Wybrane zagadnienia z teorii konfliktu, dialogu oraz sztuki

JERZY WÓJCICKI
OŚRODEK DOSKONALENIA NAUCZYCIELI W KALISZU
WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU TEORII ORAZ Z PRAKTYKI
KONFLIKTU, DIALOGU I SZTUKI PREZENTACJI
– materiały metodyczne dla nauczycieli.
Wprowadzenie.
Zagadnienia z zakresu teorii i praktyki konfliktu, dialogu i sztuki prezentacji to kwestie
bardzo ważne dla współczesnego człowieka i jego funkcjonowania w zgodzie z samym sobą,
a także w różnych grupach społecznych. Uczenie się i poznawanie samego siebie oraz innych
to umiejętności szczególnie potrzebne każdemu z nas.
Reforma programowa i strukturalna polskiej edukacji zapoczątkowana w 1999 roku – m.
in. w podstawie programowej kształcenia ogólnego z wielu przedmiotów kładzie nacisk na te
kwestie. Pojawiły się one w programach nauczania- szczególnie w przedmiotach
humanistycznych- takich jak: język polski, wiedza o kulturze, historia, wiedza o
społeczeństwie oraz przedsiębiorczość.
Niestety zgłębianie tych zagadnień tak przez nauczycieli, jak i przede wszystkim uczniów
pozostawia wiele do życzenia... Często są to po prostu „białe plamy”. Brakuje nam po prostu
i wiedzy, i umiejętności w tym zakresie.
Dlatego tak ważne jest ich autentyczne wdrożenie do praktyki szkolnej.
Poniżej zaprezentowane mini- kompendium, to swoiste < ABC konfliktu, dialogu i
sztuki prezentacji> może stać się przyczynkiem do tworzenia scenariuszy konkretnych zajęć
z uczniami, tak w ramach ww. przedmiotów lub podczas tzw. godzin do dyspozycji
wychowawcy klasy.
Umiejętne połączenie dwóch ilorazów inteligencji- IQ- czyli m. in. umiejętność
abstrakcyjnego myślenia, szybkość wykonywania operacji logicznych, sprawność w
przetwarzaniu informacji oraz – EQ- czyli opisywanej poniżej tzw. inteligencji emocjonalnej
zadecyduje o sukcesach naszych uczniów i wychowanków. Do tej pory polska szkoła kładła
szczególny akcent na kształtowanie IQ, niedoceniając, a nawet zupełnie pomijając EQ.
W dobie procesów globalizacyjnych, w ramach których znalazła się także Polska bardzo
ważne staje się posiadanie nie tylko odpowiednio wysokiego IQ, ale przede wszystkim EQpotwierdzają to badania w wielu krajach Zachodu, ale również pierwsze badania polskie.
Dobrze, abyśmy pamiętali o tym przygotowując naszych uczniów do kolejnych progów
egzaminacyjnych.
I.
Podstawowe pojęcia
1. Konflikt- [łac. conflictus= zderzenie, spór, walka], zjawisko sprzecznych
interesów lub poglądów; konflikt prawa i moralności ujawnia się wtedy, gdy
normy prawne nakazują postępowanie niezgodne z moralnością lub gdy normy
moralne nakazują przekroczenie prawa; konflikt społeczny pojawia się, gdy
miedzy grupami społecznymi powstają sprzeczności interesów, zaspokojenie
potrzeb jednej grupy może odbyć się tylko kosztem innej; stronami takiego
konfliktu mogą być wszelkie grupy społeczne: partie polityczne, grupy
zawodowe, religijne, warstwy społeczne, narody, państwa; konflikt zbrojnywojna1.
1
A. Korytko, P. Letko, E. A. Mierzwa, Słownik szkolny. Terminy i pojęcia z wiedzy o społeczeństwie,
Warszawa 2000, s. 64.
2. Dialog-[ gr. dialogos= rozmowa], rozmowa z udziałem co najmniej dwóch
osób; wymiana rzeczowych argumentów między rozmówcami; jakkoklwiek
punktem wyjścia jest różnica stanowisk, to jednak rzetelny dialog zakłada
dobrą wiarę uczestników i chęć zrozumienia strony przeciwnej; u Platona,
złożony z pytań i odpowiedzi dialog jest narzędziem metody dialektycznej i
pozwala Sokratesowi, protagoniście tekstów Platona, wydobyć z umysłów
partnerów rozmowy wiedzę, którą już noszą w sobie; we współczesnej myśli
filozoficznej- zwłaszcza w personalizmie- dialog oceniany jest bardzo wysoko
jako świadectwo więzi między dwiema istotami pragnącymi się porozumieć 2.
3. Sztuka prezentacji-[ łac. praesento = czynię coś obecnym, zwłaszcza
przekazując, wręczając ]; 1. zapoznanie kogoś z kimś, przedstawienie kogoś
komuś; 2. wystawienie czegoś na widok publiczny;3 .
zaprezentowanie swojego dorobku, wystąpienie publiczne w odpowiedniej
formie, np. przy użyciu projektora multimedialnego.
II.
Wybrane zagadnienia z teorii konfliktu społecznego
1. Przyczyny konfliktów społecznych:
a) strukturalne- wynikające z układu społecznego w danym czasie
historycznym, np. na tle nierównego podziału dóbr materialnych
między różnymi grupami społecznymi;
b) różnice rozwojowe- wynikają z różnego stopnia rozwoju, np.
gospodarczego między państwami czy regionami geograficznymi w
danym państwie w danym czasie historycznym;
c) odmienne systemy wartości- np. wg systemu w kwestiach takich jak
aborcja czy eutanazja.
2. Rodzaje konfliktów:
a) bezpośredni- rozgrywa się między zaangażowanymi stronami lub bez
pośrednictwa osób trzecich;
b) pośredni- występuje między zaangażowanymi stronami przy pośrednictwie
osób trzecich;
c) molekularny- składa się na niego szereg różnych konfliktów;
d) elementarny- występuje pojedynczo;
e) jawny- polega na manifestowaniu problemu, co ułatwia jego rozwiązanie;
f) ukryty- ma charakter nieuświadomiony;
g) ideologiczny- wynika ze sprzeczności w sferze wartości, norm, ideologii;
h) klasowy- ma źródło w sprzecznościach interesów klas społecznych w sferze
ekonomicznej;
i) kulturowy- jego przyczyną są sprzeczności wyznawanych wartości i norm
między przedstawicielami różnych kultur;
j) pokoleniowy- zachodzi między rodzicami a dziećmi.
3. Sposoby rozwiązywania konfliktów społecznych:
2
3
G. Durozoi, A. Roussel, Filozofia. Słownik. Pojęcia. Postacie. Problemy, Warszawa 1997, s. 61.
Słownik wyrazów obcych. Red. E. Sobol, Warszawa 1997, s. 897.
a) zbrojne- np. wojna, rewolucja, powstanie;
b) pokojowe:
• negocjacje- rozmowy dobrowolnie podjęte przez strony
konfliktu;
• mediacje- zwrócenie się stron konfliktu do osoby trzeciej
cieszącej się zaufaniem obu stron , aby pośredniczyła w
rozmowach między nimi;
• arbitraż- zwrócenie się stron konfliktu do osoby trzeciej, aby
rozstrzygnęła sporny problem; jednocześnie strony zobowiązują
się do przestrzegania ustaleń arbitra;
• sąd- oddanie sprawy do sądu, gdy strony lub strona nie
wyrażają zgody na podjęcie negocjacji lub mediacji;
• głosowanie- poddanie przedmiotu konfliktu pod ocenę
społeczną.4
UWAGA!
Więcej informacji na temat negocjacji można znaleźć m.in. w: G. Kennedy,
Negocjacje doskonałe, Poznań 2003, R. A. Rządca, P. Wujec, Negocjacje, Warszawa
2001, E. M. Cenker, Negocjacje, Poznań. W tej ostatniej publikacji bardzo bogata
bibliografia tematu.
Elementy składowe istoty konfliktu:5
c)
d)
e)
f)
podmiot i przedmiot konfliktu;
stopień aktywności stron konfliktu;
dynamika konfliktu;
fazy konfliktu: drobne napięcia- wzajemna wrogość- kulminacjawyciszanie- porozumienie.
4. Style reakcji na konflikt wg H. L. Tosiego:6
a)
b)
c)
d)
e)
unikanie;
łagodzenie;
konkurencja;
kompromis;
kooperacja.
5. Próba resume:
a) analityczne spojrzenie na konflikt jest szansą na <oswojenie się> z
nim;
b) zrozumienie przyczyn, faz i stylów reagowania na sytuacje
konfliktowe to szansa na ich efektywne rozwiązywanie;
4
L. Moryksiewicz, M. Pacholska, Wiedza o społeczeństwie, Warszawa 2003, s. 68- 69.
S. Chełpa, T. Witkowski, Psychologia konfliktów. Praktyka radzenia sobie ze sporami, Warszawa 1995, s. 94104.
6
S. Chełpa, T. Witkowski, op. cit. s. 109.
5
c) potraktowanie każdego konfliktu jako czegoś naturalnego w życiu
społecznym, jako swego rodzaju łamigłówki do rozwiązania, jako
swego rodzaju gry między ludźmi;
d) konflikt jest zjawiskiem nierozerwalnie prowadzącym do zmiany; a
każda zmiana może powodować kolejny konflikt; jest to proces
rozwoju społeczeństw na przestrzeni dziejów;
e) konflikt to nie zło, którego należy za wszelką cenę unikać, to coś
nieuniknionego, z czym trzeba nauczyć się żyć; wcześniej
dostrzeżony i odpowiednio rozwiązany może służyć nie destrukcji,
ale integracji społecznej;
f) nie jednej, jedynie słusznej teorii rozwiązywania konfliktów
społecznych; każdy konflikt należy traktować w sposób silnie
zindywidualizowany;
g) radzenie sobie z konfliktami to proces długofalowy, to swego rodzaju
< nauka pływania dla początkujących>, którzy znaleźli się na
<głębokich wodach>; aby się nauczyć, nie wystarczy tylko teoria,
potrzebna jest... praktyka; ćwiczenie czyni mistrza.
III.
Wybrane zagadnienia z teorii dialogu
1. Sztuka dialogu, sztuka konwersacji, sztuka porozumiewania się między ludźmi
jako ważny element życia społecznego.
2. Składniki inteligencji emocjonalnej- wg Daniela Golemana7 niezbędne do
prawidłowego funkcjonowania jednostki ludzkiej i jej prawidłowej
komunikacji interpersonalnej:
a) samoświadomość- umiejętność rozpoznawania i nazywania własnych
uczuć;
b) kierowanie emocjami- panowanie nad złością, niepokojem,
smutkiem;
c) radzenie sobie ze stresem;
d) empatia- patrzenie na świat z punktu widzenia innych osób,
respektowanie różnic emocjonalnych między ludźmi;
e) asertywność- przedstawianie swoich racji, swoich uczuć bez złości, w
sposób stanowczy, ale nieobrażający partnera w dialogu;
f) samoakceptacja- rozpoznanie słabych i mocnych punktów,
postrzeganie siebie w korzystnym świetle;
g) odpowiedzialność osobista- gotowość do ponoszenia konsekwencji
swoich słów i czynów;
h) rozwiązywanie konfliktów- umiejętność uczciwego spierania się i
zawierania kompromisów; spokojne przyjmowanie krytyki i
konstruktywne krytykowanie innych.
UWAGA!
Więcej informacji o inteligencji emocjonalnej wyrażonej
współczynnikiem osobowości- EQ- określanym często jako sztuka
współżycia z samym sobą i z innymi można znaleźć m. in. w: D.
7
M. Krawiecka, Inteligencja emocjonalna, „Cosmopolitan” nr 1/ 1998.
Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997 i D. Goleman,
Inteligencja emocjonalna w praktyce, Poznań 1999.
3. Zasady prawdziwego dialogu:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)
l)
m)
n)
o)
p)
q)
r)
wola rozmowy - co najmniej dwóch osób;
wspólny cel i temat;
odpowiednie miejsce;
sprzyjająca atmosfera;
umiejętność słuchania- unikanie monologizowania i snobizmu;
rzeczowa wymiana zdań- „nie argument siły, ale siła argumentu”;
unikanie generalizowania, czyli uogólniania;
niestosowanie określeń ekstremalnych, typu: każdy, zawsze,
wszędzie, wszyscy;
unikanie pomówień, plotek oraz zwykłego chamstwa;
absolutny zakaz stosowania wulgaryzmów językowych;
atakowanie problemu, a nie rozmówcy;
umiejętne oddzielanie faktów od opinii;
brak monopolu jednej ze stron na jedynie słuszne racje i prawdę;
okazywanie drugiej stronie zainteresowania;
odpowiednia komunikacja również pozawerbalna - tzw. „mowa
ciała”( sposób chodzenia i siedzenia, prawidłowa postawa, kontakt
wzrokowy, odpowiednia odległość między rozmówcami, mowa rąk,
mimika twarzy oraz tembr głosu);
tzw. pierwsze wrażenie i sztuka „łamania lodów”
ubiór i higiena osobista obu stron dialogu;
odpowiedni, szczery uśmiech jako reakcja na dowcipne uwagi
naszego interlokutora, ale nieobracanie wszystkiego w żart.
UWAGA!
Więcej informacji na ten temat można znaleźć m. in. w: S. Garczyński,
Rozmawiać? Tak. Ale jak?, Warszawa 1993, G. Tautzi- Wiessner,
Savoir- vivre w życiu zawodowym. Dobre obyczaje kluczem do sukcesu,
Wrocław 1998, T. Rojek, Życie towarzyskie i domowe. Nowy savoirvivre, Warszawa 2003, Z. Włodarski, A. Hankała, Jestem człowiekiem i
żyje wśród ludzi, Warszawa 1991, S. Mika, O różnych drogach
samodoskonalenia, Warszawa 1992, J. Kram, Zarys kultury żywego
słowa, Warszawa 1995, K. Bocheńska, Mówię do ciebie, Człowieku,
Warszawa 2003. W tej ostatniej publikacji bardzo bogata bibliografia
tematu.
IV.
Wybrane zagadnienia z zakresu sztuki prezentacji
1. Struktura prezentacji:
Wprowadzenie: powiedz, o czym powiesz (5%)
• Zagajenie - przedstawienie tematu
• Przedstawienie schematu wystąpienia
• Przedstawienie konkluzji, do której zmierza wystąpienie.
Rozwinięcie: powiedz to (90%)
• Pierwszy główny punkt
> Korzyści
Fakty
Doświadczenie osobiste
• Drugi główny punkt
> Korzyści
> Fakty
Doświadczenie osobiste...
Zakończenie: powiedz, o czym powiedziałeś (5%)
• Podsumowanie argumentów
• Wyciągnięcie wniosków
• Angażowanie do działania
2. Przygotowanie prezentacji
Zastanów się:
Kim jesteś i w czyim imieniu zabierasz głos
Jaki jest Twój odbiorca
Co chcesz osiągnąć poprzez swój ą prezentację
Jakie są główne punkty Twojego przekazu
Jakich działań oczekujesz od odbiorcy
3. Cel prezentacji
Zastanów się:
• Dlaczego zabierasz głos?
• Co chcesz osiągnąć?
• Do jakich działań chcesz przekonać odbiorcę?
Sformułuj cel wystąpienia:
• jasno, konkretnie
• używając „dynamicznych" czasowników: przekonać, osiągnąć, udowodnić
• zdefiniuj działania, których oczekujesz od odbiorcy
4. Analiza odbiorcy
Dokonaj jej, biorąc pod uwagę następujące elementy:
• wiek
• płeć
• doświadczenie zawodowe
• stopień znajomości tematu
• najważniejsze osoby
• specyfika zainteresowań
• stosunek do występujących
• nastawienie/ przekonania
• liczba słuchaczy.
5. Trema- jak ją ograniczyć ?
l. Przygotuj się
• Dobrze opanuj treść wystąpienia, szczególnie dobrze przygotuj
• początek (pierwsze 5 minut) >- Przećwiczyć
• Staraj się zdobyć jak najwięcej informacji o odbiorcy > Przemyśl możliwe trudne pytania
i odpowiedzi na nie
2. Sprawdź wszystko, co się da
• Skontroluj sprzęt techniczny
• Pamiętaj o notatkach
• Przyjdź wcześniej
• Skontroluj w lustrze swój wygląd
3. W trakcie prezentacji
• Uśmiechnij się
• Załóż, że odbiorcy są nastawieni pozytywnie
• Pamiętaj o kontakcie wzrokowym
• Nie czytaj z kartki
• Nie staraj się nikogo naśladować - zachowaj własny styl
• Nie mów o zdenerwowaniu i stresie
6. Udzielanie odpowiedzi
• Notuj pytania
• Nie przerywaj pytającemu
• Poproś o powtórzenie, jeśli nie usłyszałeś/ zrozumiałeś pytania
• Jeśli nie znasz odpowiedzi - nie improwizuj; powiedz, że się dowiesz
• Traktuj pytającego poważnie.
7. Zachowanie podczas prezentacji
Zachowania niewerbalne:
• Kontakt wzrokowy - częsty, w miarę możliwości z każdym słuchaczem
• Postawa ciała - wyprostowana
• Gestykulacja - naturalna, energiczna
• Mimika twarzy - adekwatna do treści
• Siła głosu - zależna od wielkości audytorium
• Intonacja - wyrażająca zaangażowanie
• Tempo mówienia - żywe, zróżnicowane
Zachowania werbalne:
• Stosowanie pauz — skupiają uwagę
Wyraźna artykulacja
• Poprawna dykcja
• Gramatyczna poprawność
• Krótkie zdania
• Czasowniki w stronie czynnej
• Zrozumiale słownictwo
• Obrazowość stylu (przykłady, porównania)
• Stosowanie pytań
• Rytm – równy.
8. Zasady skutecznego działania:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
Robię jak najwięcej tego, co mnie pasjonuje, interesuje, ciekawi!
Odnajduję atrakcyjność we wszystkim, co robię!
Mam wysokie, ale niewygórowane poczucie własnej wartości!
Sam decyduję o jakości swojego życia!
Stale dbam o poziom i jakość swojej życiowej energii!
Umiem tak patrzeć, aby widzieć!
Dostrzegam to, co może być lepsze!
Uczę się w każdej sytuacji!
Szybko wdrażam to, co najlepsze!
Mam zysk- niekoniecznie materialny- z każdej życiowej sytuacji!
UWAGA !
Więcej informacji na temat sztuki prezentacji można znaleźć m.in. w: R. Pijarowska. A. M.
Seweryńska, Sztuka prezentacji, Warszawa 2002, P. Davies, Twoja siła przebicia, Warszawa
2000, T. Hindle, Sztuka prezentacji. Poradnik menadżera, Warszawa 2000, E. LewandowskaTarasiuk, Sztuka wystąpień publicznych, Warszawa 2000, C. McKenzie, Doskonała kontrola
stresu, Poznań 1999, A. Murdoch, Prezentacje i wystąpienia publiczne w public relations,
Warszawa 2000, N. Sillamy, Słownik psychologii, Katowice 1994.
V . ZAMIAST PODSUMOWANIA
Konflikt- dialog- prezentacja to treści bardzo ważne w reformującym się polskim
systemie edukacyjnym. Ich zgłębienie i umiejętność zastosowania w praktyce staje się bardzo
ważna dla kształtującego się w III Rzeczypospolitej społeczeństwa obywatelskiego.
Są też istotne dla podnoszenia poziomu kultury politycznej.
Doskonale one korespondują z sentencją staroindyjskiego mędrca MANU, którą warto
przypomnieć tak nauczycielom, jak i uczniom:
„Od nieuków lepszy ten, co księgi czyta,
od wyczytujących, kto pamięcią chwyta,
od pamiętających, kto ich treść rozumie,
od rozumiejących ten, kto działać umie”.
Wszystkim rozwiązującym trudne konflikty metodą dialogu z wykorzystaniem odpowiednich
technik prezentacyjnych, chciałbym dedykować kolejną sentencję, tym razem polskiego
poety- Adama Asnyka:
„ Miejmy odwagę !... nie tę jednodniową,
Co w rozpaczliwym przedsięwzięciu pryska,
Lecz tę, co wiecznie z podniesioną głową,
Nie da się zepchnąć ze swego stanowiska”.