wa l l a , Jean R o b in i Petera L a s le tta , Cambridge 1983, s. 65–104.
2 Streszczenie różnorodnych dyskusji prowadzonych w historiografii można znaleźć w pracy
Mary S. Ha r t m an , The Household and the Making of History: A Subversive View of the Western
Past, Cambridge 2004.
3 Tine de M o o r, Jan Luiten van Z a n d e n , Girl power: the European marriage pattern and labour markets in the North Sea region in the late medieval and early modern period, „The Economic
History Review” 63, 2010, s. 1–33.
4 Michael M ittera u er, Why Europe? The Medieval Origins of Its Special Path, przeł. Gerald
Przeszłość Demograficzna Polski 31, 2012
© for this edition by CNS
PDP 31 02 Guzowski Geneza.indd 7
2013-09-04 14:05:30
8
Piotr Guzowski
szego artykułu jest próba spojrzenia na te koncepcje z punktu widzenia przemian
społeczno-gospodarczych zachodzących na ziemiach polskich w późnym średniowieczu i na początku epoki wczesnonowożytnej, z wykorzystaniem doświadczeń polskiej historiografii, nieznanych autorom omawianych teorii. Jak słusznie
bowiem ostatnio zauważył Mikołaj Szołtysek, nieznajomość dokonań historiografii środkowo- i wschodnioeuropejskiej (zwykle tworzonej w językach narodowych), wyciąganie daleko idących wniosków z małej liczby dostępnych badaczom zachodnioeuropejskim danych oraz ignorowanie informacji źródłowych
niepasujących do przyjętego założenia badawczego5, sprawia, że — wywodzące
się jeszcze z czasów dziewiętnastowiecznych publikacji Frédérica le Playa6 czy
nawet oświeceniowego odkrycia Europy Wschodniej7 — stereotypowe spojrzenie
na dzieje rodziny europejskiej wciąż dominuje w nauce światowej. Zarazem pytania stawiane przez badaczy zachodnioeuropejskich i amerykańskich oraz ich
koncepcje wyjaśniające historyczne zjawiska demograficzne nie zawsze są znane
w polskim środowisku naukowym. Próba wzięcia udziału w międzynarodowych
dyskusjach dotyczących historii europejskiej pozwala na krytyczne spojrzenie na
osiągnięcia rodzimej historiografii i może służyć określeniu nowych problemów
badawczych, niepodejmowanych dotąd w stopniu zadowalającym w Polsce, a od
dawna poruszanych przez historyków i demografów historycznych za granicą.
John Hajnal w swoim pierwszym artykule podzielił (wzdłuż linii łączącej Petersburg z Triestem) Europę na dwie strefy, różniące się między sobą dominującym w społeczeństwie modelem małżeństwa. Otóż około roku 1900 na zachodzie
Europy wiek zawarcia małżeństwa był relatywnie wysoki, a liczba osób pozostających przez całe życie w stanie wolnym — duża, w przeciwieństwie do Europy Wschodniej, w której wiek zawarcia małżeństwa był niższy, a odsetek osób
niewchodzących w związki małżeńskie w społeczeństwie stosunkowo niewielki8.
C h a p p l e , Chicago-London 2010. Książka jest tłumaczeniem niemieckojęzycznej publikacji: Warum Europa? Mittelalterliche Grundlagen eines Sonderwegs, Monachium 2003. Wcześniej autor
ten założenia swojej teorii zaprezentował w artykułach: Medieval Roots of European Family Development, [w:] Stredoeurópske kontexty l’udovej kultury na Slovensku, pod red. Jana M ic há lka ,
Bratislava 1995, s. 95–105, i Ostkolonisation und Familienverfassung. Zur Diskussion um die Hajnal-Linie, [w:] Vilfanov zbornik. Pravo-zgodovina-narod, red. Viricene R a jš p i Ernsta B ruc km ü l l e r, Lubljana 1999.
5 Mikołaj S z o łty s ek , Spatial construction of European family and household systems:
a promising path or a blind alley? An Eastern European perspective, „Continuity and Change” 27,
2012, s. 12.
6 Frederic L e P la y, L’organisation de la famille selon le vrai modéle signalé par l’histoire de
toutes les races et de tous les temps, Tours 1871; Philippe Pé rié r, Le Play and his followers: over
a century of achievement, „International Social Science Journal” 50, 2002, s. 343–348.
7 Larry Wo l ff , Inventing Eastern Europe: the Map of Civilisation on the Mind of the Enlightenment, Stanford 1994; M. S z oł ty s ek , B. Z u be r-G olds te in, Historical family systems and the
great European divide: the invention of the Slavic East, „Demográfia: English Edition” 52, 2009,
s. 5–47.
8 J. Ha jn al, European marriage patterns [1], s. 101.
2013-09-04 14:05:31
9
W swoim drugim tekście słynny demograf powiązał cechy europejskiego
modelu małżeństwa ze sposobem organizacji gospodarstwa domowego. Uznał,
że w Europie Północno-Zachodniej, pod którym to terminem rozumiał Wyspy
Brytyjskie, Niderlandy, północną Francję, kraje niemieckojęzyczne i Skandynawię (bez Finlandii)9, przeciętny wiek zawierania małżeństwa dla kobiety wynosił
powyżej 23 lat, a dla mężczyzn powyżej 26 lat, wraz z zawarciem małżeństwa
para formowała nowe gospodarstwo, sprawiając, że w społeczeństwach Europy
Północno-Zachodniej dominowały gospodarstwa proste, oparte na rodzinie nuklearnnej (małżonkowie lub małżonkowie oraz dzieci). Cechą charakterystyczną było również rozpowszechnienie się pracy młodych ludzi (przed zawarciem
małżeństwa) w charakterze służących w obcych gospodarstwach domowych, co
miało się stać istotnym elementem cyklu życia niemal każdego człowieka10. Europejski czy — od czasów opublikowania drugiego z fundamentalnych tekstów
Hajnala — raczej zachodnioeuropejski model miał funkcjonować w społeczeństwach preindustrialnych już od XVII i XVIII wieku, na co twórca teorii znalazł
dowody w danych dostarczonych przez demografów historycznych z obszaru
wczesnonowożytnej Anglii i Danii. Pozostałe regiony Europy — co potwierdzały
historyczne informacje z Rosji, Węgier, Włoch — a także Azja, miały charakteryzować się przeciętnym wiekiem zawarcia małżeństwa poniżej 26. roku życia
dla mężczyzn i poniżej 21. dla kobiet, a także dominującymi w społeczeństwie
gospodarstwami złożonymi, w których młodzi małżonkowie żyli wspólnie z rodzicami, albo tworzyli gospodarstwo wraz z małżeństwem (lub kilkoma nawet)
bliskich krewnych11. Hajnal, choć posługiwał się danymi historycznymi, nie postawił pytania o to, kiedy i dlaczego właśnie w Europie Północno-Zachodniej miał
się pojawić specyficzny model małżeństwa.
Koncepcja Hajnala przyjęła się i była rozwijana w światowej literaturze z zakresu demografii historycznej, choć z czasem zwrócono uwagę, że granice zasięgu występowania poszczególnych modeli małżeństwa i gospodarstwa domowego nie zawsze są wyraźne, a na wielu obszarach Europy Zachodniej widać duże
różnice regionalne. Nie wszędzie też poszczególne cechy występują z jednakowym natężeniem12. Pojawiły się również prace o charakterze rewizjonistycznym,
publikowane przez autorów pochodzących z Europy Środkowej, Wschodniej czy
Bałkanów podkreślających wielkie zróżnicowanie tych regionów pod względem
form rodzinnych, wymykające się prostym modelowym klasyfikacjom13.
9
J. Ha j n a l, Two kinds of preindustrial household [1], s. 66.
Tamże, s. 69.
11 Tamże.
12 Pierre G o u b e rt, Family and Province: A Contribution to the Knowledge of Family Structures in Early Modern France, „Journal of Family History” 2, 1977, s. 179–195.
13 Markus C e r m a n , Central Europe and the European marriage pattern. Marriage patterns and family structure in Central Europe, 16th–19th centuries, [w:] Family history revisited.
Comparative perspectives, pod red. Richarda Wa l l a i innych, Newark 2001, s. 282–307; Maria
10
2013-09-04 14:05:31
10
Piotr Guzowski
Mimo zgłaszanych wątpliwości co do precyzji linii Hajnala oraz wyrażanego
postulatu ostrożnego traktowania jego teorii14, stanowi ona istotny element modelowego ujęcia dziejów rodziny europejskiej. Z punktu widzenia historycznego
równie ważne jak opisanie cech modelu jest określenie czasu i przyczyn jego powstania i rozprzestrzenienia się w społeczeństwach Europy Północno-Zachodniej.
Zaprezentowane przez Tine de Moor i Jana Luitena van Zandena oraz Michaela
Mitterauera wyjaśnienia różnią się zarówno w kwestii chronologii genezy, jak
i jej okoliczności. Historycy holenderscy uznają europejski model małżeństwa za
strategię pracowników najemnych charakterystyczną dla rodzącego się kapitalizmu na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Z kolei badacz austriacki szuka korzeni zjawiska w systemie rolniczym państwa karolińskiego. Zanim
przystąpimy do oceny wspomnianych koncepcji warto się zastanowić, na ile ziemie polskie wpisują się w model małżeński opisany przez Hajnala. Pod uwagę
zostaną wzięte cztery opisywane przez niego elementy: udział gospodarstw prostych w strukturze społecznej, wiek zawierania małżeństw, odsetek osób samotnych w społeczeństwie oraz znaczenie służby domowej.
Europejski model a rodzina polska
Dla polskich badaczy szczególnie interesujący jest fakt, że tak zwana linia
Hajnala przecina nie tylko Europę, ale przede wszystkim Królestwo Polskie,
prowokując pytanie o model małżeństwa w Koronie. Do refleksji skłania też
przypisywanie ziem polskich do obszaru wschodniego w geografii form rodzinnych. Tymczasem prowadzone dotychczas badania wskazują jednoznacznie, że
na większości terenów należących do Królestwa Polskiego (oraz zamieszkałych
przez ludność polską, jak na przykład Śląsk) w drugiej połowie XVIII wieku dominowały gospodarstwa proste. W wypadku miast stanowiły one od 66 do ponad
85% wszystkich gospodarstw domowych (tabela 1)15, a na terenach wiejskich ich
odsetek wynosił 70–82%16 (tabela 2).
To d o r ov a , Balkan family structure and the European pattern. Demographic developments in
Ottoman Bulgaria, Washington 2006; Silvia S ovic , Moving beyond stereotypes of “east” and
“west”, ,,Cultural and Social History’’ 5, 2008, s. 141–163; Andrejs Pla ka ns , C. W he tte re ll, The
Hajnal line and the Eastern Europe, [w:] Marriage and family in Euroasia. Perspectives on Hajnal
hyphothesis, pod red. Teo E n g e le n , Arthura P. Wolffa, Amsterdam 2005, s. 105–126.
14 Massimo L iv i-Ba c c i, The Population of Europe. A History, Oxford 1999, s. 107.
15 Cezary K u k lo , Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej
szlacheckiej, Białystok 1998, s. 72–85.
16 Michał K o p cz yńs k i, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1998, s. 56, 101; Mikołaj S z ołty s ek , Różnorodność czy tożsamość? Chłopskie gospodarstwo domowe na ziemiach Rzeczypospolitej i Śląska pod koniec XVIII wieku, [w:] Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku, pod red. Cezarego K ukli, Warszawa
2013-09-04 14:05:32
11
Tabela 1. Gospodarstwa proste w miastach Polski wczesnonowożytnej
Miasto
Okres
Liczba
gospodarstw
28 miast województwa
podlaskiego
Praszka
Wieluń
Radziejów
Olkusz
Kraków
Warszawa
1662–1674
1791
1791
1782
1791
1791
1791
1118
161
261
124
126
1159
4122
Odsetek
gospodarstw
prostych
71,3
85,1
71,6
79,1
79,4
67,0
66,3
Źródła danych: A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego
w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999, s. 194; C. Kuklo, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej
szlacheckiej, Białystok, s. 77–82.
Tabela 2. Gospodarstwa proste na wsi w Rzeczypospolitej wczesnonowożytnej
Okres
Liczba
gospodarstw
Odsetek gospodarstw prostych
Pomorskie
1662
2767
84,8
Podlasie
1662
4313
70,5
Kujawy
II poł. XVIII w.
1901
82,3
Zachodnia część Korony
(Pomorze, zachodnia część
Wielkopolski i Małopolski
i Śląsk)
II poł. XVIII w.
Region
Ruś Czerwona
II poł. XVIII w.
Ziemie białoruskie Wielkiego
Księstwa Litewskiego (województwa mińskie, nowogródzkie, brzesko-litewskie) II poł. XVIII w.
77,7
18440
59,5
49,7
Źródła danych: M. Kopczyński, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku,
Warszawa 1998, s. 56, 101; A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII
wieku, Warszawa 1999, s. 194; M. Szołtysek, Life cycle service and family systems in the rural
countryside: a lesson from historical east-central Europe, „Annales de Démographie Historique”
117, 2009, s. 60.
2013-09-04 14:05:32
12
Piotr Guzowski
Porównując dane polskie z wynikami uzyskanymi przez Cambridge Group
nad modelowymi parafiami angielskimi, gdzie udział gospodarstw prostych wynosił nieco ponad 70%17, możemy powiedzieć, że nie było zbyt wielkich różnic
między Europą Północno-Zachodnią a Królestwem Polskim. Trzeba jednak do
takiej konkluzji zgłosić wiele zastrzeżeń. Po pierwsze, trudno zignorować fakt, że
na ogromnym obszarze Rzeczypospolitej, a nawet znacznie mniejszym — samej
Korony, widoczna jest w strukturze gospodarstw domowych specyfika regionalna, a odsetek gospodarstw prostych na Rusi Czerwonej jest znacznie niższy niż
w Polsce Centralnej i Zachodniej, a na ziemiach białoruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego nie przekracza 50% (zob. tabela 2)18. Po drugie, pewną przeszkodą w rzeczowym porównaniu danych polskich i zachodnioeuropejskich jest
niejednolity sposób klasyfikowania przez polskich badaczy grupy komorników
w strukturze gospodarstw domowych oraz słaba jakość polskich źródeł, niezbyt
precyzyjnie rejestrujących więzy pokrewieństwa. Może to wpływać na ocenę odsetka gospodarstw prostych19. Po trzecie, jak pisał J. Hajnal, w północno-zachodnioeuropejskim systemie gospodarstw prostych istotne jest powiązanie zawarcia
małżeństwa z utworzeniem nowego gospodarstwa domowego (co ocenia się porównując wiek zawarcia małżeństwa z wiekiem w chwili objęcia roli głowy gospodarstwa). W wypadku Polski związek między tymi dwoma momentami w cyklu życia bywa luźny, jak pokazali to Michał Kopczyński i Mikołaj Szołtysek20.
Wydaje się więc, że gospodarstwo domowe na ziemiach polskich miało cechy
charakterystyczne nie tylko dla zachodniego, ale i wschodniego modelu i łatwiej
je dopasować do opisywanego przez Petera Lasletta typu środkowoeuropejskiego
(w jego czteroelementowej klasyfikacji geografii form rodzinnych), niż prostego
podziału Europy tylko na dwie strefy wzdłuż linii Hajnala.
Równie skomplikowana w ocenie jest kwestia wieku zawierania małżeństw.
W zasadzie wiek zawarcia małżeństwa przez mężczyzn mieszkających zarówno
na wsi (tabela 3), jak i w miastach polskich i śląskich (tabela 4), a więc powyżej
26 lat, był zgodny z kryteriami opisanymi dla europejskiego modelu małżeństwa.
Inaczej sytuacja wyglądała w wypadku kobiet, które na Śląsku wychodziły za
mąż mając od 21,5 do 25 lat, ale w różnych dzielnicach Korony robiły to wcześ2008, s. 375; t e n że , Life cycle service and family systems in the rural countryside: a lesson from
historical east-central Europe, „Annales de Démographie Historique” 117, 2009, s. 60.
17 Peter L a s le tt, Family Life and Illicit Love in Earlier Generations. Essays in Historical
Sociology, Cambridge 1977, s. 22.
18 M. S z oł ty s ek , Life cycle service [16], s. 60.
19 Na przykład M. Kopczyński włączał komorników w skład gospodarstwa domowego na wsi,
które według niego bardziej odpowiadało anglojęzycznemu terminowi houseful niż household, z kolei C. Kuklo przy opisie gospodarstw miejskich stoi na stanowisku, że nie ma podstaw do włączenia.
20 M. K o p c z yń s k i, Studia nad rodziną chłopską [16], s. 144 in.; Mikołaj Szoł tys e k, Dziedziczenie i międzypokoleniowa wymiana w parafii Bujaków 1766–1803, głos w dyskusji nad geografią europejskich form rodzinnych, „Przeszłość Demograficzna Polski” 26, 2005, s. 30.
2013-09-04 14:05:32
13
Tabela 3. Wiek zawarcia pierwszego małżeństwa na terenach wiejskich Królestwa Polskiego
Parafia
Region
Okres
Wiek zawarcia pierwszego
małżeństwa
♂
Szaradowo
Wieleń
Ostrów
Mazowiecka
Bejsce
Brzeżany (r-k)
Brzeżany (g-k)
Krapkowice
Toszek
Bielawa
Strzelce Opolskie
Rząśnik
Wielkopolska
Wielkopolska
1731–1800
2 poł. XVIII w.
Mazowsze
Małopolska
Ruś Czerwona
Ruś Czerwona
Śląsk
Śląsk
Śląsk
Śląsk
Śląsk
XVIII w.
1781–1800
1784–1800
1784–1800
1761–1800
1791–1800
1766–1830
1766–1830
1794–1800
♀
27,4
28,2
21,9
22,3
27,9
26,6
24,8
24,1
25,0
26,1
26,7
24,6–29,2
27,4
23,8
20,5
19,0
19,0
22,0
22,5
23,5
21,5–25,1
25,4
Źródło danych: C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, s. 279.
niej, w wieku od 20 do 23 lat. W związku z tym różnica między wiekiem zawarcia
małżeństwa przez mężczyznę i kobietę była większa niż na zachodzie Europy,
a więc należy przyznać, że tereny polskie nie pasują do modelu opisanego przez
demografów angielskich. Co prawda, obraz wynikający z polskich obserwacji
nie jest jednorodny, gdyż wśród przebadanych przez polskich uczonych parafii
znajdujemy też takie, które w zupełności spełniają kryteria europejskiego modelu
małżeństwa21. W dodatku widać pewne zmiany zachodzące w okresie dwustu lat,
z których dysponujemy informacjami źródłowymi, o czym świadczy opóźnianie
zawarcia małżeństwa w Warszawie. W XVII wieku w parafii św. Jana kobiety
wychodziły za mąż przeciętnie mając 20,1 lat, a mężczyźni 23,7 lat, z kolei w parafii Świętego Krzyża kobiety odpowiednio 20,8, a mężczyźni 25,922. W drugiej
połowie XVIII wieku przeciętny wiek zawarcia pierwszego małżeństwa w parafii
świętokrzyskiej wynosił dla kobiet 21,8, a dla mężczyzn — 29 lat23. Zmiany jednak w większym stopniu dotyczyły mężczyzn niż kobiet.
21 Zob. Mikołaj S z o łty s ek , Central European household and family systems, and the HajnalMitterauer line: The parish of Bujakow (18th–19th centuries), „The History of the Family” 12, 2007,
s. 23.
22 Maria S ie ro ck a-P o ś p iec h , Rynek małżeński w Starej Warszawie w XVII wieku na podstawie rejestracji ślubów parafii św. Jana, [w:] Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa, t. 3, Warszawa
2011, s. 216.
23 Cezary K u k lo , Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991, s. 175.
2013-09-04 14:05:34
14
Piotr Guzowski
Tabela 4. Wiek zawarcia pierwszego małżeństwa w miastach Królestwa Polskiego
Parafia
Region
Okres
Gdańsk
Toruń
Poznań
Warszawa (Św. Krzyż)
Wieleń
Ostrów Mazowiecka
Krapkowice
Strzelce Opolskie
Prusy Królewskie
Prusy Królewskie
Wielkopolska
Mazowsze
Mazowsze
Mazowsze
Wielkopolska
Mazowsze
Śląsk
Śląsk
XV–XVI wiek
1636–1700
1800–1815
XVII wiek
1740–1769
1770–1799
2 poł. XVIII w.
XVIII wiek
1761–1800
1761–1800
Toszek
Śląsk
1791–1800
Brzeżany (katolicy)
Ruś Czerwona
1784–1800
Wiek zawarcia pierwszego
małżeństwa
♂
♀
30,0
28,4
29,0
25,9
28,8
29,0
29,5
27,0
27,0
22,8–35,5
24,4
(27,5)
26,0
20,0
22,2
24,0
20,8
22,2
21,8
24,3
23,0
23,0
20–25,5
22,3
(23,7)
20,9
Źródło danych: C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, s. 279.
Podobnie niejednoznacznie rzecz się ma z odsetkiem kobiet definitywnie niezamężnych. W związku z tym, że nie jesteśmy w stanie w wypadku dawnych epok
jednoznacznie stwierdzić celibatu definitywnego, badacze próbują w zamian stworzyć zestawienie proporcji kobiet zamężnych i wolnych (wdów i panien). Hajnal
uważał, że późnemu wiekowi zawierania małżeństw (zwłaszcza przez kobiety)
w Europie Północno-Zachodniej towarzyszyło zjawisko występowania dużego
odsetka kobiet niezamężnych, stanowiących co najmniej 10%, a zwykle powyżej
15% w grupie kobiet w wieku około 50 lat. Wśród całej populacji kobiet dorosłych, panny i wdowy miały stanowić około 40%24. Ich rosnąca liczba wpływała
na poziom płodności bardziej niż opóźnianie zawarcia małżeństwa25. Badania nad
tym zagadnieniem w wypadku polskiej historiografii nie są zbyt zaawansowane, ale można zwrócić uwagę, że w końcu XVIII wieku w największym polskim
mieście — Warszawie — około 10–12% kobiet żyło w celibacie definitywnym26.
Na wsi ten odsetek był nieco mniejszy, ale sięgał 10%27. Kobiety niezamężne
24
J. H a jn al, European Marriage Patterns [1], s. 102, 117, 136.
David R. We i r, Rather never than late: celibacy and the age at marriage in English cohort
fertility, 1441–1871, ,,Journal of Family History” 9, 1984, s. 340–354; Roger Sc hofie ld, English
marriage patterns revisited, ,,Journal of Family History” 10, 1985, s. 2–10.
26 C. K u k lo , Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie [23], s. 172.
27 Cezary K u k lo , Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 277.
25
2013-09-04 14:05:35
15
powyżej 15. roku życia stanowiły od 30 do 40% wszystkich kobiet zamieszkujących miasta niewielkie, powyżej zaś 40% duże miasta takie, jak Warszawa czy
Kraków28. Należy jednak pamiętać, że dane z końca XVIII wieku nie muszą być
reprezentatywne dla okresu wcześniejszego. Jak zauważyli badacze kultury:
„Charakterystyczne, że język polski nie posiadał określenia dla ludzi dojrzałych, a nieżonatych. Jeszcze w połowie XVI w. twórcy słowników łacińsko-polskich będą mieli trudności
z oddaniem słowa celebs. Jan Cervus z Tucholi tłumaczyć będzie to słowo jako „bezżenia,
nieżonaty, niemężatka”, charakterystycznym zaprzeczeniem terminów oddając niewłaściwość
pojęcia w systemie języka polskiego. W stosunkach wiejskich doświadczenie społeczne uczyło,
że samotna osoba nie będzie mogła prowadzić normalnego gospodarstwa nie naruszając przy
tym norm współżycia społecznego”29.
Ostatnim elementem, pod kątem którego porównujemy polskie społeczeństwo przedindustrialne z modelem rodziny i gospodarstwa domowego zaprojektowanych przez Hajnala, jest znaczenie służby domowej w cyklu życiu człowieka.
I choć polskie badania również w tym zakresie nie są jeszcze tak rozbudowane, jak
zachodnioeuropejskie, i nie zawsze wpisują się w schematy, którymi posługuje się
nauka światowa, to zaczynając od publikacji Anny Kamler nie ma wątpliwości, że
służba domowa była zjawiskiem powszechnym w Polsce wczesnonowożytnej30.
Jej znaczenie na wsi było jednak zróżnicowane regionalnie (tabela 5). Według
Mikołaja Szołtyska na Śląsku, w zachodniej Małopolsce i w Wielkopolsce, a także na Pomorzu prawie 40% gospodarstw chłopskich miało służących, stanowiących 13,3% całej populacji wiejskiej31. Na wsi kujawskiej służba (chłopska i szlachecka) stanowiła aż 24,4% mieszkańców, przy czym odsetek czeladzi chłopskiej
wynosił 14,8%32, a na pograniczu polsko-ruskim od 12 do 21% ludności33. Jednak
na terenach Rzeczypospolitej zamieszkałych przez ludność ruską znaczenie służby było minimalne34. W średnich i dużych miastach polskich służący stanowili od
20 do 33% mieszkańców35, a w dominujących w kraju niewielkich miasteczkach
byli nieco mniej liczni36. Znaczenie służby na większości terenów wiejskich Królestwa Polskiego i Śląska nie było zatem mniejsze niż w modelowych parafiach
28
C. Ku k lo , Kobieta samotna [15], s. 59.
Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., pod red. Bronisława G e re mka , Warszawa
1997, s. 138.
30 Anna Izy d o rcz y k -K amle r, Praca najemna na wsi małopolskiej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 97, 1990, nr 1–2, s. 3–31.
31 M. S z oł ty s e k , Life cycle service [16], s. 60.
32 M. Ko p c z yń s k i, Studia nad rodziną chłopską [16], s. 121.
33 Zbigniew B u d zy ń s k i, Małgorzata S o c ha c ka , Ludność parafii Hyżne koło Rzeszowa
w świetle spisów spowiedniczych z lat 1728–1747, [w:] Studia i materiały z dziejów społecznych
Polski Południowo-Wschodniej, t. 1, pod red. Zbigniewa Budz y ńs kie go, Rzeszów 2003, s. 179.
34 M. S z oł ty s e k , Life cycle service [16], s. 60.
35 C. Ku k lo , Demografia [27], s. 367.
36 Radosław P o n ia t, Służba domowa w miastach na ziemiach polskich od połowy XVIII do
29
2013-09-04 14:05:35
16
Piotr Guzowski
angielskich, gdzie odsetek służących w całej populacji wynosił 11,5–15,5%, a zatrudniało ich 24–33% gospodarstw domowych37.
Tabela 5. Służba na terenach wiejskich Rzeczypospolitej
Region
Okres
Służba jako odsetek populacji
Małopolska
Mazowsze
Pomorze
Zachodnia Wielkopolska, Śląsk
i Zachodnia Małopolska
Kujawy
Ruś Czerwona (ziemia chełmska
i powiat tarnopolski)
Pogranicze polsko-ruskie (województwo ruskie)
Wielkie Księstwo Litewskie (województwa wileńskie i mińskie)
Mazowsze (tzw. Księstwo Łowickie
arcybiskupów gnieźnieńskich)
Wielkopolska
(parafia pępowska)
Małopolska (królewszczyzny woj.
sandomierskiego)
Ziemia wieluńska
Wielkopolska
(klucz nieścierowski dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich)
1590
1590
1662
16,3
11,4
19–21
–
–
41,0
13,3
14,8/24,4
39,4
–
2 połowa XVIII w.
2,8
12,2
2 połowa XVIII w.
12–21
–
2 połowa XVIII w.
0,1
2,1
2 połowa XVIII w.
–
26,9
1777
18
–
1789
1791
–
12,5
40
–
1797
14,0
64
2 poł. XVIII w.
2 poł. XVIII w.
Odsetek gospodarstw ze służbą
Źródła danych: Z. Budzyński, M. Sochacka, Ludność parafii Hyżne koło Rzeszowa w świetle
spisów spowiedniczych z lat 1728–1747, [w:] Studia i materiały z dziejów społecznych Polski Południowo-Wschodniej, red. Z. Budzyński, t. 1, Rzeszów 2003, s. 179; M. Górny, Mieszkańcy parafii
pępowskiej w 1777 roku. Analiza księgi status animarum, Wrocław 1994, s. 18; M. Kopczyński,
Rodzina chłopska…, s. 60 n., 120; H. Madurowicz, A. Podraza, Z problematyki rozwarstwienia
wsi w Polsce XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 61, 1954, z. 1, s. 219; W. Obraniak, Oblicze
demograficzne wsi wieluńskiej w epoce Sejmu wielkiego, „Studia Demograficzne” 16, 1968, s. 120;
J. Senkowski, Zachowane rejestry pogłównego 1590 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”
18, 1590, s. 403–425; M. Szołtysek, Life cycle service, s. 60; J. Topolski, Położenie i walka klasowa
chłopów w XVIII w. w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, Warszawa 1956, s. 132 n.
końca XIX wieku, Białystok 2012 (praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. Cezarego Kukli),
s. 151.
37 P. L a s le tt, Family Life [17], s. 30.
2013-09-04 14:05:36
17
Tabela 6. Służba domowa w miastach polskich w końcu XVIII wieku
Miasto
Poznań
Warszawa
Kraków
Sandomierz
Będzin
Wieluń
Okres
Służba jako odsetek
populacji
1789
1795
1795
1777
1789
1791
20,9
17,5
27,8
19,8
26,1
16,8
Źródło danych: R. Poniat, Służba domowa w miastach na ziemiach
polskich od połowy XVIII do końca XIX wieku, Białystok 2012 (praca
doktorska napisana pod kierunkiem prof. C. Kukli), s. 151.
Podsumowując rozważania na temat kwestii podobieństwa małżeństwa, rodziny i gospodarstwa domowego na ziemiach polskich do europejskiego modelu małżeństwa możemy powiedzieć, że rzeczywistość Królestwa Polskiego nie
odpowiadała wszystkim elementom opisanym przez Johna Hajnala. Typowej dla
Europy Północno-Zachodniej bezwzględnej dominacji gospodarstw prostych oraz
zbliżonego znaczenia służby domowej towarzyszył jednak niższy wiek zawierania małżeństw przez kobiety oraz mniejszy nieco udział kobiet samotnych w społeczeństwie. Polskie badania pokazują ponadto nie zawsze silny związek między
założeniem rodziny a formacją nowego gospodarstwa domowego.
Skupienie się przez Hajnala, z powodu braku wcześniejszych danych, na
okresie XVII–XIX wieku, nie przeszkodziło w pojawieniu się w literaturze opinii na temat genezy i czasu wykształcenia się europejskiego modelu małżeństwa
i geografii form rodzinnych. Niektórzy badacze informacje o późnym wieku zawierania małżeństw widzieli już w relacjach Tacyta o Germanach38, ale zasadniczo zarówno ten element, jak i przewaga rodziny nuklearnej miały na szerszą
skalę rozwinąć się w średniowieczu39. Beatrice Gotlieb twierdzi, że pierwsze potwierdzone wzmianki o funkcjonowaniu rodziny nuklearnej dotyczą Anglii
końca XIII wieku, ale już w kolejnych stuleciach rodziny takie stanowiły, co
najmniej, 50% wszystkich gospodarstw w wielu różnych regionach Europy
38 David L e v in e , Recombinant family formation strategies, „Journal of Historical Sociology”
2, 1989, nr 2, s. 93.
39 Tamże, s. 89–115.
2013-09-04 14:05:38
18
Piotr Guzowski
Zachodniej40. Na ślady późnego wieku zawierania małżeństw w Anglii przed
Czarną Śmiercią zwrócili uwagę Richard Smith41, a tuż po nim — H. E. Hallam42,
co wykorzystał w swoich teoriach Wally Seccomb, dowodząc jednak, że sytuacja
w Anglii była inna niż na kontynencie, gdzie zmiany również zaczęły zachodzić
po pladze połowy XIV wieku, ale znacznie wolniej43. Przykładów na odmienność
modelu śródziemnomorskiego od angielskiego w późnym średniowieczu dostarcza analiza piętnastowiecznych rodzin toskańskich44. Kształtowanie się europejskiego modelu małżeństwa i dominacja rodziny nuklearnej okazały się charakterystyczne nie tylko dla społeczności wiejskich, ale zaczęły być widoczne również
w niektórych zachodnioeuropejskich miastach45, w których rosła też rola samotnych kobiet (na przykład Reims czy Yorku)46. Jak pokazała Maryanne Kowaleski,
w miastach późnośredniowiecznej Anglii, Francji, Niemiec i Szwajcarii odsetek
samotnych kobiet wynosił ponad 40%47.
Podążając za duchem opinii o późnośredniowiecznej genezie europejskiego
modelu małżeństwa dwoje badaczy związanych z uniwersytetem w Utrechcie,
Tine de Moor i Jan Luiten van Zanden, stosunkowo niedawno postanowiło wyjaśnić ekonomiczne, społeczne i kulturowe przyczyny pojawienia się tego zjawiska,
a efekt swojej pracy na łamach bardzo prestiżowego „Economic History Review”
opatrzyli znamiennym tytułem: Girl power: the European marriage pattern and
labour markets in the North Sea region in the late medieval and early modern
40
Beatrice G o tlieb , The Family in the Western World from the Black Age to the Industrial
Age, Oxford 1993, s. 13.
41 Richard S mith , Some Reflections on the Evidence for the Origins of the European Marriage
Pattern in England, [w:] Sociology of the Family, red. Creig H a rris , Keele 1979, s. 97–101; tenż e ,
Hyphothèses sur la nuptialite en Angleterre aux XIIIe–XIVe siècles, ,,Annales. Économies. Sociétés.
Civilisations” 38, 1983, s. 120 nn.
42 H. E. H a lla m, Age at first marriage and age of death in Lincolnshire Fenland, 1252–1478,
,,Population Studies” 39, 1985, s. 55–69.
43 Wally S ec c o mb e , A Millennium od Family Change: Feudalism to Capitalism in Northwestern Europe, London 1992, s. 151; t e nże , The Western European Marriage Pattern in historical
perspective: A Response to David Levine, ,,Journal of Historical Sociology” 3, 1990, s. 50–74.
44 David H erlih y, Christiane K lap is ch-Zube r, Tuscans and Their Families. A Study of
Florentine Catasto of 1427, New Haven-London, 1985, s. 202–207; David H e rlihy, Medieval
Household, Cambridge (MA) 1985, s. 108–109.
45 Katherine Ly n c h , The European Marriage Pattern in the Cities: Variations on a Theme
by Hajnal, ,,Journal of Family History January” 16,1991, s. 79–96; taż , Individuals, Families, and
Communities in Europe, 1200–1800, The Urban Foundations of Western Society, Cambridge 2003,
s. 58–59.
46 Pierre D e s p o rte s , La population de Reims au XVe siècle d’après un dènombrement de
1422, „Le Moyen Age” 72, 1966, s. 487–501; P. J. P. G oldbe rg, Women, Work, and Life Cycle:
Women in York and Yorkshire c. 1300–1520, Oxford 1920, s. 225–232.
47 Maryanne K o w ale s k i, Singlewomen in Medieval and Early Modern Europe. The Demographic Perspective, [w:] Single Women in the European Past, 1250–1800, pod red. Judith B e nn e t t , Amy M. F ro id e, Philadelphia 1999, s. 41–51; tabela A1, s. 326–327.
2013-09-04 14:05:38
19
period48. Powodem podjęcia przez tych autorów trudu badawczego było przekonanie, że europejski model małżeństwa miał decydujący wpływ na niebywały rozwój gospodarczy w Europie Północnej i Zachodniej — przede wszystkim
w Anglii i Niderlandach — i był próbą instytucjonalnej adaptacji do warunków
wzrostu możliwości na rynku pracy i odbudowy po Czarnej Śmierci, strategią
pracowników najemnych, stanowiących od 30 do 60% społeczeństwa.
Tine de Moor i Jan Luiten van Zanden spośród dwóch elementów europejskiego modelu małżeństwa wpływających na płodność, czyli późnego wieku
zawierania małżeństw oraz dużego odsetka kobiet pozostających w celibacie
definitywnym, skupili się na tym pierwszym. Według dwójki autorów miał on
być efektem występowania w Europie Północno-Zachodniej trzech różnych czynników społeczno-ekonomicznych i ideologicznych: nacisku ze strony Kościoła
katolickiego na zgodę nupturientów zamiast władzy rodzicielskiej jako podstawy
zawarcia małżeństwa, silnej pozycji kobiet w transferze własności między mężem
a żoną i między rodzicami a dziećmi oraz rozwoju rynku pracy i zwiększającego
się dostępu do niego49.
Wyżej wymienione zjawiska, opisane przez holenderskich uczonych, jako
charakterystyczne dla Niderlandów i Anglii na przełomie średniowiecza i czasów
nowożytnych zostaną poddane analizie przez pryzmat realiów polskich.
Zgoda nupturientów jako podstawa zawarcia małżeństwa
Porozumienie dwojga narzeczonych jako podstawowy element europejskiego modelu małżeństwa zostało już zauważone przez Johna Hajnala, ale Tine de
Moor i Jan Luiten van Zanden skojarzyli je z rozwojem chrześcijaństwa, które oddziaływało zarówno na prawo rzymskie, jak i ma zwyczaje barbarzyńskie
już w późnym antyku50. We wczesnym średniowieczu małżeństwo traktowano
jako świecką umowę, której przedmiotem było przekazanie dziewczyny przez
jej ojca panu młodemu, wymiana upominków i przyjęcie dziewczyny do domu
przez pana młodego lub jego rodzinę. Z czasem Kościół rozciągnął kontrolę nad
małżeństwem51, ale też rozgorzała dyskusja na temat jego definicji. Podczas gdy
teologowie paryscy, reprezentujący północną Europę opierali swoje poglądy na
temat małżeństwa na idei zgody obojga małżonków, inni odwoływali się do kon48
T. de M o o r, J. L. van Z an d e n , Girl power [3].
T. de M o o r, J. L. van Z en d e n , Girl power [3], s. 3.
50 James A. B ru n d a g e, Law, Sex and Christian Society in Medieval Europe, Chicago 1987,
s. 87–88; Geoffrey Nathan, The Family in the late Antiquity. The Rise of Christianity and the Endurance of Tradition, London-New York 2000, s. 77–106; Mathew K ue fle r, The Marriage Revolution
in Late Antiquity: The Theodosian Code and Later Marriage Law, „Journal of Family History” 32,
2007, s. 343–370.
51 J. A. B ru n d a g e, Law, Sex and Christian Society [50], s. 124–142.
49
2013-09-04 14:05:39
20
Piotr Guzowski
cepcji koitalnej św. Augustyna. W zbiorze Gracjana, który zdominował prawo
kanoniczne więzy małżeńskie wynikały z umowy małżonków, a nie konsumpcji małżeństwa. Uważał on, że małżeństwo zawarte wbrew woli narzeczonych
dawało zazwyczaj złe rezultaty. Potwierdzenie teorii konsensualnej przyniosły
dekretały papieża Aleksandra III z drugiej połowy XII wieku, z kolei dekretały
Grzegorza IX z 1234 roku minimalny wiek zawarcia małżeństwa ustaliły na 12 lat
dla dziewcząt i 14 dla chłopców52.
Doktryna o zgodzie nie była dobrze przyjęta przez elity możnych, ale do reszty społeczeństwa dotarła przez biskupią legislację, decyzje konsystorzy i kazania.
Analiza podręczników duszpasterskich, które rozpowszechniły się w Anglii po
1215 roku wskazuje, że doktryna konsensualna została rozpropagowana bardzo
szybko na poziomie parafialnym i była powszechna w połowie XV wieku53.
Według Tine de Moor i Jana Luiten van Zanden idea konsensualna wzmocniła
pozycję kobiety, można nawet powiedzieć, że podstawą małżeństwa była umowa między dwojgiem teoretycznie równych partnerów. Kobieta mogła (a przynajmniej mogła próbować) wybrać sobie męża takiego, który jej odpowiada. Jak
piszą holenderscy historycy, w bardziej romantycznej interpretacji można powiedzieć, że teoria konsensualna zakładała, że małżeństwo może być oparte na
miłości. Było to przeciwieństwo praktyk na przykład w Azji, gdzie narzeczona
spotykała przyszłego męża dopiero na ślubie. Jak twierdzi cytowany w artykule
David Herlihy:
„Ojciec nie był w stanie zmusić syna, albo córkę do zawarcia niechcianego małżeństwa, ani
zapobiec wstąpieniu ich w związek… Doktryna kościelna poważnie uderzyła w autorytet ojca
w średniowiecznym gospodarstwie i sprawiła, że rodzina średniowieczna nigdy się nie rozwinęła w prawdziwy patriarchat”54.
Skłoniło to niektórych badaczy do twierdzenia, że to właśnie brak możliwości
kontroli dorosłych dzieci był najbardziej charakterystyczną cechą europejskiego
modelu małżeństwa55. Dlatego ojcowie pozwalali swojemu potomstwu znaleźć
własny sposób na życie i decydowali się na wynajęcie cudzych dzieci do służby
w swoim gospodarstwie56.
52
John T. N o o n an , The Power to chose, „Viator” 4, 1973, s. 414–434; Charles D ona hue ,
The cannon Law on The Formation of Marriage and Social Practice in the Later Middle Ages,
,,Journal of Family History” 8, 1983, s. 144–158.; Conor M c C a rthy, Marriage in Medieval England. Law, Literature and Practice, Woodbridge 2004, s. 19–50.
53 Michael S h ee h an , Choice of Marriage Partner in the Middle Ages: development and Mode
of Application of Theory of Marriage, [w:] t e n ż e , Marriage, Familly and Law in Medieval Europe.
Collected studies, Toronto 1997, s. 87–117.
54 D. H erlih y, Medieval Household [44], s. 81.
55 Teo E n g ele n , The Hajnal Hyphothesis and Transition Theory, [w:] Marriage and the Family in Eurasia. Perspectives on the Hajnal Hyphotesis, Amsterdam 2005, s. 51–73.
56 T. de M o o r, J. L. van Z a n d e n , Girl power [3], s. 7.
2013-09-04 14:05:39
21
Trudno nie zwrócić uwagi, że europejski model małżeństwa miał się narodzić
w krajach Europy Północno-Zachodniej, a idea małżeństwa opartego na zgodzie
nupturientów, była związana z nauczaniem Kościoła katolickiego, który dominował także w innych regionach Europy57. W związku z tym wskazywano, że
w wypadku Europy Południowej i Wschodniej nauczanie o teorii konsensualnej
spotkało się z niechęcią miejscowej ludności, wyznającej patriarchalne podejście
do strategii małżeńskich, a do wykształcenia się europejskiego modelu małżeństwa, oprócz katolicyzmu, były potrzebne jeszcze inne czynniki. Niemniej jednak
Tine de Moor i Jan Luiten van Zenden uznali, że zbieżność zasięgu katolicyzmu
w Europie z linią Hajnala nie była przypadkowa58.
Badacze polscy przyjmują, że „instytucja rodziny została w Polsce ostatecznie
schrystianizowana przed końcem XIII stulecia dzięki wprowadzeniu chrześcijańskiej koncepcji małżeństwa oraz upowszechnieniu sakramentów”, a „model małżeństwa nierozerwalnego, równoprawnego, monogamicznego, wiernego, płodnego propagowany był przez literaturę hagiograficzną59. Hierarchia kościelna kładła
duży nacisk na upowszechnienie się prawa rzymskiego i kanonicznego60. Najstarsze znane zasady polskiego partykularnego prawa kanonicznego wskazują, że
idee dotyczące małżeństwa docierały z Rzymu bardzo szybko. Na osiemnaście lat
przed decyzją IV soboru laterańskiego z 1215 roku o obowiązku zawierania małżeństwa in facie ecclesiae, a więc w obecności księdza, takie przepisy nakazywał
przestrzegać legat papieski Piotr z Kapui61. Z kolei „wydanie Dekretu Gracjana około 1140 roku i promulgacja urzędowego zbioru Dekretałów Grzegorza IX
w 1234 roku zmobilizowały prawodawców partykularnych do ułożenia własnego
prawa na wzór urzędowej kodyfikacji”62. Jak pisał Adam Vetulani:
„Duchowieństwo polskie od połowy XIII wieku pilnie śledziło najnowsze ustawy papieskie
oraz zbiory prawa kanonicznego i starało się je nabywać dla siebie”63.
W późnośredniowiecznej Polsce przeprowadzono trzy kodyfikacje prawa kanonicznego na poziomie prowincji gnieźnieńskiej, a więc ogólnokrajowym: kodyfikację arcybiskupów Jarosława Bogorii Skotnickiego z roku 1357, Mikołaja
57
M. Ha rtma n , The household and the Making of History [2], s. 98.
T. de M o o r, J. L. van Z en d e n , Girl power [3], s. 7.
59 Jan Ty s zk iew icz , Rodzina w Polsce na początku XIII w., [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 6, pod red. Stefana K. K u cz y ńs k ie go, Warszawa 1994, s. 119.
60 Tamże.
61 Rocznik kapitulny krakowski, [w:] Monumenta Poloniae historica, t. 2, wyd. August B ie l o wsk i , Lwów 1872, s. 800; Władysław A b rah am, Zawarcie małżeństwa w pierwotnem prawie
polskiem, Lwów 1925, s. 349.
62 Stanisław Ty mo s z, Ewolucja kościelnego prawa polskiego w świetle kodyfikacji do XIX
wieku, Lublin 2008, s. 15.
63 Adam Vetu lan i, Z badań nad kulturą prawniczą w Polsce piastowskiej, Wrocław 1976,
s. 113.
58
2013-09-04 14:05:39
22
Piotr Guzowski
Trąby z 1420 i Jana Łaskiego z 152364. Wszystkie one uwzględniają przepisy prawa kanonicznego wdrażanego przez kurię rzymską. Podobne zapisy znajdowały
się w prawodawstwie kościelnym synodów diecezjalnych, zaczynając od najwcześniejszych znanych biskupa krakowskiego Nankiera z 1320 roku65. Oprócz
nacisku na zgodę obojga małżonków wyrażaną podczas sakramentu władze kościelne starały się wprowadzić zwyczaj poprzedzających zawarcie małżeństwa zaręczyn w obecności kapłana, co miało na celu nie tylko silniejsze związanie się
i utrudnienie odstąpienia od umowy, ale przede wszystkim zapewnienie kobiecie
swobody objawienia swojej woli66. Treść postanowień synodów prowincjonalnych i diecezjalnych była przekazywana na poziom duchowieństwa parafialnego
według procedury, którą znamy z akt synodu z roku 1357:
„Nowo sporządzony Synodyk z polecenia arcybiskupa miał być powielony, a jego egzemplarze
miały znajdować się przy wszystkich kościołach; natomiast archidiakoni zobowiązani byli na
synodach wyjaśniać klerowi parafialnemu poszczególne statuty w nim zawarte”67.
Poprzez kazania i działalność duszpasterską zasady te miały docierać do wiernych, którzy potwierdzali dobrowolność zawarcia związku zarówno w czasie zaręczyn, jak i ślubu68.
Oczywiście przepisy prawa kanonicznego powoli znajdowały posłuch u miejscowej ludności, ale przyjmuje się, że najpopularniejsze spośród dawnych sposobów zawierania małżeństwa — małżeństwo poprzez wspólne zamieszkanie już
w końcu średniowiecza we wszystkich warstwach społecznych bez potwierdzenia
w obliczu Kościoła było uznawane za konkubinat69. W związku z tym wytworzyła się symbioza świeckiej i kościelnej formy ślubu, przy zachowaniu miejscowych
64 Ignacy S u b e ra , Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, Warszawa 1971,
s. 73–104; „Debent autem iniri Matrimonia, libero et mutuo contrahentium consensu”, zob. Statut
Jana Wężyka z 1628 roku, [w:] I. Subera, Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich.
Wybór tekstów ze zbioru Jana Wężyka z r. 1731, Warszawa 1981, s. 299.
65 Statuta synodalia episcoporum Cracoviensium XIV et XV saeculi, wyd. U. H e yz ma nn,
Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 4, Kraków 1875, s. 9. Podobnie synod biskupa Wojciech
Jastrzębca z 1423 roku — tamże, s. 73. Zob. Adam K ra w ie c , Problematyka małżeńska w średniowiecznym ustawodawstwie synodalnym Kościoła polskiego, [w:] Docendo discimus. Studia historyczne ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Wielgoszowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod
red. Krzysztofa K ac z ma rk a, Jarosława N ik ode ma , Poznań 2000, s. 247–259; tenż e , Seksualność w średniowiecznej Polsce, Poznań 2000, s. 74.
66 Statuta synodalia episcoporum Cracoviensium [65], s. 234 n.; W. A bra ha m, Zawarcie małżeństwa [61], s. 355.
67 Ignacy S u b era , Historia źródeł i nauki prawa kanonicznego, Warszawa 19772, s. 134.
68 Jacek Wie s io ło w s k i, Kultura i obyczaje kręgu wiejskiego, [w:] Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV wieku, pod red. Bronisława Ge re mka , Warszawa 1977, s. 140 n.
69 Maria K o c z e rs k a, Zawarcie małżeństwa wśród szlachty w Polsce późnego średniowiecza,
„Przegląd Historyczny” 66, 1975, z. 1, s. 6 n.; taż , Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975, s. 34 n.
2013-09-04 14:05:41
23
zwyczajów70. Z kolei zdarzające się zarówno w późnym średniowieczu, jak i początkach epoki nowożytnej zwalczane przez władze świeckie i kościelne zawarcie
małżeństwa przez porwanie, w wyższych grupach społecznych wynikało z chęci
zalegalizowania związku wbrew rodzinie71.
Reformy soboru trydenckiego zostały zatwierdzone przez Kościół w Polsce, najpierw przez synod prowincjonalny lwowski w 1564 roku (dla archidiecezji lwowskiej) i synody prowincjonalne piotrkowskie z lat 1577 i 1589 (dla
prowincji gnieźnieńskiej). Wprowadzanie zmian w lokalnym prawie kościelnym
i wdrażanie ich w pracy duchowieństwa i życiu wiernych było jednak procesem
długofalowym. Decydujące znaczenie w ich realizacji miało wydanie przez biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego w roku 1601 listu pasterskiego
będącego praktycznym podręcznikiem dla duchowieństwa parafialnego, najpierw
w diecezji krakowskiej, a od 1608 w całej prowincji gnieźnieńskiej72. W kwestii
małżeństwa zdecydowanie podkreślał on, że „sakrament powstaje przez wolną
i wzajemną zgodę obu stron”73. Przypomniano też panom feudalnym i urzędnikom królewskim, pod władzą których pozostawali nupturienci, że zmuszanie podwładnych do małżeństwa będzie karane ekskomuniką74.
Na ile zalecenia kościelne był realizowane w praktyce życia codziennego trudno jednoznacznie ocenić, zwłaszcza że dotyczą materii trudnej do rozstrzygnięcia,
z którą mieli problemy także współcześni, niepotrafiący zawsze trafnie odróżnić
fikcji od zgody rzeczywistej. Jakąś wskazówkę na temat skali stosowania przymusu mogą stanowić akta sądów kościelnych rozpatrujące sprawy małżeńskie. Badania nad działalnością polskich oficjalatów okręgowych w późnym średniowieczu
pozwalają stwierdzić, że przymus był rzadką podstawą do uznania małżeństwa
za nieważne. W oficjalacie lubelskim sprawy związane z przymusem stanowiły
w XV wieku zaledwie 6% wszystkich tego typu procesów75. Zarazem zwraca się
uwagę, że wzrastająca ich liczba w okresie wczesnonowożytnym może świadczyć o rosnącej świadomości kobiet zgłaszających się do sądów kościelnych ze
skargami na przymus ze strony męża, rodziców i innych krewnych czy pana feudalnego76.
Ograniczenia przymusu ze strony rodziców wynikało również z czynników
70
71
M. Ko c ze rs k a, Zawarcie małżeństwa [69], s. 22.
Tamże, s. 9 n.; Edyta B ez z u b ik, Rapt w okresie staropolskim, „Studia Podlaskie” 9,1999,
s. 65 n.
72 Stanisław L ita k , Od reformacji do oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994, s. 60–61.
73 Sławomir N a s io ro w s k i, List pasterski kardynała Bernarda Maciejowskiego, Lublin 1990,
s. 235.
74 Tamże.
75 Piotr H emp ere k , Sprawy małżeńskie w oficjalacie okręgowym w Lublinie w XV w., „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 17, 1970, z. 5, s. 34.
76 Walenty W ó jcik , Prawo małżeńskie w praktyce oficjalatu okręgowego w Sandomierzu,
„Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 9, 1962, s. 132 n.; Grzegorz J a w or, Obraz rodziny chłopskiej
2013-09-04 14:05:41
24
Piotr Guzowski
demograficznych. Jeżeli przyjmiemy, że na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych wstępowano w związek małżeński w wieku zbliżonym to tego, jaki
wynika z badań nad XVII i XVIII stuleciem (dla mężczyzny powyżej 26 lat, dla
kobiety powyżej 20 lat) to jest bardzo prawdopodobne, że zakładanie nowego
gospodarstwa domowego przez młodych małżonków odbywało się już po śmierci
rodziców. Z obserwacji czasu aktywności gospodarczej chłopów, liczonej od momentu samodzielnego objęcia gospodarstwa i założenia rodziny do chwili śmierci
lub pozbycia się gospodarstwa rolnego, wynika, że pracowali oni w XV i XVI
wieku jako właściciele gospodarstw rolnych zaledwie około 20 lat77. Możliwe
więc, że zakładanie nowego gospodarstwa przez młodych małżonków często
odbywało się już po śmierci rodziców. Podobnie rzecz się miała w warunkach
miejskich. Według Andrzeja Wyczańskiego, obserwującego szesnastowiecznych
członków krakowskiego cechu złotników, w 78% wypadków rzemieślników tego
fachu mieliśmy do czynienia z brakiem ciągłości i z nieprzechodzeniem warsztatu
z ojca na syna78. Nie była to jednak sytuacja wyjątkowa w Europie Środkowej.
Jak pokazali M. Mitterauer i R. Sieder, także na dziewiętnastowiecznej wsi austriackiej zaledwie w 36% wypadków następowało dziedziczenie z ojca na syna79.
W kontekście zawarcia małżeństwa także rola pana feudalnego nie była aż
tak istotna w wypadku kobiet, jak mężczyzn. Mimo tego, że w realiach polskich
kobiety na wsi — podobnie jak ich ojcowie, bracia czy mężowie — były zawsze
czyimiś poddanymi: królewskimi, kościelnymi, miejskimi czy szlacheckimi, to
istniejące od połowy XIV wieku ustawodawstwo ograniczające swobodę wyjścia
ze wsi uderzało przede wszystkim w mężczyzn80. Konstytucja sejmowa z 1511
roku mówiła, że córki chłopskie mają swobodę w wyborze małżonka81. Szczególnie bliskość miasta dawała szansę na znalezienie najpierw pracy, a potem męża
w Polsce XV wieku w świetle ksiąg oficjała lubelskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 41–42, 1986–1987, s. 89.
77 Andrzej Wy c z ań s k i, Powrót do dyskusji o łanach pustych, [w:] Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, Kraków 2000,
s. 347–353; Piotr G u zo w s k i, Demograficzne uwarunkowania funkcjonowania rodziny chłopskiej
na przełomie średniowiecza i nowożytności, [w:] Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo
na ziemiach polskich w perspektywie historycznej — ciągłość czy zmiana, pod red. Cezarego K ukli,
Warszawa 2012, s. 79–98.
78 Andrzej Wy cz ań s k i, O dawnej rodzinie w Polsce i Europie, [w:] Cywilizacja europejska.
Eseje i szkice z dziejów cywilizacji i dyplomacji, pod red. M. Ko ź mi ńs kie go, Warszawa 2010,
s. 149–164.
79 Michael M itte ra u er, Reinhard S ie d er, The developmental process of domestic groups:
Problems of reconstitution and possibilities of interpretation, „Journal of Family History” 4, 1979,
s. 257–284.
80 Kazimierz Ty mien iec k i, Historia chłopów polskich, t. 3, Warszawa 1969, s. 129–190;
Leonid Ż y t k o w icz , Przesłanki i rozwój przytwierdzenia do gleby ludności wiejskiej w Polsce —
połowa XIV – początek XVI wieku, „Przegląd Historyczny” 74, 1984, z. 1, s. 3–21.
81 Volumina constitutionum, t. 1, cz. 1, wyd. Stanisław G rodz is ki, Irena D w ornic ka , Wacław Ur u sz c z a k , Warszawa 1996, s. 247 n.
2013-09-04 14:05:41
25
w mniejszej lub dalszej odległości od rodzinnej wsi82, choć zapewne większość
kobiet wybierała sobie partnerów raczej w najbliższym otoczeniu rodzinnej parafii83. Na straży swobodnego doboru małżonka stał przez cały okres wczesnonowożytny Kościół katolicki, walcząc ze szlacheckimi próbami ograniczania wolności chłopskich w tej dziedzinie84.
Podsumowując więc pierwszą część rozważań zaprezentowanych przez Tine
de Moor i Jana Luiten van Zanden na temat roli nauczania Kościoła katolickiego
w ukształtowaniu się europejskiego modelu małżeństwa, należy stwierdzić, że duchowieństwo w Królestwie Polskim posługiwało się takim samym, uniwersalnym
programem doktrynalnym, jak w późnośredniowiecznych Niderlandach i Anglii,
i propagowało poglądy identyczne z „zachodnioeuropejskim” ideałem zgody jako
podstawy zawarcia małżeństwa. Kościelnej koncepcji zgody obojga małżonków
jako podstawy nowo formującego się małżeństwa, wzmacniającej prawa i pozycję społeczną kobiety, sprzyjały czynniki demograficzne, związane ze stosunkowo
krótkim okresem trwania małżeństwa i niezbyt długim aktywności gospodarczej
rodziców, a także instytucjonalne, nakładające ograniczenia migracyjne głównie
na mężczyzn.
Przekazywanie własności między pokoleniami
Drugim z czynników, który sprawił, że europejski model małżeństwa miał pojawić się w Europie Północno-Zachodniej, a nie w innych regionach kontynentu,
jest różnica w systemie dziedziczenia własności między pokoleniami oraz między
mężem i żoną. Zachodnioeuropejski system dziedziczenia wyróżniał się prawem
kobiety do dziedziczenia i możliwością przekazania ziemi przez kobiety i dla kobiet, jako dziedziczek i wnoszących posag. Co prawda w całej Europie zarówno
męska, jak i żeńska strona miały prawo do majątku w związku, ale funkcjonowało
wiele różnic regionalnych, zwłaszcza dotyczących czasu, w którym kobiety otrzymywały swoją część dziedzictwa. Małżeństwo odgrywało w tym centralną rolę.
Większa część dziedzictwa córki była przekazywana jej w momencie wstąpienia
przez nią w związek małżeński jako posag, albo w momencie śmierci rodziców.
Pierwszy model był bardziej powszechny w Europie Południowej, drugi zaś —
82
Grzegorz J aw o r, Obraz rodziny chłopskiej w Polsce XV wieku w świetle ksiąg oficjała
lubelskiego, s 89 i n.; P. Gu zo w s k i, Demograficzne uwarunkowania [77], s. 92 n.
83 Anna I zy d o rcz y k , Rodzina chłopska w Małopolsce w XV i XVI wieku, [w:] Społeczeństwo
staropolskie, t. 3, pod red. Andrzeja Wy cz ań s k iego, Warszawa 1983, s. 9–15.
84 Zdzisław K a c z ma rc z y k , Bogusław L eś niodors ki, Historia państwa i prawa Polski,
t. 2, pod red. Juliusza B ard ac h a, Warszawa 19662, s. 315; Michał K opc z y ń s ki, Dwór a rodzina
chłopska — przymus i koegzystencja, [w:] Dwór — plebania — rodzina chłopska. Szkice z dziejów
wsi polskiej XVII i XVIII wieku, pod red. Magdaleny Ślus a rs kie j, Warszawa 1998, s. 13–26.
2013-09-04 14:05:42
26
Piotr Guzowski
Północnej, choć przedśmiertne dziedziczenie oraz posagi nie były czymś niezwykłym po obu stronach Kanału Angielskiego85.
Jako przykład podano różnice regionalne we Francji. Na południu kraju, w regionie prawa spisanego, przepisy w sprawach małżeńskich wywodziły się z prawa
rzymskiego, a nie ze zwyczaju, jak na północy, były jednakowe dla wszystkich
grup społecznych, opisywali i komentowali je prawnicy, a potwierdzały władze.
Jednostki miały wybór, w jaki sposób ich własność będzie używana i przekazywana, a właściciele majątku rodzinnego mieli pewien stopień kontroli nad tymi
decyzjami. W teorii było możliwe, że ojciec mógł obdarowywać dzieci w różny sposób w momencie zawierania przez nie małżeństwa, ponieważ posag był
przedmiotem negocjacji z rodziną przyszłego partnera. Różnica między modelem
południowym a północnym wynikała również ze sposobu zarządzania majątkiem
w małżeństwie. Południowoeuropejski system często jest określany jako separatystyczny, ponieważ własności wniesione do małżeństwa uznawano za rozdzielone, a majątek małżeński nie pojawiał się wraz z uformowaniem małżeństwa.
Model północny był określany jako małżeński. Majątek wnoszony przez pannę
młodą nie był traktowany oddzielnie, ale był włączany do wspólnego majątku
nowej rodziny, będącego pod pełną kontrolą męża, ale do którego kobieta miała
również prawo. Majątek powstający w trakcie trwania małżeństwa był również
uznawany z majątek wspólny małżonków86.
Taka sytuacja wpływała na różną aktywność ekonomiczną kobiet w trakcie
małżeństwa. Na północy żony mogły powiększać rodzinne dochody i korzystać
z nich, na południu zaś ich bogactwo było zmienne, ale nie wynikało z podejmowanej przez nie aktywności gospodarczej. Wspólnota majątkowa lub separatyzm
majątkowy miał też implikacje dla pozycji kobiet jako wdów, na przykład mając
prawo do części zakumulowanego podczas małżeństwa kapitału wdowy dysponowały większymi możliwościami w znalezieniu nowego partnera lub rozpoczęciu
nowego interesu87.
Różnice między północą a południem są jeszcze bardziej widoczne, jeśli chodzi o transfery własności między generacjami. W wypadku Italii posag był częścią
ojcowizny przypadającej córce, kobiety były więc wyłączone z innych udziałów
85
T. de M o o r, J. L. van Z e n d e n , Girl power [3], s. 8. Więcej o systemie dziedziczenia
w Europie: Family and Inheritance. Rural Society in Western Europe 1200–1800, pod red. Jacka
Go o d y ’ e g o , Joan T h irs k , E. P. T h o mp s o n, Cambridge 1976. O specyfice angielskiej: Richard
Sm i t h , Women’s property rights under customary law: some developments in the thirteenth and
fourteenth centuries, ,,Transactions of the Royal Historical Society’’ 5, 1986, s. 165–194. System
dziedziczenia w Niderlandach, zob. Martha C. H ow e ll, The Marriage exchange: property, social
place, and gender in the cities of the Low Countries, 1300–1550, Chicago-London 1998.
86 T. de M o o r, J. L. van Z en d e n , Girl power [3], s. 9–11; Emmanuel Le Roy La durie , Family structures and inheritance customs in sixteenth-century France, [w:] Family and Inheritance,
s. 37–70.
87 T. de M o o r, J. L. van Z e n d e n , Girl power [3], s. 8.
2013-09-04 14:05:42
27
w dziedzictwie, które przechodziło na wspólną własność synów. System ten nazywał się w Italii fraterna, a we Francji — frérèches. Miał on swoje konsekwencje
demograficzne. Rodzice starali się wydać córkę za mąż najszybciej jak to możliwe, a takie postępowanie było też do jakiegoś stopnia na rękę samym dzieciom.
System przyczyniał się również do stworzenia gospodarstw złożonych88. W Europie Północno-Zachodniej posag nie odgrywał tak wielkiej roli, a dziedziczenie
zależało często od momentu urodzenia (na przykład primogenitura). Jeśli zaś kobieta miała zagwarantowane prawo do dziedzictwa po rodzicach, wczesne zawarcie małżeństwa nie było potrzebne89.
Ocena statusu prawnego kobiet w Polsce w świetle dotychczasowej literatury
nie jest jednoznaczna. Alojzy Winiarz swoją prekursorską pracę Polskie prawo
majątkowe-małżeńskie w wiekach średnich zaczął od stwierdzenia:
„W Polsce średniowiecznej uważano kobietę na równi z mężczyzną za członka rodziny, która ją
wydała, a tem samym za uprawnioną na równi z mężczyzną do udziału w majątku rodzinnym…
[…] Wychodząc zaś za mąż, miała prawo wziąć z sobą tę część majątku rodzinnego, która na
nią przypadała i wnieść ją mężowi. Część tę nazywano posagiem. Córka, za życia ojca za mąż
wydana, nie miała prawa żądać od niego wydania posagu, gdyż od woli ojca zależało dać jej
posag lub nie. Gdy jednak ojciec zmarł, wówczas córka mogła żądać od krewnych męskich,
którzy dobra ojca objęli w zarząd, wydania jej posagu jako części spadkowej przypadającej jej
z majątku ojcowskiego”90.
Maria Koczerska zwróciła jednak uwagę na sądowne zobowiązania szlacheckich córek w momencie otrzymania posagu:
„Praktyka sądowego zrzekania się przez wyposażoną [córkę — P. G.] majątku dalszych praw
do ojcowizny i macierzyzny lub ustanawianie poręk w tym celu, świadczy dobitnie, że mimo
rozumienia wyrażenia exdotare jako exhereditare, zachowały się prawa córek do równej części
majątku rodzinnego, od której posag zazwyczaj był niższy”91.
Dlatego badaczka ta uznała, że:
„Na pytanie, jaka jest cecha swoista polskiej rodziny w średniowieczu i u progu czasów nowożytności proponowałabym odpowiedzieć, że jest to równość w obrębie rodzeństwa, a ściślej
równość braci i sióstr w swoim gronie”92.
88 Tamże, s. 9; więcej na temat system południowego: Julius K irs hne r, Anthony M olho, The
dowry fund and the marriage market in Elary Quattrocento Florence, „Journal of Modern History”
50, 1978, s. 403–438; Anthony M o lh o , Deception and marriage strategy in Renaissance Florence:
the case of women’s ages, ,,Renaissance Quarterly” 41, 1988, s. 193–217; tenż e , Marriage alliance
in late medieval Florence, Cambridge 1994.
89 T. de M o o r, J. L. van Z en d e n , Girl power [3], s. 9.
90 Alojzy Win iarz , Polskie prawo majątkowe-małżeńskie w wiekach średnich, Kraków 1898,
s. 3.
91 M. Ko c ze rs k a, Rodzina szlachecka [69], s. 51.
92 Maria K o c z e rs k a, Geneza, znaczenie i program dalszych badań nad kobietą i rodziną
2013-09-04 14:05:43
28
Piotr Guzowski
Z kolei w fundamentalnej Historii państwa i prawa w Polsce w rozdziale opisującym prawo ziemskie w czasach nowożytnych stwierdzono, że:
„dobra ojczyste dziedziczyły obok braci córki, z tym, że synowie wszyscy razem uzyskiwali
3/4, a córki również bez względu na ich liczbę tylko 1/4 dóbr ojczystych”93.
W systemie tym posag traktowano jako część spadkową córek.
„Córki, jeśli wyznaczone im posagi przekroczyły wartość 1/4 spadku, obowiązane były zwrócić swym braciom otrzymaną nadwyżkę, co określano jako komportację posagów. Gdy wartość
posagów była niższa niż 1/4 masy spadkowej, należało je uzupełnić o tę różnicę”94.
Przez długi czas kobiety nie miały też prawa otrzymywać posagu w nieruchomościach, tylko w ruchomościach95. W wypadku więc córek szlacheckich mamy
do czynienia z sytuacją braku jednolitego prawa i praktyki w jego stosowaniu.
Zarówno moment wypłacenia posagu, jak i jego wielkość oraz udział w masie
spadkowej mogły być różne i zależały od wielu czynników, między innymi regionalnych zwyczajów, zamożności rodziny, liczby i płci spadkobierców, w poszczególnych wypadkach przyspieszając lub opóźniając moment zawarcia małżeństwa.
Co prawda, prawo ziemskie dotyczyło bezpośrednio stosunkowo niewielkiej grupy społecznej, jaką była szlachta, ale mogło wpływać na systemy dziedziczenia
innych grup społecznych: mieszczaństwa i chłopstwa.
Badacze prawa spadkowego chłopów widzą w działalności sądów wiejskich
praktyki zbliżone do szlacheckich. Jak stwierdziła Anna Kamler:
„Wśród chłopów małopolskich obowiązywała zasada podziału majątku między wszystkie
dzieci”96.
Gospodarstwo po rodzicach przejmował zazwyczaj syn, ale miał obowiązek
spłacić pozostałe rodzeństwo. W sytuacji, gdy nie było męskiego potomka po
śmierci ojca córki miały prawo do przyjęcia gospodarstwa, choć w tym wypadku
zazwyczaj sprzedawały rolę lub, jak się można domyślać, gospodarzem zostawał
mąż jednej z nich. Wdowa po zmarłym gospodarzu miała prawo do 1/3 majątku nieruchomego, a gdy dorosły syn przejmował majątek po zmarłym ojcu, nie
przekazywał jej bezpośrednio ziemi, ale wypłacał pieniężny ekwiwalent. W przeciwieństwie do prawa ziemskiego nie było ograniczeń w dziedziczeniu nieruw średniowieczu i nowożytności, [w:] Kobieta i rodzina średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, pod red. Zenona H. N o w ak a i Andrzeja R a dz imińs kie go, Toruń 1998, s. 10.
93 Z. K a c z ma rc z y k , B. L eś n io d o rs k i , Historia państwa i prawa Polski [84], s. 293.
94 Tamże, s. 295.
95 Tamże, s. 293; Przemysław D ąb k o w s ki, Prawo prywatne polskie, t. 2, Lwów 1911, s. 17–
–29.
96 A. Iz y d o rcz y k , Rodzina chłopska [83], s. 26.
2013-09-04 14:05:44
29
chomości przez kobiety97. Znaczyło to, że posag odgrywał mniejszą rolę, często
ograniczając się do gotówki lub dóbr ruchomych, a zasadnicze znaczenie miało
prawo kobiet do partycypacji w majątku nieruchomym, co wzmacniało pozycję
prawną córek, żon i wdów chłopskich98. Podobny system dziedziczenia obowiązywał w praktyce miejskiego prawa spadkowego, zarówno magdeburskiego, jak
i chełmińskiego, według których również jednakowe działy spadkowe przysługiwały mężczyznom i kobietom99 (mimo że oba systemy różniły się w kwestii
podejścia do wspólnoty majątkowej: prawo magdeburskie zakładało rozdzielność
majątkową małżonków, a chełmińskie — wspólnotę). Przyjmuje się, że kobieta wychodząc za mąż otrzymywała posag i wyprawę (geradę), ale nie była pozbawiana możliwości spadkobrania po śmierci rodziców, dziedziczony przez nią
dział był tylko pomniejszany o wartość posagu100. Jednak analiza literatury zajmującej się systemami dziedziczenia, szczególnie chłopów i mieszczan, nie daje
jednoznacznych odpowiedzi na najważniejsze z demograficznego punktu widzenia pytania: w którym momencie wypłacano/uposażano (a nie tylko zapisywano)
córki w posag, czy odbywało się to zawsze w momencie wydania za mąż, czy też
po śmierci rodziców i czy córka niewychodząca za mąż mogła brać udział w spadkobraniu? Zagadnienia te wymagają na gruncie polskim dalszych prac, a brak oficjalnych kodyfikacji praw na terenie dawnej Rzeczypospolitej nie ułatwia zadania
historykom. Także studia nad dziełami i interpretacjami prawników z epoki nie
poprawiają naszej wiedzy w zakresie dostrzeżenia ewentualnego wpływu systemu dziedziczenia na podjęcie decyzji o momencie zawarcia związku małżeńskiego101. W związku z tym nie ma powodu, aby uznać, że konsekwencje systemu
97 Józef R afa c z , Włościańskie prawo spadkowe w Polsce nowożytnej, [w:] Zwyczaje spadkowe włościan w Polsce, cz. 5, Warszawa 1929, s. 23 n.
98 Juliusz B ard ac h , Historia państwa i prawa Polski, t. 1. Do połowy XV wieku, Warszawa
19642, s. 506 n.; Piotr G u z o w s k i, System dziedziczenia chłopów polskich w XV i XVI wieku, [w:]
Rodzina i gospodarstwo domowe [16], s. 29–35; A. Iz ydorc z yk, Rodzina chłopska [83], s. 15 nn.
99 Bartłomiej G ro ic k i, Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej, wyd. Karol K o ra n y i, Warszawa 1953, s. 181; Krystyna B ukow s ka , Orzecznictwo
krakowskich sądów wyższych w sporach o nieruchomości miejskie (XVI–XVIII w.), Warszawa 1967,
s. 86; Marek Sę d e k , Czy uprawnienia majątkowe kobiet w Starej Warszawie odpowiadały zasadom
prawa chełmińskiego, „Studia Warszawskie” 13, 1972, Warszawa średniowieczna, z. 1, s. 135–147.
Andrzej K arp i ń s k i, Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 1995, s. 29–30; Urszula S o w in a, Wdowy i sieroty w świetle prawa w miastach Korony
w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego, cz. 1,
Warszawa 2002, s. 26; t aż , Testamenty mieszczan krakowskich o przekazywaniu majątku w późnym
średniowieczu i we wczesnej nowożytności, [w:] Sociální svět středověkého města, pod red. Martina
No d l a , Praha 2006, s. 173–184; t aż , Testamenty krakowskie z przełomu średniowiecza i nowożytności wobec zasad dziedziczenia według prawa magdeburskiego, „Kwartalnik Historii Kultury
Materialnej” 58, 2010, nr 2, s. 185–200.
100 A. Ka rp i ńs k i, Kobieta w mieście polskim [99], s. 28.
101 Małgorzata D elima ta , Prawo rodzinne w pracach Bartłomieja Groickiego (ok. 1534–
–1605), [w:] Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa, t. 3, Warszawa 2011, s. 21–37.
2013-09-04 14:05:44
30
Piotr Guzowski
dziedziczenia rozpowszechnionego wśród mieszkańców Królestwa Polskiego
były jednoznacznie odmienne lub podobne do północno-zachodnioeuropejskich.
Są elementy sprzyjające opóźnieniu zawierania małżeństwa, jak na przykład możliwość dziedziczenia przez córki nieruchomości, co musiało następować zwykle
po śmierci rodziców, ale źródła notują też częste zobowiązania dziewcząt wychodzących za mąż, że poza uposażeniem związanym z wstąpieniem w związek
małżeński nie będą zgłaszały pretensji do udziału w innych elementach pozostawionej po rodzicach masy spadkowej.
Rynek pracy
Według Tim de Moor i Jana Luiten van Zandena trzecim i najważniejszym
elementem, po nauczaniu Kościoła katolickiego i wzorcach dziedziczenia, wpływającym na ukształtowanie się europejskiego modelu małżeństwa był rynek pracy102. Do zmian w jego strukturze doszło po Czarnej Śmierci i w okresie kolejnych nawrotów dżumy w późnym średniowieczu. Zwiększyło się wówczas
zapotrzebowanie na pracę kobiet, które zaczęły wykonywać także zawody dotąd
zarezerwowane dla mężczyzn, nie tylko na wsi, ale również w miastach103. Szczególne znaczenie w tym kontekście odgrywała służba, zwłaszcza w ośrodkach
miejskich, którą w Europie Północno-Zachodniej, w przeciwieństwie na przykład
do Italii, częściej zajmowały się kobiety niż mężczyźni104. Drugą istotną różnicą
między południem a północą było to, że na północy służba była podejmowana
zazwyczaj dobrowolnie, wynikała z chęci zgromadzenia środków niezbędnych
do założenia rodziny, podczas gdy na południu dla kobiety była ostatnią deską ratunku105. Wynagrodzenia robotników rosły znacznie szybciej niż ceny żywności,
przy czym kobiety zarabiały niewiele mniej niż mężczyźni, a możliwość podjęcia
pracy pojawiała się dla młodzieży w dosyć wczesnym wieku, 12–14 lat106.
Wszystkie te zjawiska miały swoje konsekwencje gospodarcze, demograficzne i obyczajowe, wpływające na kształtowanie się europejskiego modelu małżeństwa. Przede wszystkim dawały możliwość uniezależnienia się od rodziców bez
102
T. de M o o r, J. L. van Z e n d e n , Girl power [3], s. 11.
Barbara A. H a n aw alt, The Ties that Bound: Peasant Families in Medieval England, New
York-Oxford 1986; P. J. P. G o ld b e rg , Women, Work, and Life Cycle in a Medieval Economy:
Women in York and Yorkshire, c. 1300–1520, Oxford-New York 1992.
104 P. J. P. G o ld b e rg , Migration, Youth and Gender in Later Medieval England, [w:] Youth in
the Middle Ages, red. P. J. P. G o ld b erg i Felicity R iddy, York 2004, s. 85–99.
105 Richard S mith , Geographical diversity in the resort to marriage in late medieval Europe:
work, reputation and unmarried females in household formation systems of northern and southern
Europe, [w:] Women Is a Worthy Wight: Women in English Society, c. 1200–1500, red. P. J. P. G oldb e rg , Wolfeboro Falls 1992, s. 45.
106 T. de M o o r, J. L. van Z e n d e n , Girl power [3], s. 12 n., 15, 17.
103
2013-09-04 14:05:45
31
konieczności wychodzenia za mąż. W ten sposób kobiety zyskiwały większą kontrolę nad własnym życiem. Wpłynęło to na sposób doboru małżonka, opóźnienie
momentu wstąpienia w związek małżeński, a czasem pozostanie w stanie wolnym
do końca życia. Zarazem jednak wyswobodzenie się z więzów rodzinnych wiązało się z większym uzależnieniem od płac i koniunktury gospodarczej i to one
miały określać decyzje o założeniu rodziny. Według Tine de Moor i Jana Luitena
van Zandena wiek wstępowania w związek wzrósł szczególnie pod koniec XVI
wieku, wraz z pogarszaniem się sytuacji ekonomicznej pracowników najemnych,
narastaniem kryzysu i zwiększeniem liczby ludności107. Małżeństwa oparte na
konsensusie odznaczały się głębszymi więzami uczuciowymi, a dzieci w takich
związkach cieszyły się też dużym zaufaniem rodziców, skoro pozwalali oni na
samodzielność w młodym wieku, a służba i praktykowanie (na wzór cechów czy
gildii) stały się sposobem na młodość, umożliwiały zdobycie fachu i doświadczenia (kapitał kulturowy) oraz odgrywały coraz większą rolę w cyklu życia. Już od
późnego średniowiecza wzrastała liczba służby w społeczeństwie, dochodząc do
poziomu na przykład 15% ludności w Anglii108. Z kolei wszystkie osoby aktywne
na rynku pracy (wage-earners) stanowiły w początkach epoki nowożytnej od 20
do 50% mieszkańców Anglii i od 45 do około 60% Niderlandów109.
Rozwój rynku pracy na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych był
charakterystyczny jednak nie tylko dla Europy Północno-Zachodniej. W wypadku
ziem polskich dynamika rozwoju miast nie była tak duża jak na przykład w Niderlandach, ale ograniczenia na miejskim rynku pracy mogły być kompensowane
przez zwiększenie się zapotrzebowania na ręce do pracy na wsi. Liczba miast
na terenie Królestwa Polskiego w XVI wieku wzrosła z 706 do 932. Spośród
3,65 mln mieszkańców kraju w 1580 roku aż około miliona (a więc ponad 25%)
mieszkało w miastach i miasteczkach110. W większości były to typowe środkowoeuropejskie średnie i małe miasteczka. Zaledwie 6% ludności mieszkało w miastach liczących powyżej 5 tysięcy mieszkańców111. Mimo to procesy migracyjne
wskazują, że nawet te niewielkie ośrodki miejskie oferowały wystarczająco dużo
możliwości dla ludności wiejskiej już w późnym średniowieczu, o czym świadczą
107
Tamże, s. 16 n.
P. L a s le tt, Familiy Life and [17], s. 93; Graham M a yhe w, Life-cycle, service and the
family unit in early modern Rye, ,,Continuity and Change” 5, 1990, s. 201–203.
109 Jan Luiten van Z a n d e n , Taking the measure of early modern economy: historical national
accounts for Holland in 1510/14, „European Review of Economic History” 6, 2002, s. 137 n.,
147 n.; B. van Ba v el, Rural wage labour in the 16th century Low Countries: an assessment of
importance and nature of wage labour in the countryside of Holland, Guelders and Flanders, ,,Continuity and Change” 21, 2005, s. 62.; Christopher Dye r, Age of transition? Economy and society in
England in the later middle ages, Oxford 2005, s. 218–220.
110 Maria Bo g u ck a, Henryk S a ms o n o w ic z , Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 119, 332; Ryszard S z c z ygieł, Lokacje miast w Polsce w XVI wieku,
Lublin 1989, s. 99.
111 C. Ku k lo , Demografia [27], s. 234.
108
2013-09-04 14:05:47
32
Piotr Guzowski
badania nad strategiami małżeńskimi dzieci chłopskich. Mieszkańcy liczącego
niewiele poniżej 5 tysięcy mieszkańców piętnastowiecznego Lublina znajdowali
partnerów życiowych w ludności pochodzenia chłopskiego przybyłej na służbę do
miasta z miejscowości w promieniu 20 km112. W okolicy pozbawionej większych
ośrodków miejskich mieszkańcy wsi w poszukiwaniu pracy, a w konsekwencji
też partnera życiowego udawali się do miasteczek leżących w promieniu nawet
80 km113. Rozpoczęte niedawno przez Mikołaja Malinowskiego badania nad standardem życia w miastach polskich epoki wczesnonowożytnej wskazują, że w największych ośrodkach jakość życia robotników w XVI wieku rosła (Kraków, Warszawa) lub utrzymywała się na dobrym poziomie (Gdańsk). Także kryzys XVII
wieku nie wywołał drastycznych zmian na gorsze. Z kolei druga połowa XVIII
wieku oznaczała znaczący wzrost poziomu życia w miastach takich jak Warszawa, Poznań czy Lublin114. Dane kwantytatywne z końca tego stulecia mówią, że
w dużych miastach służba stanowiła maksymalnie do 1/3 liczby mieszkańców115.
Trzeba też pamiętać, że początki okresu nowożytnego w wypadku ziem polskich wiążą się przede wszystkim z dynamicznym rozwojem gospodarki folwarcznej. Mimo, że jest ona kojarzona z wykorzystaniem przymusowej pracy
pańszczyźnianej chłopów to nie zawsze była ona dominującą formą zatrudnienia,
choć jej wymiar w ciągu wieków rósł. Wśród małopolskich folwarków królewskich w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII wieku tylko od 13 do
36% obywało się bez siły najemnej, opierając się wyłącznie na pańszczyźnie.
Wśród gospodarstw należących do szlachty aż 76% folwarków zatrudniało dodatkowych pracowników, podobnie jak w wypadku 89% folwarków należących do
duchowieństwa116.
Mimo to grupa społeczna, którą możemy nazwać pracownikami najemnymi,
na wsi polskiej była mniejsza niż w Niderlandach czy Anglii. Dochody większości rodzin chłopskich były związane z własnym gospodarstwem rolnym zapewniającym także podstawowe zaopatrzenie członków rodziny w żywność. Nie były
to gospodarstwa skupione na zapewnieniu sobie zupełnej samowystarczalności,
ale raczej realizujące różne strategie przetrwania, wykorzystując zarówno zaangażowane, zwłaszcza od XVI wieku w rolną produkcję rynkową, jak i protoprzemysł117. Królestwo Polskie w zasadzie przez cały okres późnego średniowiecza
i wczesnonowożytny charakteryzowało się dosyć dużymi zasobami ziemi i cią112
G. J a w o r, Obraz rodziny chłopskiej [82], s. 8.
P. G u zo w s k i, Demograficzne uwarunkowania [77], s. 92 n.
114 Mikołaj M a lin o w s k i, Real wages in the Kingdom of Poland in a global perspective,
1500–1795. Skill-premium and the Little Divergence. (Referat wygłoszony podczas Światowego
Kongresu Historii Gospodarczej w Stelenbosch).
115 C. K u k lo , Demografia [27], s. 367.
116 Anna K amle r, Chłopi jako pracownicy najemni na wsi małopolskiej w XVI i pierwszej
połowie XVII wieku, Warszawa 2005, s. 39.
117 A. K n o tter , Problems of the „family economy”. Peasant economy, domestic production
113
2013-09-04 14:05:47
33
głym brakiem rąk do pracy. Gęstość zaludnienia nie dorównywała Europie Zachodniej, przeciętnie wynosząc w drugiej połowie XVI wieku 20 osób na km2 118,
podczas gdy w Anglii średnia sięgała 30 osób na km2, a w Niderlandach 40 osób
na km2 119. Z kolei areał ziemi, jaki znajdował się w rękach przeciętnych gospodarstw chłopskich był znacznie większy w Królestwie Polskim niż w Anglii,
Francji czy Niderlandach. Typowe gospodarstwo chłopskie na południu Królestwa Polskiego (Małopolska, Ruś Czerwona) zarządzało w drugiej połowie XVI
wieku połową łanu ziemi uprawnej (ponad 8 ha), podobnie na stosunkowo biednym Mazowszu, a w Wielkopolsce czy Prusach Królewskich areał był znacznie,
zwykle dwukrotnie, większy120. W dodatku nabycie roli było stosunkowo łatwe,
ceny ziemi zaś niezbyt duże121. Młodzi chłopscy lub folwarczni służący, po osiągnięciu dojrzałości nie zwiększali grupy bezrolnych pracowników najemnych, ale
mieli szansę na objęcie samodzielnego gospodarstwa. Zarówno w Europie Zachodniej122, jak i w Królestwie Polskim123 jako minimalny, niezbędny do samowystarczalnego gospodarowania areał ziemi określano 5–6 ha. W wypadku drugiej połowy XVI wieku areałem tej wielkości lub większym dysponowało aż 90%
gospodarstw chłopskich w starostwie korczyńskim124 oraz ponad 92% w staro-
and labour markets in pre-industrial Europe, [w:] Early Modern Capitalism. Economic and social
change in Europe 1400–1800, pod red. Marteena Pra ka , London-New-York 2005, s. 140.
118 Irena G ie y s zto ro w a, Ludność, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945
roku, t. 1, pod red. Antoniego Mą c z a k a, Warszawa 1981, s. 431.
119 E. He lin , A. van der Wo u d e, Les P a y s - B a s , [w:] Histoire des populations de l’Europe,
t. 1, red. P. B a rd et i J. D u p a q u ie r, Paris 1998, s. 429.
120 Andrzej Wy cz ań s k i, Studia nad gospodarką starostwa korczyńskiego 1500–1660, Warszawa 1964, s. 105; Jadwiga M u s zyńs k a, Gospodarstwo chłopskie w starostwie sandomierskim
1510–1663, Kielce 1991, tab. 9–12; Józef P ółć w i a rte k, Położenie ludności wiejskiej starostwa leżajskiego w XVI–XVIII wieku, Warszawa-Kraków 1972, s. 132; Leonid Żytkow ic z , Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych w XVI w., Warszawa 1962, tabl. 1; Andrzej N ow a k,
Początki kryzysu sił wytwórczych na wsi wielkopolskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku
(na przykładzie województwa kaliskiego), Warszawa-Poznań 1975, tab. 20–22; Witold J a kóbc z yk,
Uwarstwienie ludności wiejskiej w królewszczyznach zachodnich województw Korony w II poł. XVI
w., „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 5, 1936, s. 58; Antoni Mą c z a k, Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w początkach XVII w., Warszawa 1962, s. 48, 275.
121 Piotr G u z o w s k i, Chłopi i pieniądze na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych,
Kraków 2008, s. 69–90.
122 Guy B o is , The Crisis of Feudalism. Economy and Society in Eastern Normandy c. 1300–
–1550, Cambridge 1984, s. 149–155. Emmanuel Le R oy La durie , The Peasants of Languedoc,
przeł. J. D a y, Urbana-Chicago-London 1974 s. 86; tenż e , The French Peasantry 1450–1660, przeł.
A. Sh e r i d a n , Aldershot 1987, s. 57; Harry K its ikopoulos , The Impact of the Black Death on
Peasant Economy in England 1350–1500, „Journal of Peasant Studies” 29, 2002, s. 74, uznał, że
niezbędny do przetrwania rodziny chłopskiej areał wynosił minimum 7 hektarów.
123 Piotr G u zo w s k i, Wyznaczniki biedy w społeczności chłopskiej w początkach epoki nowożytnej, [w:] Bieda w Polsce, red. G. M ie rn ik , Kielce 2012, s. 35–47.
124 Andrzej Wy cz ańs k i, Uwarstwienie społeczne w Polsce XVI wieku, Wrocław 1977, s. 93.
2013-09-04 14:05:48
34
Piotr Guzowski
stwie sandomierskim w Małopolsce125. Także ludność pozbawiona dziedzicznych
działek stanowiła stosunkowo nieduży odsetek mieszkańców wsi, sięgający od 10
do 15%126. W innych regionach było podobnie. W bogatszej Wielkopolsce w końcu XVI wieku kmiecie posiadający działki o powierzchni mniejszej niż niezbędne
do przetrwania przez rodzinę minimum stanowili zaledwie około 2% wszystkich
chłopskich właścicieli działek127, a na biedniejszych Kujawach i w centralnej Polsce 2,1–7,1%128. Liczba i znaczenie małorolnych kmieci w społeczeństwie polskim jako grupy, spośród której rekrutowali się przyszli pracownicy najemni, nie
była więc duża. Ponadto wzrost komercjalizacji gospodarki polskiej w XVI wieku
był zbyt mały w porównaniu do przemian kapitalistycznych w najbardziej rozwiniętych krajach Europy Północnej i Zachodniej, a warunki naturalne i system społeczny nie sprzyjały rozwojowi kapitalizmu agrarnego. Także postępujący proces
urbanizacji miał nieporównywalnie mniejszy zasięg i znaczenie niż w Niderlandach czy Anglii. Rynek pracy w rolniczym Królestwie Polskim, o wiele mniejszy
niż w Europie Północnej i Zachodniej, w większym stopniu potrzebował mężczyzn niż kobiet. Pod koniec XVIII wieku współczynnik maskulinizacji wśród
służby na wsi wynosił 150–151129, w mniejszych miastach 98, a w największym,
stutysięcznej Warszawie — 90130. W wypadku miast jednak wśród służących
w grupie wiekowej 15–24 lata mężczyźni stanowili aż 60–75%131. Możliwości
zarobkowe kobiet były znacznie mniejsze niż mężczyzn, dziewczęta opuszczały
dom rodzinny mniej więcej w tym samym wieku co chłopcy, ale porzucały służbę wcześniej i wcześniej wychodziły za mąż. Służba poprzedzała wstępowanie
w związek małżeński w wypadku kobiet rzadziej niż w wypadku mężczyzn132.
Ciekawe zjawisko zaobserwował Michał Kopczyński, rozróżniający w swoich
badaniach służących w gospodarstwach chłopskich od czeladzi i służby folwarcznej. Średni wiek osób służących w gospodarstwach chłopskich na Kujawach
w XVIII wieku (mężczyźni — 23,7; kobiety — 20,7) był niższy niż wiek zawierania małżeństw, natomiast w wypadku czeladzi folwarcznej był wyższy i wynosił
dla mężczyzn 31,2 lat, a dla kobiet 28. Wśród służących chłopskich we wdowieństwie i małżeństwie było 12% osób, a wśród służących i czeladzi folwarcznej aż
125
J. M u s z yńs k a, Gospodarstwo chłopskie [120], tab. 18.
A. Wy c z ańs k i, Uwarstwienie społeczne [124], s. 91.
127 A. N o w a k , Początki kryzysu sił wytwórczych [120], s. 78.
128 Stefan Ca c k o w s k i, Gospodarstwo wiejskie w dobrach biskupstwa i kapituły chełmińskiej
w XVII–XVIII wieku, cz. 1, Gospodarstwo chłopskie, Toruń 1961, s. 100; L. Żytkow ic z , Studia
nad gospodarstwem wiejskim, t. 2: tablice, tabl. 1.
129 M. K o p c z yńs k i, Studia nad rodziną chłopską [16], s. 127; M. Szo łtys e k, Life-cycle
servants [16], s. 66.
130 Cezary K u k lo , Społeczno-demograficzny cykl życia człowieka w mieście staropolskim
u schyłku XVIII wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 62, 2002, s. 102.
131 C. K u k lo , Demografia [27], s. 367.
132 M. S z ołty s ek , Life-cycle servants [16], s. 70.
126
2013-09-04 14:05:49
35
28%133. Większy udział w służbie folwarcznej osób w związkach małżeńskich
sugeruje, że zatrudnienie na folwarku było bardziej trwałe niż w gospodarstwach
chłopskich, a żonaci członkowie personelu zapewniali większą stabilizację. Ale
różnice w charakterystyce demograficznej między służbą chłopską i folwarczną
autor pracy o rodzinie chłopskiej na Kujawach tłumaczył też tym, że:
„czeladź szlachecka w większym stopniu niż chłopska wywodziła się z elementów uboższych.
Tak więc służba na dworze lub folwarku była przede wszystkim sposobem znalezienia trwalszej pracy wobec braku szans na objęcie gospodarstwa”134.
Właśnie członkowie tej grupy mieszkańców wczesnonowożytnej polskiej
wsi mogli opóźniać moment zawarcia małżeństwa, podobnie jak robili to o wiele
liczniejsi pracownicy najemni w Europie Północnej i Zachodniej. Dlatego mimo
funkcjonowania w Królestwie Polskim innego systemu gospodarczego niż w Niderlandach i Anglii, także na ziemiach polskich można doszukać się argumentów
za słusznością koncepcji Tine de Moor i Jana Luitena van Zandena o tym, że europejski model małżeństwa był przede wszystkim strategią pracowników najemnych. Z racji innego poziomu rozwoju gospodarczego i ustroju społecznego grupa
ta była u nas znacznie mniejsza niż w społeczeństwach zachodnioeuropejskich,
ale istniała. Wydaje się, że dalsze studia, w których w większym stopniu powiązana zostanie sytuacja demograficzna ze statusem ekonomicznym czy zawodowym
oraz standardem życia będą mogły potwierdzić prawdziwość tej hipotezy.
Mimo występowania na ziemiach polskich czynników sprzyjających wytworzeniu europejskiego modelu małżeństwa takich jak: zgoda małżonków jako podstawa zawarcia małżeństwa i praktyk dziedziczenia nie zawsze różnych od północno i zachodnioeuropejskich modeli wiek zawierania małżeństw przez kobiety
na ziemiach polskich był niższy niż w Anglii i Niderlandach. Wydaje się więc, że
najważniejszym elementem wpływającym akurat na opóźnienie zawierania małżeństwa jako jedną z cech europejskiego modelu małżeństwa był rozwój rynku
pracy i droga rozwoju gospodarczego, w wypadku Królestwa Polskiego odmienna od kapitalistycznego modelu Europy Północnej i Zachodniej. Zarazem warto
też pamiętać o różnicach regionalnych w ramach wieloetnicznego i multikulturowego państwa, występujących nie tylko na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ale także samej Korony. Pokazywana w ostatnich latach, zwłaszcza przez
Mikołaja Szołtyska, różna charakterystyka demograficzna obszarów — zamieszkałych przez ludność etnicznie polską i katolicką (Śląsk i główne dzielnice Korony), niejednolitych, ale o zdecydowanej przewadze prawosławnych lub unickich
Rusinów terenów Rusi Czerwonej czy części północnych województw Wielkiego
Księstwa Litewskiego (głównie ziem dzisiejszej Białorusi) zamieszkałych głów133
134
M. Ko p c z yń s k i, Studia nad rodziną chłopską [16], s. 122.
Tamże, s. 125.
2013-09-04 14:05:49
36
Piotr Guzowski
nie przez Rusinów należących do Kościołów wschodnich — wskazuje, że liczba
czynników kształtujących demografię rodziny preindustrialnej była większa niż
trzy elementy zaproponowane przez Tine de Moor i Jana Luitena van Zandena.
Dlatego warto uzupełnić refleksję nad hipotezą holenderskich badaczy o przypomnienie koncepcji Michaela Mitterauera.
System łanowy
Według austriackiego badacza główne elementy europejskiego reżimu demograficznego: sposób formowania się gospodarstwa domowego i dominacja rodziny nuklearnej, późny wiek zawierania małżeństw, duży odsetek w społeczeństwie
osób samotnych, służba domowa jako uzupełnienie zasobów produkcyjnych gospodarstwa domowego, ale także emerytura jako forma opieki nad starymi rodzicami mają wczesnośredniowieczną genezę feudalną, a nie tak, jak chcą badacze
holenderscy, późnośredniowieczną i kapitalistyczną.
Podstawą obserwacji demografii rodzinnej wczesnego średniowiecza są poliptyki karolińskie, opisujące majątek i ludność dóbr klasztornych w IX wieku135.
Dominującą koncepcją zagospodarowania dużych majątków ziemskich był wówczas system domaine bipartite, w którym włość dzielono na dwie części: jedną
z dworem zamieszkałym przez feudała i otoczonym folwarkiem i urządzeniami
pracującymi na jego potrzeby, oraz drugą, podzieloną na działki oddane do dyspozycji chłopom płacącym za możliwość ich użytkowania czynsz i wykonującym
różne robocizny na rzecz dworu136. Ziemia oddana chłopom była zorganizowana
w ramach systemu łanowego (niem. Hufenverfassung, ang. hide system), którego podstawą było uznanie łanowej działki za obszar niezbędny do wyżywienia
jednej rodziny chłopskiej i umożliwiający wypełnienie zobowiązań wobec feudała. Beda Wielebny scharakteryzował takie gospodarstwa łacińskim określeniem
terra unius familiae. Michael Mitterauer pokazał, że karoliński system łanowy
rozprzestrzenił się wraz z kolonizacją niemiecką oraz prawem niemieckim także w Europie Środkowej. Ze swojej strony możemy dodać, że w późnym średniowieczu taki model gospodarowania objął większość polskich ziem Królestwa
Polskiego, a w początkach epoki wczesnonowożytnej także Wielkiego Księstwa
Litewskiego. Według austriackiego demografa i antropologa system łanowy doskonale tłumaczy dominację gospodarstw prostych opartych na rodzinie nuklearnej. Preferował on też unigeniturę jako system dziedziczenia, który zachowywał
w całości gospodarstwo chłopskie, co było na rękę zarówno panu feudalnemu, jak
135 M. M ittera u er, Why Europe? [4], s. 58 n.; Carl I. H a mme r, Family and familia in early
medieval Bavaria, [w:] Family forms [1], s. 217–248
136 M. M ittera u er, Why Europe? [4], s. 28–57.
2013-09-04 14:05:51
37
i samemu chłopu137. Choć wytworzone na ziemiach polskich zwyczaje spadkowe
zakładały równy podział spadku między wszystkie dzieci, bez względu na płeć,
w praktyce były realizowane w sposób wzmacniający system łanowy — gospodarstwo chłopskie było przejmowane przez jednego dziedzica (lub sprzedawane),
który spłacał działy swojego rodzeństwa138. Taka praktyka sprzyjała wytworzeniu
na ziemiach polskich podobnych do zachodnioeuropejskich sposobów opieki nad
osobami starymi. Według Michaela Mitterauera chłop, przekazując swoje gospodarstwo następcy lub sprzedając je, gwarantował sobie prawo do zamieszkania do
końca swojego życia w dawnym domu pod opieką nowego gospodarza, który stawał się głową rodziny i przejmował wszystkie zobowiązania feudalne związane
z gospodarstwem139. Właśnie w taki sposób postępowali też mieszkańcy terenów
wiejskich Królestwa Polskiego, praktykując instytucje wymowy i wycugu140.
W księgach sądowych wiejskich rejestrujących przede wszystkim chłopskie transakcje nieruchomościami znajdujemy potwierdzenie tego typu zwyczajów co najmniej od XVI wieku141. Dlatego wydaje się, że zaproponowana przez Mitterauera
koncepcja sprawdza się jako wytłumaczenie dominacji gospodarstw prostych nie
tylko w Europie Północnej i Zachodniej, ale także w Królestwie Polskim. Nie
może to być, oczywiście, jedyne wyjaśnienie, gdyż systemowi łanowemu na terenach ruskich Korony i w Wielkim Księstwie Litewskim towarzyszył znaczny
udział w strukturze społecznej gospodarstw złożonych. Musimy jednak pamiętać,
że początkowo stosowanie zasad prawa niemieckiego na tym obszarze miało być
ograniczone tylko do ludności katolickiej. Takie postępowanie wynikało z chęci
zapewnienia napływu osadników do nowo lokowanych miejscowości z głębi Korony lub nawet z Europy Zachodniej, a nie z sąsiednich wsi ruskich142. W ciągu
XVI wieku postępował proces upodobniania się wsi posługujących się prawem
ruskim (czy na Podkarpaciu — wołoskim), do modelu prawa niemieckiego, ale
dotyczył chyba bardziej organizacji samorządu wiejskiego niż modelu gospodarowania. Na ten ostatni większy wpływ miała komercjalizacja gospodarki, z jaką
137
Tamże, s. 63.
Zob. przypis 97.
139 M. Mittera u er, Why Europe? [4], s. 65.
140 Michał K o p c z yń s k i, Starość nie radość? Ludzie starzy na wsi kujawskiej u schyłku
XVIII stulecia, „Zapiski Historyczne” 61, 1996, s. 45–64; tenż e , Studia nad rodziną chłopską [16],
s. 147–166.
141 Andrzej Wy cz ańs k i, Opieka nad ludźmi starymi na wsi polskiej w XVI w., [w:] Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiątą
rocznicę urodzin, Warszawa 1992, s. 65–70; Piotr G uz ow s ki, Starość w cyklu życia kmieci polskich
przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 58, 2010,
s. 101–118.
142 Andrzej J a n ec z e k , Exceptis schismaticis. Upośledzenie Rusinów w przywilejach prawa niemieckiego Władysława Jagiełły, „Przegląd Historyczny” 76, 1984, s. 528–534; Małgorzata
Ko ł a c z - C h m ie l, Społeczności chłopskie ziemi chełmskiej w późnym średniowieczu, Lublin 2009,
s. 17–37.
138
2013-09-04 14:05:52
38
Piotr Guzowski
mamy do czynienia od początku czasów wczesnonowożytnych, ale jej znaczenie
i zasięg społeczny na terenach niewłączonych w system handlu bałtyckiego były
ograniczone143. Tereny Rusi Czerwonej, a przede wszystkim badane pod kątem
demograficznym przez Mikołaja Szołtyska województwa mińskie i nowogródzkie Wielkiego Księstwa Litewskiego charakteryzowały się o wiele niższym poziomem urbanizacji niż ziemie koronne, a także mniejszą gęstością zaludnienia
(w końcu XVIII wieku zaledwie 8 osób na km2), zasięgiem rynków lokalnych
oraz ekosystemem144.
Michael Mitterauer przywołując badania nad rodziną i gospodarką w wielkich
dobrach klasztornych podaje dowody na funkcjonowanie też innych cech europejskiego modelu małżeństwa już w IX wieku. Według niego panowie feudalni
zgadzali się na małżeństwo chłopa dopiero wtedy, gdy był w stanie przejąć gospodarstwo po ojcu lub jakiekolwiek inne dostępne. Wymagało to więc odpowiednio
dojrzałego wieku. Istotną rolę okresu służby w cyklu życia oraz późny wiek zawierania małżeństw nie tylko przez mężczyzn, ale i przez kobiety, miała potwierdzać duża liczebność przedstawicieli grup zwanych w źródłach terminami: baccularii i bacularie, oznaczającymi młodzież powyżej 15. roku życia, stanowiącą
znacznie większą część populacji niż dzieci. Źródła karolińskie rejestrowały też
liczną grupę niezamężnych służących, których część była zabierana przez panów
feudalnych na swoje dwory, a część pracowała w gospodarstwach chłopskich.
Z kolei stosunkowo rzadko występowały w na przykład poliptyku Irminona wdowy, co według austriackiego badacza wskazuje na dużą presję, aby powtórnie wychodzić za mąż145. Wszystkie te elementy mają potwierdzać występowanie cech
europejskiego modelu małżeństwa zdefiniowanego przez Hajnala. Ten niezwykle
interesujący wywód Michaela Mitterauera ma jednak jeden słaby punkt. Należy
bowiem podkreślić, że poliptyki karolińskie nie zawierają dokładnej informacji o wieku opisywanych osób, dlatego rozważania na temat wieku zawierania
małżeństw muszą pozostać w sferze trudno sprawdzalnych hipotez. Koncepcja
Hajnala opiera się na wczesnonowożytnych danych statystycznych, których odpowiedników dla czasów karolińskich nie mamy. I nawet, jeśli uznamy argument
o polityce panów feudalnych mających dbać o przekazywanie osadzonych łanów
przez gospodarzy dopiero dojrzałym synom, za wystarczający do uzasadnienia
późnego wieku zakładania rodziny przez karolińskich chłopów, to nie musiał on
automatycznie oznaczać późnego wieku zawierania małżeństw przez kobiety. Takich danych dotyczących kobiet nie zapewniają również późnośredniowieczne
angielskie księgi sądów dworskich, w których szukano potwierdzenia hipotezy
143 Piotr G u z o w s k i, Upieniężnienie gospodarki w Polsce na przełomie średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych, [w:] Upieniężnienie. Kiedy moneta staje się pieniądzem, pod red. Borysa
Pa sz k i e wic z a , Nowa Sól 2011, s. 105–119.
144 Historia Polski w liczbach, t. 1, pod red. Andrzeja J e z ie rs kie go i Andrzeja Wyc z ańsk i e g o , Warszawa 2003, s. 22, 53.
145 M. M ittera u er, Why Europe? [4], s. 63.
2013-09-04 14:05:52
39
Hajnala. Podstawowa w zakresie demograficznego wykorzystania tego typu źródeł znakomita praca Zvi Raziego o rodzinie angielskiej przed i tuż po Czarnej
Śmierci, zebrała wiele krytycznych uwag146, ale zaprezentowane przez niego
wyniki nie dają argumentów za opóźnieniem zawierania małżeństw po Czarnej
Śmierci147. W wypadku tego typu źródeł, zresztą podobnie jak w wypadku poliptyków, również nie mamy konkretnych danych o wieku wychodzących za mąż
kobiet (ale jedynie informacje o opłatach przez nie wnoszonych feudałowi przy
okazji zawierania małżeństwa) i nie da się precyzyjnie wskazać ewolucji w zakresie opóźniania bądź przyspieszania momentu zawarcia małżeństwa. Pozostałe
argumenty Mitterauera o dużym znaczeniu osób samotnych, służby domowej czy
opiece nad osobami starszymi są przekonujące, choć skłaniają do refleksji, czy
dane z poliptyków opisujące ludność wielkich kompleksów klasztornych są reprezentatywne dla pozostałych mieszkańców wsi w czasach karolińskich.
Warto też się zastanowić, czy sprzeczność między koncepcją Tine de Moor
i Jana Luitena van Zandena i Michaela Mitterauera dotycząca chronologii pojawienia się europejskiego modelu małżeństwa jest pozorna, czy rzeczywiście
znajduje potwierdzenie w źródłach z epoki i w badaniach. Holenderscy historycy zwracają uwagę, na opóźnianie wieku zawierania małżeństw jako strategię
pracowników najemnych. Według tych autorów znaczenie tej grupy społecznej
rosło od kryzysu populacji i gospodarczego Czarnej Śmierci. Ale zarazem nie
można wyłączyć, że takie same zasady funkcjonowały w czasach karolińskich,
w znacznie mniej licznej, w stosunku do późnego średniowiecza, ale przecież
istniejącej, jak pokazują poliptyki z IX wieku, warstwie pracowników dworskich.
Wydaje się też, że pozostałe cechy hajnalowskiego systemu — takie jak przewaga
w społeczeństwie gospodarstw prostych i znaczenie służby domowej — bardziej
wiązały się z dominującym przez większość średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych systemem agrarnym i feudalizmem. W ciągu wieków ich zasięg
z centrum państwa karolińskiego przesuwał się także na wschód, obejmując tereny Królestwa Polskiego. Na drodze pełnego rozwinięcia się wszystkich cech
europejskiego modelu małżeństwa na ziemiach polskich, w tym przede wszystkim późnego wieku zawierania małżeństw, stanęły przeszkody związane zarówno
z zacofaniem gospodarczym, jak i instytucjonalnymi ograniczeniami w rozwoju
kapitalizmu agrarnego oraz kapitalizmu w ogóle, które sprawiły, że grupa pra146 Larry R. P o o s , Richard M. S mith , Legal windows onto historical populations? Recent
research on demography and the manor court in medieval England, ,,Law and History Review” 2,
1984, s. 130–137; Zvi Ra z i, The Use of Manorial Court Rolls in Demographic Analysis: A reconcideration, ,,Law and History Review” 3, 1985, s. 191–200; L. R. Poos , R. M. Smith, Legal
windows onto historical populations? Recent research on demography and the manor court in medieval England Medieval Society and the Manor Court, red. Z. R a z i, R. M. Smith, Oxford 1996,
s. 298–355.
147 Zvi R a z i, Live, Marriage and Death in a Medieval Parish. Economy, Society and Demography in Halesowen 1270–1400, Cambridge 1980, s. 50–63, 135–137.
2013-09-04 14:05:53
40
Piotr Guzowski
cowników najemnych w czasach wczesnonowożytnych stanowiła mniejszy odsetek społeczeństwa polskiego niż wśród ludności Europy Zachodniej i Północnej.
A więc linia Hajnala w kontekście wieku zawierania małżeństw, choć wykreślona
bardziej intuicyjnie niż na podstawie realnych badań, może zostać uznana w wypadku Królestwa Polskiego za mniej więcej prawidłową. Jeśli chodzi o zasięg
dominacji gospodarstw prostych wymaga ona modyfikacji i to innej niż zaproponowana przez Karla Kassera148. Różna geneza obu elementów uznanych przez
Hajnala za część europejskiego systemu demograficznego (gospodarstw prostych
związanych z systemem feudalnym i późnego wieku zawierania małżeństw wynikającego z rozwoju kapitalizmu) sprawia, że jasne oddzielenie ich zasięgu geograficznego oddziaływania za pomocą jednej linii nie jest możliwe. W dodatku
w wypadku ziem ruskich Królestwa Polskiego, a także Wielkiego Księstwa Litewskiego widać bardzo duże zróżnicowanie, którego wyjaśnienie również może
przyczynić się do poszerzenia kręgu możliwych interpretacji genezy europejskiego modelu małżeństwa. Znakomite efekty dotychczasowej pracy w tym zakresie Mikołaja Szołtyska powinny się stać impulsem do dalszych badań, zwłaszcza
nad rodziną ruską zamieszkującą wcielone już w połowie XIV wieku do Korony
i bardzo zokcydentalizowane ziemie Rusi Czerwonej oraz pozostające w pewnym
zacofaniu cywilizacyjnym obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niezbędne
też jest zastosowanie, wzorem zarówno Michała Kopczyńskiego, jak i Mikołaja
Szołtyska pewnych statystycznych narzędzi badawczych pokazujących zróżnicowanie badanej próby (na przykład odchylenie standardowe), co jest niezbędne
przy porównaniu osiąganych wyników z danymi zachodnioeuropejskimi. Holenderska i austriacka koncepcja wskazuje też, jak wiele w wyjaśnianiu zjawisk demograficznych może dać współpraca demografów historycznych z historykami
gospodarczymi czy też badaczami prawa i kultury. O potrzebie szerokiego spojrzenia badawczego w kontekście znalezienia wytłumaczenia dla wieku zawierania małżeństw na ziemiach polskich pisał C. Kuklo:
„Uzasadnienie widocznego zróżnicowania w chwili ślubu na ziemiach polskich w początkach
epoki nowożytnej nie jest rzeczą łatwą […]. Z całą pewnością był on wypadkową wielu czynników, wśród których należałoby wskazać lokalne uwarunkowania kulturowo-ekonomiczne, jak:
kontrola nad powstaniem nowej rodziny ze strony Kościoła, właściciela dóbr, samej społeczności wsi czy miasta; różnorodne interesy rodzin nowożeńców (np. zwlekanie z wydzieleniem
ziemi lub przekazaniem gospodarstwa bądź warsztatu rzemieślniczego); finansowe (możliwość
zebrania środków na samodzielne zagospodarowanie czy zdobycie umiejętności zawodowych
148
Karl K as s e r, Macht und Erbe. Männerschft, Besitz und Familie im östlichen Europa
(1500–1900), Wien 2000, s. 75, gdzie historyczno-kulturowa granica między Europą Zachodnią
a Wschodnią, opisana także w kontekście demograficznym, została poprowadzona w ten sposób,
że Kraków i Małopolska znalazły się po wschodniej stronie, a większa część ziem białoruskich po
zachodniej.
2013-09-04 14:05:55
41
przed zawarciem związku); stan biologiczny populacji; stan cywilny nupturientów; miejsce ich
zamieszkania; wreszcie zajmowana przez nich pozycja społeczno-zawodowa”149.
Wydaje się więc, że konieczna jest analiza demograficzna powiązana z głębszym niż dotychczas sprawdzeniem podstaw ekonomicznych funkcjonowania
rodziny i kontekstu kulturowego. Potrzebne są też systematyczne studia nad sposobami dziedziczenia różnych grup społecznych, a także precyzyjna terminologia
w zakresie określania stanu majątkowego badanej grupy150.
The origins of the European marriage pattern at the turn of the Middle Ages
and the early modern era from the perspective of the history of Poland
Summary
Since the publication of John Hajnal’s articles, the European marriage pattern not only has become an important issue in demographic studies, but has also been tackled from the point of view of
economic history, as well as history of law or culture. All scholars, including the author of the concept, have focused largely on establishing the characteristics of the model, its geographical spread as
well as various consequences; only recently have there been works, by Michael Mitterauer and two
scholars from Holland, Jan Luiten van Zanden and Tine de Moor, trying to explain the origins of the
phenomenon. The aim of the present article is to look at the interpretations presented in their publications from the point of view of social-economic transformations taking place in Poland in the late
Middle Ages and at the beginning of the modern era, using the experiences of Polish historiography,
unknown to the authors of the theories in question.
The author of the article points to elements occurring in Poland conducive to the emergence of
the European marriage pattern, elements such as: emphasis of the Catholic Church on the consent of
the future spouses as the basis of marriage, varied inheritance system which very often guaranteed
women full rights to inherit the property after the death of their parents, development of the labour
market as well as early appearance in agricultural economy of the hide system. However, they did
not affect the fact that women got married at a later age in Poland, but did affect the predominance
of the nuclear family in Polish society. Polish research points to various causes of the emergence of
the individual traits of the European family in Poland. According to van Zanden’s and de Moor’s
hypothesis, getting married at an older age applied mainly to hired workers, and their share in Polish
society was much lower than in Western and Northern Europe, increasing only in the 19th and 20th
centuries. On the other hand, the predominance of the nuclear family was associated with the hide
system, which appeared in Poland alongside colonization under German law as early as in the 13th
century, spreading across the country by the end of the 16th century.
149
C. Ku k lo , Demografia [27], s. 281.
Bardziej przydatne jest używanie klasyfikacji majątkowego uposażenia kmieci, jaką wykształcili badacze gospodarki XVI wieku (na przykład Andrzej Wyczański) niż używanie mało precyzyjnych i różniących się znaczeniem na przestrzeni dużego terytorium kraju terminów: kmiecie
i półkmiecie.
150
2013-09-04 14:05:55
2013-09-04 14:05:56

Pobierz artykuł - Przeszłość Demograficzna Polski

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kiedy małżeństwo boli… Nie jest tajemnicą dla nikogo, że nasze

Wniosek o transkrypcję aktu małżeńskiego

druk 9.10 - ślub konkordatowy - BIP Urząd Miasta Ruda Śląska

TEOLOGIA MAŁŻEŃSTWA I RODZINY

wniosek o zmianę nazwiska po rozwodzie

Pozew - rozwód [wzór] - Sąd Okręgowy w Gdańsku

Nowa Europejska Inicjatywa Obywatelska Mama, Tata i Dzieci

WEEKEND DLA MAŁŻEŃSTW „Intymnie o miłości”

pozew o rozwód bez orzekania o winie