przeglad_seks_13 - Przegląd Seksuologiczny

przeglad_seks_13 - Przegląd Seksuologiczny

SEKSUALNOÂå KOBIET
Z ANOREKSJÑ
A OBRAZ ICH CIA¸A
dr med. Anna Sarol-Kulka
dr med. Zenon Kulka
Streszczenie
Celem pracy by∏a ocena seksualnoÊci kobiet i obrazu w∏asnego cia∏a u anorektyczek. Zbadano 50 pacjentek
czterema kwestionariszami (HRK, KSK, EDI oraz klinicznym), a wniki badaƒ poddano analizie statystycznej.
Z badaƒ wynika, ˝e negatywny obraz w∏asnego cia∏a u anorektyczek, w du˝ym stopniu wp∏ywa hamujàco
na ich seksualnoÊç, a negatywna ocena w∏asnego cia∏a prowadzi do negowania w∏asnej seksualnoÊci.
S∏owa kluczowe:
seksualnoÊç, obraz cia∏a, anoreksja
SEXUALIT AND BODY IMAGE IN ANOREXIC WOMEN
Smmary
The aim of our research was to evaluate the sexuality and body image in women with anorexia. 50 patients
were examined using 4 questionnaires (HRK, KSK, EDI and clinical), the findings underwent statistical
analysis. As the research reveals, negative body image strongly influences anorexic women sexuality and
own body negative assessment leads them to negation of their sexuality.
Key words
sexuality, body image, anorexia
PRACA RECENZOWANA
WST¢P
W latach 90-tych wzros∏o w Êwiecie zainteresowanie seksualnoÊcià kobiet z zaburzeniami od˝ywiania (Joughin 1991, Morgan
i in. 1995, Weeda-Mannak 1990, Wiederman
1996) [5, 7, 10, 11]. Z badaƒ wynika, ˝e pacjentki z zaburzeniami od˝ywiania majà zaburzony obraz w∏asnego cia∏a oraz du˝e
problemy z odbiorem w∏asnej seksualnoÊci
(Beumont 1987, Buvat-Herbaut 1983, Crisp
1980) [1, 2, 3]. W naszych badaniach próboPrzeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
waliÊmy przyjrzeç si´ tym problemom, w odniesieniu do pacjentek z anoreksjà, w populacji polskiej.
CEL PRACY
1. Charakterystyka seksualnoÊci kobiet
z anoreksjà.
2. Zbadanie zwiàzku pomi´dzy obrazem
w∏asnego cia∏a a seksualnoÊcià kobiet
z anoreksjà.
dr med. Anna
Sarol-Kulka
dr med. Zenon
Kulka
Instytut Psychiatrii i
Neurologii w Warszawie
5
MATERIA¸ I METODA
Tabela 2. Stan cywilny
Przebadano 50 pacjentek z rozpoznaniem – jad∏owstr´t psychiczny (F50.0, F50.1)
leczonych w Klinice Nerwic w Warszawie.
Do badaƒ pos∏u˝y∏y nast´pujàce kwestionariusze:
1. Inwentarz Seksuologiczny – HRK.
2. Kwestionariusz Seksuologiczny – KSK.
3. Inwentarz zaburzeƒ od˝ywiania si´ (EDI).
4. Kwestionariusz kliniczny dotyczàcy
zaburzeƒ od˝ywiania.
Kwestionariusz HRK pos∏u˝y∏ do badania
dotychczasowych zachowaƒ i doÊwiadczeƒ
seksualnych w ˝yciu badanych kobiet; kwestionariusz KSK (w wersji zmodyfikowanej;
na u˝ytek powy˝szych badaƒ), dotyczy∏
oceny aktywnoÊci seksualnych badanych
kobiet oraz ich stosunku do seksu, w∏asnego cia∏a i w∏asnej seksualnoÊci.
Inwentarz zaburzeƒ od˝ywiania (EDI)
opracowany do diagnostyki zaburzeƒ od˝ywiania przez Garnera’a i Garfinkel’a w 1979 r.
Kwestionariusz kliniczny opracowany przez
nas do diagnostyki zaburzeƒ od˝ywiania.
Analiza statystyczna dotyczy∏a obliczeƒ
w procentach, oraz korelacji Tau Kendall’a.
CHARAKTERYSTYKA
SOCJODEMOGRAFICZNA
BADANEJ GRUPY
Stan cywilny
Panna
Zam´˝na
Anoreksja
N
%
46
4
92
8
24 kobiety (48%) mia∏y wykszta∏cenie
wy˝sze lub niepe∏ne wy˝sze; prawie tyle samo 23 (43%) Êrednie, a tylko 3 kobiety (6%)
zawodowe lub podstawowe (tab. 3).
Dziewi´ç badanych kobiet (38%) studiowa∏o. 1/3 pacjentek (33%) pracowa∏a, a 9
(18%) nie uczy∏o si´ i nie pracowa∏a.
Tabela 3. Wykszta∏cenie
Wykszta∏cenie
Anoreksja
N
%
Podstawowe
Zasadnicze zawodowe
Ârednie
Pomaturalne
Wy˝sze
2
1
23
9
15
4
2
46
18
30
Na wsi lub w mieÊcie do 20-tys. mieszkaƒców ˝y∏o 13 kobiet (26%); 17 kobiet
(34%) zamieszkiwa∏a w mieÊcie od 20 tys.
do 50 tys. ludnoÊci; 9 kobiet (18%) zamieszkiwa∏a w mieÊcie od 50 tys. do 200 tys.; a 11
kobiet (22%) zamieszkiwa∏a w mieÊcie powy˝ej 200 tys. ludnoÊci, (tab. 4).
Tabela 4. Miejsce zamieszkania
W badaniu przewa˝a∏y osoby w przedziale wiekowym 19–27 lat – 43 osoby (86 %)
(tab. 1).
Tabela 1. Wiek
Przedzia∏y wiekowe
19–21
22–24
25–27
28–30
powy˝ej 30
Anoreksja
N
%
12
16
15
5
2
24
32
30
10
4
W przebadanej grupie by∏o 46 panien –
92% (tab. 2); wszystkie badane kobiety
by∏y bezdzietne.
6
Miejsce zamieszkania
WieÊ
Miasto poni˝ej 20 tys.
ludnoÊci
Miasto od 20 tys.
do 50 tys. ludnoÊci
Miasto od 50 tys.
do 100 tys. ludnoÊci
Miasto od 100 tys.
do 200 tys. ludnoÊci
Miasto powy˝ej
200 tys. ludnoÊci
Anoreksja
N
%
9
18
4
8
17
34
5
10
4
8
11
22
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
WYNIKI BADA¡
Wyniki Kwestionariusza Klinicznego
Pacjentki z anoreksja najcz´Êciej podawa∏y, ˝e majà za grube sà uda, biodra, poÊladki. (tab. 5).
narzàdów p∏ciowych, przez m´˝czyzn´. Po∏owa pacjentek z anoreksjà nie odby∏a nigdy
stosunku seksualnego (tab. 7).
32% pacjentek z anoreksjà podawa∏y, i˝
mia∏y trzy i wi´cej d∏u˝szych (trwajàcych co
najmniej pó∏ roku), zwiàzków z m´˝czyznami. 22% pacjentki poda∏a, ˝e mia∏a trzech
lub wi´cej partnerów seksualnych.
Tabela 5. Obraz swojego cia∏a
Obraz swojego cia∏a
Przera˝enie na myÊl
o byciu grubà
Ciàg∏e myÊlenie
o byciu szczuplejszà
Zadowolenie ze swojej
figury
Poczucie, ˝e jakaÊ
cz´Êç cia∏a jest
za gruba
Za gruba twarz
Za grube r´ce
Za grube d∏onie
Za grube biodra
Za grube poÊladki
Za grube uda
Za grube ∏ydki
Anoreksja
N
%
42
84
23
46
10
20
34
10
8
4
25
22
28
13
68
20
16
8
50
44
56
26
30% pacjentek podawa∏a, ˝e miesiàczkuje, ale tylko 20% miesiàczkowa∏a regularnie.
88% pacjentek w przesz∏oÊci mia∏o okresy
zatrzymania miesiàczki (tab. 6).
Tabela 6. D∏ugoÊç zatrzymania miesiàczki
D∏ugoÊç
zatrzymania miesiàczki
Anoreksja
N
%
Nigdy
Do 6 miesi´cy
Od 6 do 12 miesi´cy
Od 12 do 24 miesi´cy
Powy˝ej 2 lat
6
13
12
8
11
12
26
24
16
22
Wyniki
Inwentarza Seksuologicznego HRK
3/4 pacjentek z anoreksjà zacz´∏o interesowaç si´ ch∏opcami przed 16 r˝. 6% pacjentek podawa∏o, i˝ jeszcze nie interesowa∏o si´ odmiennà p∏cià. 28% pacjentek
nie doÊwiadczy∏o nigdy pieszczot, swoich
piersi, przez m´˝czyzn´. 36% pacjentek
nie doÊwiadczy∏o nigdy pieszczot swoich,
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
Wyniki
Kwestionariusza Seksuologicznego
KSK
26% pacjentek z anoreksjà miewa∏o sny
erotyczne; 58% pacjentek miewa∏o fantazje
(myÊli, marzenia), o tematyce seksualnej.
54% pacjentek nie odczuwa∏o potrzeby kontaktów seksualnych lub odczuwa∏o bardzo
rzadko. 80% pacjentek z anoreksja nie
masturbowa∏o si´, natomiast 14% po masturbacji mia∏o dobre lub bardzo dobre
samopoczucie. U 34% pacjentek przy podejmowaniu kontaktów seksualnych towarzyszy∏o podniecenie i ch´ç kontaktu.
29% pacjentek nie chcia∏o ˝adnych zmian
w swoim ˝yciu seksualnym, natomiast 53%
pacjentki oczekiwa∏y wi´kszej intensywnoÊci
kontaktów seksualnych.
36% pacjentek dostrzega∏o negatywne
strony swojej seksualnoÊci.
Dotyczy∏y one:
● trudnoÊci z uzyskaniem orgazmu – 8%,
● trudnoÊci z podnieceniem si´ – 6%,
● l´ku przed inicjacjà seksualnà – 22%.
24% pacjentek z anoreksjà ocenia swoje
˝ycie seksualne jako przeci´tne lub wr´cz
nieudane, ale 58% pacjentek podawa∏o, ˝e
nie ma ˝ycia seksualnego.
28% pacjentek z anoreksjà by∏o w pe∏ni
zadowolonych. 42% pacjentek by∏o tylko
cz´Êciowo zadowolonych, ze swojej kobiecoÊci; 30% pacjentek by∏o niezupe∏nie zadowolonych ze swojej p∏ci. 32% pacjentek
z anoreksjà ocenia∏o swoje cia∏o jako ca∏kowicie nieatrakcyjne i tylko 8 % pacjentek
oceni∏a je jako atrakcyjne.
Wyniki dotyczàce porównania obrazu
w∏asnego cia∏a z seksualnoÊcià
Skorelowano za pomocà testu Tau Kendall’a wskaênik nieakceptowania swojego
cia∏a z Inwentarzem zaburzeƒ od˝ywiania
si´ (EDI), ze zmiennymi okreÊlajàcymi ró˝ne
7
Tabela 7. Zachowania seksualne pacjentek z rozpoznaniem anoreksjI
Pierwsze zachowania
i doÊwiadczenia seksualne
Nigdy
20 lat
Wiek, w którym wystàpi∏y pierwsze zachowania
i doÊwiadczenia seksualne (dane w %)
19 lat
18 lat
17 lat 16 lat
15 lat 14 lat
Zainteresowanie ch∏opcami
6
10
Randka
14
14
8
Poca∏unek
14
14
Zakochanie
12
14
D∏u˝szy zwiàzek
24
20
8
26
8
16
M´˝czyzna dotyka∏ nagich piersi
28
16
18
18
6
14
M´˝czyzna dotyka∏ narzàdów p∏ciowych
36
14
10
8
12
Stosunek p∏ciowy
50
4
20
20
10
przejawy seksualnoÊci – kwestionariusz
HRK i KSK.
Uzyskano nast´pujàce korelacje istotne
statystycznie (p<0,05) z:
● wiekiem pierwszego poca∏unku (- 0,215),
● wyst´powaniem snów erotycznych
(0,354),
● podejmowaniem kontaktów seksualnych
z m´˝czyznami (-0,213),
● cz´stoÊcià podejmowania kontaktów
seksualnych (-0,211).
Skorelowano za pomocà testu Tau Kendall’a ocen´ w∏asnego cia∏a ze zmiennymi
okreÊlajàcymi ró˝ne przejawy seksualnoÊci
– kwestionariusz HRK i KSK.
Uzyskano nast´pujàce korelacje istotne
statystycznie (p<0,01) z wyst´powaniem
snów erotycznych (0,420).
Korelacje istotne statystycznie (p<0,05)
zwiàzane z:
● wiekiem poczàtku zainteresowania si´
ch∏opcami (-0,276),
● wiekiem pierwszego zakochania (-0,242),
● wiekiem pierwszego poca∏unku z m´˝czyznà (-0,213),
● negatywnymi stronami swojej seksualnoÊci (0,259),
Skorelowano za pomocà testu Tau Kendall’a przera˝enie, na myÊl ˝e mog∏aby byç
gruba, ze zmiennymi okreÊlajàcymi ró˝ne
przejawy seksualnoÊci – kwestionariusz
HRK i KSK.
Uzyskano nast´pujàce korelacje istotne
statystycznie z:
8
8
16
32
46
12
6
14
36
10
12
2
34
10
28
6
28
13 lat
i mniej
10
cz´stoÊcià odczuwania potrzeby odbycia
stosunku seksualnego (0,254; p<0,05),
● wyst´powaniem fantazji seksualnych
(0,261; p<0,05),
● cz´stoÊcià wyst´powania orgazmów
podczas snu (-0,351; p<0,01).
Skorelowano za pomocà testu Tau Kendall’a ciàg∏e myÊlenie o tym, aby byç szczup∏à ze zmiennymi okreÊlajàcymi ró˝ne przejawy seksualnoÊci – kwestionariusz HRK
i KSK.
Zmienna ta korelowa∏a na poziomie istotnoÊci statystycznie (p<0,01) tylko z wyst´powaniem snów o treÊci erotycznej (0,364).
Skorelowano za pomocà testu Tau Kendall’a zadowolenie ze swojej figury, ze
zmiennymi, okreÊlajàcymi ró˝ne przejawy
seksualnoÊci. – kwestionariusz HRK i KSK.
Uzyskano nast´pujàce korelacje istotne
statystycznie (p<0,05) z:
● wiekiem poczàtku zainteresowania si´
ch∏opcami (0,244),
● wiekiem w jakim po raz pierwszy doÊwiadczy∏y pieszczot swoich piersi
przez m´˝czyzn´ (-0,264),
● cz´stoÊcià wyst´powania orgazmów
podczas snu (0,282),
Skorelowano za pomocà testu Tau Kendall’a aktualne wyst´powanie miesiàczkowania ze zmiennymi okreÊlajàcymi ró˝ne
przejawy seksualnoÊci – kwestionariusz
HRK i KSK.
Uzyskano nast´pujàce korelacje istotne
statystycznie (p<0,01) z:
●
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
odczuciami wyst´pujàcymi przy podejmowaniu kontaktów seksualnych
(0,362),
● sposobem uzyskiwania orgazmu (-0,346).
Uzyskano nast´pujàce korelacje istotne
statystycznie (p<0,05) z:
● podejmowaniem kontaktów seksualnych z m´˝czyznami (0,300),
● odczuciami wyst´pujàcymi po kontakcie seksualnym (0,284)),
● ocenà swojego ˝ycia seksualnego
(0,276).
Skorelowano za pomocà testu Tau Kendall’a regularne miesiàczkowanie ze zmiennymi okreÊlajàcymi ró˝ne przejawy seksualnoÊci – kwestionariusz HRK i KSK.
Uzyskano nast´pujàce korelacje istotne
statystycznie (p<0,01) z:
● cz´stoÊcià odczuwania potrzeb odbycia stosunku seksualnego (-0,293),
● wyst´powaniem snów o treÊci erotycznej (-0,388),
● odczuciami wyst´pujàcymi przy podejmowaniu kontaktów seksualnych
(0,416),
● sposobem uzyskiwania orgazmu (-0,365).
Uzyskano nast´pujàce korelacje istotne
statystycznie (p<0,05) z:
● podejmowaniem kontaktów seksualnych z m´˝czyznami (0,301),
● odczuciami wyst´pujàcymi po kontakcie seksualnym (0,314),
●
OMÓWIENIE WYNIKÓW
SeksualnoÊç uwarunkowana jest zintegrowanym oddzia∏ywaniem czynników biologicznych, psychicznych i spo∏eczno-kulturowych.
Zaburzenia seksualne wyst´pujà wówczas,
gdy ta wrodzona funkcja ulegnie zahamowaniu, zniekszta∏ceniu lub te˝, gdy pozostaje
w skrajnej dysharmonii z pozosta∏ymi sferami
osobowoÊci cz∏owieka. Dzieje si´ tak w przypadku zaburzeƒ od˝ywiania.
Anoreksja najcz´Êciej rozpoczyna si´
mi´dzy 13–14 oraz 17–25 rokiem ˝ycia. Choroba ta mo˝e si´ te˝ rozpoczàç przed okresem dojrzewania. Zaburzenie to polega
na dà˝eniu do ograniczenia masy cia∏a, wyraênie poni˝ej norm przyj´tych w odniesieniu do wieku i wzrostu, przy jednoczesnej
nieprawid∏owej ocenie w∏asnego wyglàdu
i wspó∏istnieniu l´ku, przed przybraniem
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13
na wadze, co powoduje drastyczne ograniczenia w przyjmowaniu po˝ywienia. Prowadzi do zaburzeƒ miesiàczkowania lub
zatrzymania miesiàczki, a w skrajnych przypadkach do kacheksji i zgonu.
Istotnym elementem psychopatologii
anoreksji jest zaburzony obraz w∏asnego
cia∏a. Pacjentki z anoreksjà majà tendencj´
do postrzegania swojego cia∏a jako wi´ksze
i ich ocena normalnej sylwetki kobiet ró˝ni
si´ znacznie od oceny dokonanej przez
zdrowe kobiety. Negatywny obraz w∏asnego
cia∏a wyst´pujàcy u kobiet z anoreksjà mo˝e
odgrywaç rol´ w ich funkcjonowaniu seksualnym. Chocia˝ zwiàzek pomi´dzy obrazem
w∏asnego cia∏a, a seksualnoÊcià mo˝e wydawaç si´ oczywisty, zaskakujàco ma∏o
badaƒ przeprowadzono w celu znalezienia
punktów wspólnych dla tych cech [6, 9].
Charakter zaburzeƒ od˝ywiania, ich poczàtek w okresie adolescencji, skupienie
na w∏asnym ciele, przy zaburzonym jego obrazie oraz zaburzenia miesiàczkowania, niewàtpliwie powodujà zniekszta∏cenie lub wr´cz
zahamowanie seksualnoÊci kobiet majàcych
zaburzenia od˝ywiania. Zwiàzek pomi´dzy
negatywnym obrazem w∏asnego cia∏a, a seksualnoÊcià wykaza∏y badania Faitha i Schare’a (1993) [4] oraz Musteina i Holdena (1979)
[8], którzy stwierdzili, ˝e obraz w∏asnego cia∏a
wp∏ywa na doÊwiadczenia seksualne kobiet.
W przeprowadzonych badaniach przebadaliÊmy 50 pacjentek z rozpoznaniem jad∏owstr´tu psychicznego (F50.0, F50.1).
Analiza statystyczna wyników badaƒ wykaza∏a, i˝ dla pacjentek z anoreksjà poca∏unek by∏ jeszcze dopuszczalny, ale dotykanie
ich piersi czy narzàdów p∏ciowych przez
m´˝czyzn´, a szczególnie stosunek seksualny co wiàza∏o si´ z pokazaniem swojego
nagiego cia∏a m´˝czyênie, by∏o problemem.
Mo˝e to Êwiadczyç o ich negatywnym stosunku do w∏asnego cia∏a, ale te˝ wi´kszej
trudnoÊci z bliskoÊcià, która jest niezb´dna w przypadku podejmowania ˝ycia seksualnego. Pacjentki z anoreksjà mia∏y niewiele
d∏u˝szych zwiàzków z m´˝czyznami, a tak˝e
niewielu partnerów seksualnych. Tylko dla
1/4 z nich seks odgrywa∏ wa˝nà rol´.
Korelacje wskaênika nie akceptacji w∏asnego cia∏a ze zmiennymi okreÊlajàcymi
ró˝ne przejawy seksualnoÊci uwidoczni∏y
nast´pujàce zwiàzki: pacjentki z anoreksjà,
które nie akceptowa∏y swojego cia∏a,
9
w póêniejszym wieku decydowa∏y si´
na pierwszy poca∏unek, rzadziej miewa∏y
sny erotyczne oraz rzadziej podejmowa∏y
kontakty seksualne.
Korelacje zmiennej oceny w∏asnego cia∏a
ze zmiennymi okreÊlajàcymi ró˝ne przejawy
seksualnoÊci pokaza∏y, i˝ pacjentki z anoreksjà, które ocenia∏y swoje cia∏o jako nie
atrakcyjne rzadziej miewa∏y sny erotyczne,
w póêniejszym wieku zaczyna∏y interesowaç
si´ p∏cià odmiennà, póêniej zakochiwa∏y si´
i decydowa∏y na pierwszy poca∏unek, cz´Êciej te˝ dostrzega∏y negatywne strony swojej seksualnoÊci
Analiza wskaênika nie akceptacji w∏asnego cia∏a oraz zmiennej oceny w∏asnego
cia∏a wykaza∏a, i˝ obraz w∏asnego cia∏a
u pacjentek z anoreksjà wp∏ywa w du˝ym
stopniu hamujàco na ich przejawy seksualnoÊci. U pacjentek z anoreksjà negatywna ocena w∏asnego cia∏a powodowa∏a
negowanie w∏asnej seksualnoÊci czego
konsekwencjà by∏o wycofanie si´ z zainteresowania i bliskoÊci z m´˝czyznà, a szczególnie unikanie aktywnoÊci seksualnej pomimo dojrza∏oÊci biologicznej.
WNIOSKI
1. Negatywny obraz w∏asnego cia∏a u kobiet z anoreksjà w du˝ym stopniu wp∏ywa
hamujàco na przejawy ich seksualnoÊci.
2. Negatywna ocena w∏asnego cia∏a powoduje u kobiet z anoreksjà negowanie w∏asnej seksualnoÊci. ◗
PiÊmiennictwo
1. Beumont P.J.V., Burrows G.D., Casper R.C. (1987) Handbook of
eating disorders. Amsterdam.
2. Buvat-Herbaut M, Hebbinekuys P., Lemarie P., Buvat J. (1983)
Attitudes towards weight, body image, eating, menstruation, pregnancy
and sexuality in 81 cases of anorexia nervosa compared with 288 normal
control girls. Int. J. Eat. Disord. 2, 45-59.
3. Crisp A.H (1980) Anorexia nervosa: let me be. London.
4. Faith M.S., Schare M.L. (1993) The role of body image in sexually
avoidant behavior. Archives of Sexual Behavior. 22, 345-356.
5. Joughin N.A., Crisp A.H., Gowers S.G., Bhat A.V. (1991) The clinical
features of late onset anorexia nervosa. Postgrad. Med. J. 67 (793), 973-7.
6. Józefik B. (1999) Anoreksja i bulimia psychiczna: rozumienie i leczenie
zaburzeƒ od˝ywiania si´. Wyd. UJ. Kraków.
7. Morgan C.D., Wiederman M.W., Pryor T.L. (1995) Sexual functioning
and attitudes of eating disordered women: follow up study. J. Sex. Marital.
Ther. 521 (2), 67-77.
8. Mustein B.I., Holden C.C. (1979) Sexual behavior and correlates among
college students. Adolescence. 14, 625-639.
9. Namys∏owska I., Âredniawa H. Zaburzenia od˝ywiania. Nowa
Medycyna.
10. Weeda-Mannak W.L., Arondeus J. M., Takens R.J. (1990) Sex-role
identity and anorexia nervosa. In: Drenth P.J. D., Sergeant J.A., Takens
R.J. (eds): European perspectives in psychology. 107-18.
11. Wiederman M.W. (1996) Women, sex and food: a review of research on
eating disorders and sexuality. The Journal of Sex Research. 33 (4), 301-311.
10
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2008, nr 13