PDF - Dental and Medical Problems
Transkrypt
PDF - Dental and Medical Problems
PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2015, 52, 3, 324–329 ISSN 1644-387X © Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Iwona Grzesiak-GasekA–D, Urszula KaczmarekA, C–F, Anna Skałecka-SądelA, D Ocena potrzeby wprowadzenia edukacji z zakresu pierwotnego zapobiegania próchnicy do programu szkół rodzenia – doniesienie wstępne Evaluation of the Need for Including Education About Primary Caries Prevention in Childbirth Schools – Preliminary Report Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, Wrocław, Polska A – koncepcja i projekt badania, B – gromadzenie i/lub zestawianie danych, C – analiza i interpretacja danych, D – napisanie artykułu, E – krytyczne zrecenzowanie artykułu, F – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu Streszczenie Wprowadzenie. Rozwojowi próchnicy u dzieci należy zapobiegać w okresie perinatalnym i niemowlęcym poprzez eliminację poziomu bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej przyszłej matki i jej edukację na temat dróg transmisji bakterii, prawidłowych zasad higieny jamy ustnej i kariostatycznego schematu żywienia dziecka. Cel pracy. Ocena przydatności wprowadzenia do programu szkół rodzenia problematyki dotyczącej pierwotnego zapobiegania próchnicy zębów. Materiał i metody. Badaniem ankietowym objęto 53 ciężarne w wieku 24–40 lat i ich 13 partnerów w wieku 26–42 lat uczestniczących w zajęciach szkoły rodzenia. Ankieta zawierała pytania dotyczące wieku, wykształcenia, miesiąca i kolejności ciąży jak również korzystania z opieki stomatologicznej podczas ciąży, uzyskania od stomatologa informacji odnośnie do pielęgnacji jamy ustnej małego dziecka i terminu jego pierwszej wizyty stomatologicznej, źródeł wiedzy na temat zapobiegania rozwojowi próchnicy zębów dziecka. Po wypełnieniu ankiety wszyscy uczestnicy wzięli udział w prezentacji multimedialnej dotyczącej zapobiegania próchnicy wczesnego dzieciństwa i wypowiedzieli się o przydatności zawartych w niej informacji. Wyniki. Przeważająca większość (48/53, 90,6%) ankietowanych kobiet deklarowała korzystanie z opieki stomatologicznej w czasie ciąży. Ginekolog 16 ciężarnym (30,2%) zalecał wizytę u stomatologa. Podczas wizyty stomatologicznej tylko 7 (13,2%) badanym stomatolog udzielił porad dotyczących utrzymania stanu zdrowia jamy ustnej dziecka i 6 (11,3%) poinformował o terminie pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka (11,3%). Najczęstszym źródłem wiedzy dla badanych z zakresu profilaktyki próchnicy u małego dziecka były media. Przedstawiona prezentacja edukacyjna w szkole rodzenia została uznana za potrzebną (65/66, 98,5%) i zawarte w niej informacje stanowiły nowość (50/63, 75,7%). Wnioski. Wprowadzenie do programu szkół rodzenia wiedzy na temat pierwotnego zapobiegania próchnicy u dzieci jest celowym i uzasadnionym działaniem (Dent. Med. Probl. 2015, 52, 3, 324–329). Słowa kluczowe: próchnica, zapobieganie, szkoła rodzenia. Abstract Background. The development of caries in children requires to be prevented in the perinatal and infant period by eliminating cariogenic bacteria in oral cavities of mothers-to-be, as well as by educating them on transmission routes of bacteria, proper oral hygiene and cariostatic pattern of child nutrition. Objectives. The aim of this study was to evaluate the effects of introducing topics related to primary caries prevention in childbirth schools. Material and Methods. Fifty three pregnant females aged 24–40 and their 13 partners aged 26–42 who attended childbirth classes were asked to fill in the questionnaires. The questionnaires included questions regarding age, 325 Zapobieganie próchnicy w programie szkół rodzenia education, the current month and the number of pregnancy, as well as questions about received dental care during pregnancy, if they were being advised by the dentist on the oral health care in young children, on the recommended time for the first dental visit, and on the sources of knowledge on the early childhood caries prevention. Having completed the questionnaires, the participants watched the multimedia presentation about early childhood caries prevention and provided their feedback on usefulness of the information included in it. Results. A vast majority of females participating in the study (48/53, 90.6%) reported that they were receiving dental care during pregnancy. Sixteen pregnant females (30.2%) were referred to a dentist by their gynecologist. During the dental visit, only 7 patients (13.2%) were advised on how to maintain good oral health in their children and 6 of them (11.3%) were informed about the time when the child’s first dental visit should take place. For the participants of the study, the most common source of knowledge of preventing early childhood caries was media. The educational presentation made at the childbirth school was considered useful (65/66, 98.5%), and information included in the presentation was reported as new (50/63, 75.7%). Conclusions. Including the topic of primary caries prevention in children in childbirth schools seems to be a useful and reasonable initiative (Dent. Med. Probl. 2015, 52, 3, 324–329). Key words: caries, prevention, chilbirth school. W indywidualnej prewencji choroby próchnicowej wyróżnia się trzy etapy działań: zapobieganie pierwotne (primary-primary prevention), wczesne (primary prevention) i tradycyjne (traditional prevention). Zapobieganie pierwotne polega na określeniu ryzyka transmisji infekcji bakteryjnej do jamy ustnej dziecka i oznaczeniu poziomu bakterii kariogennych w jamie ustnej ciężarnej. Gdy ich stężenie jest duże, zaleca się stosowanie preparatów chlorheksydynowych, gumy do żucia z ksylitolem, poucza się także przyszłą matkę na temat dróg przenoszenia zakażenia oraz sanacji jamy ustnej. Zapobieganie wczesne jest natomiast oparte na określeniu stężenia bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej dziecka i ich ograniczeniu za pośrednictwem preparatów chlorheksydynowych, a tradycyjne na stosowaniu preparatów fluorkowych, preparatów chlorheksydynowych, laków szczelinowych, udzieleniu instruktażu higieny jamy ustnej i porad dietetycznych oraz zaleceniu stosowania gumy do żucia z ksylitolem [1]. Czas, w którym powinny być wykonywane pierwotne działania zapobiegawcze jest określany przez Amerykańską Akademię Stomatologii Dziecięcej (AAPD) perinatalnym zdrowiem jamy ustnej (perinatal oral health). Stanowi on łącznie z działaniami zapobiegawczymi w okresie niemowlęcym podstawę, na której należy budować dalszą edukację i opiekę zdrowotną w celu zwiększenia szans dziecka do pozostania wolnym od próchnicy przez całe życie [2]. Okres perinatalny jest definiowany jako okres okołourodzeniowy, rozpoczynający się między 20. a 28. tygodniem ciąży i kończący między 1–4 tygodniem po urodzeniu. Dobry perinatalny stan zdrowotny jamy ustnej odgrywa istotną rolę w ogólnym stanie zdrowia ciężarnej i jej dobrym samopoczuciu. Wiele kobiet nie kontaktuje się ze stomatologiem podczas ciąży i nie są one świadome wpływu niezadowalającego stanu jamy ustnej na własny organizm, ciążę i nienarodzone dziecko [3, 4]. Badania wykazały negatywny wpływ choroby przyzębia na przebieg ciąży prowadzący do przedwczesnego urodzenia i małej masy urodzeniowej dziecka oraz pojawienia się stanu rzucawkowego [5, 6]. Zły stan zdrowia jamy ustnej matki i duże stężenie bakterii kariogennych stanowią ponadto wysokie ryzyko wczesnego zakażenia jamy ustnej dziecka i w dalszej konsekwencji rozwoju próchnicy zębów [7]. Rozwojowi próchnicy wczesnego dzieciństwa można stosunkowo łatwo zapobiec, eliminując lub zmniejszając najczęstsze źródło zakażenia poprzez ograniczenie bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej matki i wykluczając drogę transmisji za pośrednictwem śliny. Wprowadzone (2012 r.) rozporządzenie w sprawie opieki nad kobietą w ciąży fizjologicznej zaleca konsultację stomatologiczną połączoną z badaniem oraz uwzględnieniem oceny stanu zdrowia jamy ustnej, określeniem potrzeb profilaktyczno-leczniczych i ustaleniem planu leczenia. Stanowi zatem podstawę do egzekwowania badania stomatologicznego rekomendowanego w 9–10 tygodniu ciąży. Istotne jest, aby zarówno ginekolog położnik, jak i położna byli świadomi zakaźności choroby próchnicowej oraz czynników ryzyka jej rozwoju i udzielali stosownych porad na temat zdrowia jamy ustnej, gdyż kontaktują się oni częściej niż stomatolog z ciężarną lub matką niemowlęcia. Ponadto, ponieważ pewien odsetek kobiet w ciąży uczestniczy w zajęciach prowadzonych w szkołach rodzenia, to należałoby do ich programu wprowadzić tematykę związaną z utrzymaniem zdrowia jamy ustnej przyszłej matki i małego dziecka. Celem pracy jest ocena przydatności wprowadzenia do programu szkół rodzenia problematyki pierwotnego zapobiegania próchnicy u dziecka. Materiał i metody Do programu szkoły rodzenia włączono multi medialną, interaktywną prezentację przeprowadzoną przez stomatologa, która dotyczyła zna- 326 czenia stanu zdrowotnego jamy ustnej w ciąży na ogólny stan zdrowia przyszłego dziecka i stan zdrowia jego jamy ustnej, infekcyjności próchnicy, dróg przenoszenia bakterii próchnicotwórczych oraz kariostatycznego schematu żywienia i zabiegów higienicznych wykonywanych w jamie ustnej. Badaniem ankietowym objęto 53 ciężarne w wieku od 24 do 40 lat (średnia wieku 30,7 ± 5,7 lat). Przed prezentacją badane wypełniły ankietę zawierającą pytania dotyczące wieku, wykształcenia, miesiąca i kolejności ciąży, korzystania z opieki stomatologicznej podczas ciąży, w tym częstości i przyczyny wizyty stomatologicznej oraz uzyskania od stomatologa informacji odnośnie do pielęgnacji jamy ustnej małego dziecka i terminu jego pierwszej wizyty stomatologicznej, a ponadto źródeł wiedzy na temat zapobiegania rozwojowi próchnicy zębów dziecka. Po prezentacji wszystkie osoby w niej uczestniczące (n = 66) (tj. kobiety ciężarne i ich partnerzy; n = 13, wiek: 26–42 lata) oceniły dychotomicznie (tak/nie) przydatność takiej formy edukacji. Uzyskane dane poddano analizie opisowej. I. Grzesiak-Gasek, U. Kaczmarek, A. Skałecka-Sądel Wyniki Większość badanych kobiet (31/53, 58,5%) była w 7. miesiącu ciąży. Dla 49 z nich (92,4%) była to pierwsza, a dla 4 (7,5%) druga ciąża. Wszystkie ciężarne pozostawały pod opieką lekarza ginekologa położnika, z którym konsultowały się podczas comiesięcznych wizyt kontrolnych. W 16 przypadkach (30,2%) ginekolog położnik zalecał badanym wizytę u stomatologa w pierwszym lub drugim albo na początku trzeciego trymestru ciąży, natomiast w 23 (43,4%) wskazywał na potrzebę profilaktyki próchnicy w trakcie ciąży, a w 3 przypadkach (5,6%) informował o wpływie stanu jamy ustnej ciężarnej na rozwój dziecka. Przeważająca większość ankietowanych kobiet (48/53, 90,6%) deklarowała korzystanie z opieki stomatologicznej w czasie ciąży, przy czym ponad połowa jako przyczynę podała badanie kontrolne (29/53, 54,7%), a ok. 1/3 (19/53, 35,8%) zauważony symptom patologiczny (tabela 1). Przed ciążą większość badanych odbywała natomiast wizyty stomatologiczne co 6 miesięcy lub częściej (42/53, 79,2%), a pozostałe w razie potrzeby (6/53, 11,3%) lub wcale (5/53, 9,5%) (ryc. 1). Tabela 1. Odpowiedzi na pytania dotyczące udziału ginekologa i stomatologa w perinatalnym zdrowiu jamy ustnej, korzystania z opieki stomatologicznej podczas ciąży i źródeł wiedzy o zapobieganiu próchnicy u dziecka Table 1. Answers to the questions regarding the participation of a gynecologist and a dentist in perinatal oral health, the dental care utilization during pregnancy, and the sources of knowledge about caries prevention in children Pytania Questions Odpowiedź twierdząca (N= 53) Affirmative answer (N= 53) n/N % Ginekolog zalecał wizytę u stomatologa w trakcie ciąży The gynecologist recommended a visit to the dentist during pregnancy 16/53 (30,2) Ginekolog wskazywał na potrzebę profilaktyki próchnicy w trakcie ciąży The gynecologist pointed to the need for prevention of dental caries during pregnancy 23/53 (43,4) Ginekolog informuje o wpływie zdrowia jamy ustnej ciężarnej na rozwój dziecka The gynecologist informs about the impact of oral health of a pregnant woman on child development 3/53 (5,6) Korzystanie z opieki stomatologicznej w czasie ciąży Using dental care during pregnancy 48/53 (90,6) 29/53 19/53 (54,7) (35,8) Stomatolog udzielił porad dotyczących utrzymania stanu zdrowia jamy ustnej dziecka The dentist gave advice about oral health of the child 7/53 (13,2) Stomatolog poinformował o terminie pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka The dentist informed about the date of the child’s first dental visit 6/53 (11,3) 10/53 4/53 2/53 3/53 1/53) (18,9) (4,5) (3,8) (5,6) (1,9) Przyczyna wizyty w czasie ciąży The cause of dental visits during pregnancy kontrola / control symptomy chorobowe / symptoms of disease Źródła wiedzy z zakresu profilaktyki próchnicy u małego dziecka Sources of knowledge on the prevention of caries in small children media / media znajome / friends ginekolog / the gynecologist położna / the midwife stomatolog / the dentist 327 Zapobieganie próchnicy w programie szkół rodzenia Omówienie 9,5% (n = 5) 11,3% (n = 6) 79,2% (n = 42) ≤ 6 miesięcy w razie potrzeby nie korzysta Ryc. 1. Deklarowana częstość wizyt stomatologicznych przed ciążą Fig. 1. Reported frequency of dental visits before pregnancy Podczas wizyty stomatologicznej tylko 7 badanym (tj. 13,2%) stomatolog udzielił porad dotyczących utrzymania stanu zdrowia jamy ustnej dziecka i 6 (11,3%) poinformował o terminie pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka (11,3%). Najczęstszym źródłem wiedzy na temat profilaktyki próchnicy u małego dziecka były media (prasa, radio, telewizja i Internet) (10/53, 18.9%), a w dalszej kolejności: położna (3/53, 5,6%), znajome posiadające dzieci (4/53, 4,5%), ginekolog (2/53, 3,8%) i stomatolog (1/53, 1,9%) (tabela 1). Zarówno kobiety ciężarne, jak i partnerzy towarzyszący im podczas zajęć w szkole rodzenia ocenili bardzo pozytywnie przedstawioną w prezentacji wiedzę dotyczącą pierwotnego zapobiegania próchnicy, uznając, iż była ona potrzebna (65/66, 98,5%) i zawarte w niej informacje stanowiły dla nich nowość (50/63, 75,7%) (ryc. 2). % 100 90 80 70 60 98,5 prezentacja była potrzebna 75,7 wiedza zawarta w prezentacji była nowością 50 40 30 20 10 0 Ryc. 2. Ocena prezentacji przez kobiety ciężarne i ich partnerów Fig. 2. Rating presentation by pregnant women and their partners W kraju częstość i intensywność występowania próchnicy wczesnego dzieciństwa jest wysoka, wynosi 57,2% i obejmuje przeciętnie 2,7 zębów, a ponadto 46,6% dzieci wieku 3 lat nie było jeszcze u stomatologa [8]. Z wcześniej przeprowadzonych badań wynikało podobnie duże występowanie próchnicy u młodszych dzieci w wieku 1,5–3 lat – 55,6% frekwencja i objęcie procesem próchnicowym 13% niedawno wyrzniętych zębów mlecznych [9]. Próchnica wczesnego dzieciństwa ze względu na dużą frekwencję i konsekwencje dla ogólnego stanu zdrowia i zdrowia jamy ustnej stanowi zatem ważny problem społeczny uzasadniający konieczność podjęcia zintegrowanych działań z zakresu pierwotnego jej zapobiegania. W zapobieganiu tym istotna jest edukacja przyszłych matek na temat infekcyjności próchnicy, sposobów transmisji bakterii, możliwości zmniejszenia kariogenności diety dziecka, konieczności wykonywania w jamie ustnej dziecka odpowiednich zabiegów higienicznych i zgłaszania się na pierwszą wizytę stomatologiczną z dzieckiem do 1. roku życia. Posiadanie wiedzy na ten temat przez ginekologa położnika, położną lub pediatrę sprawi, iż z większym przekonaniem będą oni kierować lub przypominać ciężarnej lub matce małego dziecka o konieczności wizyty u stomatologa. Jak wynika z badań ginekolodzy położnicy i położne nie mają jednak zadowalającej wiedzy o potencjalnym wpływie infekcji przyzębia u kobiety ciężarnej na ryzyko przedwczesnego porodu lub małą masę urodzeniową dziecka [10, 11]. Dane własne wskazują, iż tylko 30,2% ginekologów położników przypominało kobiecie ciężarnej o konieczności odbycia wizyty stomatologicznej w różnym okresie ciąży, mimo iż jest ona zalecana w 9–10 tygodniu ciąży. Wiele kobiet podczas ciąży nie kontaktuje się ze stomatologiem i nie jest świadomych niekorzystnego oddziaływania stanu swojej jamy ustnej na własny organizm, przebieg ciąży i rozwijające się dziecko oraz nie ma wystarczającej wiedzy o zapobieganiu próchnicy u małego dziecka. Z badań Class et al. [12] wynika, iż tylko 32% kobiet korzystało z opieki stomatologicznej podczas ciąży, mimo iż u 60% z nich występowało zapalenie dziąseł. Z innych obserwacji wynikał niski poziom wiedzy kobiet ciężarnych i matek małych dzieci w zakresie zdrowia jamy ustnej mimo szerokiego dostępu do informacji na ten temat w mediach. Wyniki badania kobiet ciężarnych z województwa łódzkiego wykazały brak prawidłowej wiedzy przyszłych matek odnośnie do terminów wyrzynania pierwszych zębów mlecznych (58,04%), pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka (20,28%), rozpoczęcia 328 I. Grzesiak-Gasek, U. Kaczmarek, A. Skałecka-Sądel szczotkowania zębów dziecka (53,85%) oraz metod przeprowadzania zabiegów higienicznych w jamie ustnej niemowlęcia (70,63%) [13]. Podobnie na niską świadomość prozdrowotną wskazały badania ankietowe kobiet ciężarnych z rejonu Poznania. Większość badanych (61,7%) nie wiedziała, w jaki sposób należy dbać o jamę ustną niemowlęcia i uzębienie dziecka [14]. Badania przeprowadzone we Francji wykazały, że 56% kobiet podczas ciąży w ogóle nie było u stomatologa, 26% odbyło wizytę leczniczą, a tylko 18% kontrolną [15]. Podobnie badania wykonane w Brazylii ujawniły, że tylko 12,6% kobiet przynajmniej jeden raz w czasie ciąży korzystało z konsultacji stomatologicznej, 4,6% poddano profilaktyce fluorkowej i 4,6% kobiet objęto leczeniem próchnicy [16]. Dane własne wykazały, że chociaż większość ciężarnych (90,6%) korzystała z leczenia stomatologicznego w trakcie ciąży, to jedynie niewiele z nich uzyskało od stomatologa porady dotyczące utrzymania stanu zdrowia jamy ustnej dziecka (13,2%) i informację o terminie pierwszej wizyty stomatologicznej dziecka (11,3%). Z innych badań [10] wynika, że 42,0% stomatologów ma wiedzę o związku chorób przyzębia u ciężarnych z ryzykiem przedwczesnego porodu i niską masą urodzeniową dziecka. Zatem w ramach podyplomowego kształcenia stomatologów praktyków należy zwrócić uwagę na ważność pierwotnego zapobiegania chorobie próchnicowej oraz podkreślić znaczenie roli stomatologa jako edukatora pacjenta z zakresu zdrowia jamy ustnej. Badanie własne wykazało także zasadność wprowadzenia do programu szkół rodzenia zagadnień dotyczących pierwotnego zapobiegania chorobie próchnicowej u dzieci, gdyż przeważająca większość uczestniczących w prezentacji uznała je za potrzebne (98,5%) i dostarczające nową dla nich wiedzę (75,7%). Wcześniej przeprowadzane badania oceniające efektywność specjalnych programów edukacyjnych z zakresu zdrowia jamy ustnej adresowanych do kobiet ciężarnych wykazały ich korzystny wpływ nie tylko na poszerzenie wiedzy prozdrowotnej, ale także realizację prawidłowych zachowań prozdrowotnych u dzieci [14, 17, 18]. W podsumowaniu można stwierdzić, z uwzględ nieniem ograniczeń wynikających z przeprowadzonego badania, że wprowadzenie do programu zajęć w szkołach rodzenia zagadnień na temat pierwotnego zapobiegania próchnicy u dzieci wydaje się celowe i uzasadnione. Piśmiennictwo [1] Anderson M.H., Bratthall D., Einwag J., Elderton R.J., Ernst C.-P., Levin R.P., Tynelius-Bratthall G., Willershausem Zonnchen B.: Professional prevention in dentistry. Advances in dentistry. Williams & Wilkins 2004, 107. [2]American Academy of Pediatric Dentistry: Guideline on perinatal oral health care. www.aapd.org/media/Policies_ Guidelines/G_PerinatalOralHealthCare.pdf [3]Dimitrova M.M.: A study of pregnant women’s knowledge of children’s feeding practice as a risk factor for early childhood caries. Folia Med. (Plovdiv) 2009, 51, 40–45. [4]Rothnie J.J., Walsh C.A., Wang M.J., Morgaine K.C., Drummond B.K.: An exploratory study of pregnant women’s knowledge of child oral health care in New Zealand. N Z Dent. J. 2012 108, 129–133. [5] Kothiwale S.V., Desai B.R., Kothiwale V.A., Gandhid M., Konin S.: Periodontal disease as a potential risk factor for low birth weight and reduced maternal haemomglobin levels. Oral Health Prev. Dent. 2014, 12, 83–90. [6] Ide M., Papapanou P.N.: Epidemiology of association between maternal periodontal disease and adverse pregnancy outcomes – systematic review. J. Periodontol. 2013, 84, 181–194. [7] Ramos-Gomez F.J., Weintraub J.A., Gansky S.A., Hoover C.I., Featherstone J.D.: Bacterial, behavioral and environmental factors associated with early childhood caries. J. Clin. Pediatr. Dent. 2002, 26, 165–173. [8]Jodkowska E., Wierzbicka M., Szatko F., Strużycka I., Iwanicka-Grzegorek E., Ganowicz M., Zwadziński M.: Monotoring of oral health Poland 2009. Oral health condition and its determinations and preventive-treatment needs in children and adults at age 65–74. Warszawa, 2009 [in Polish]. [9] Grzesiak I., Kaczmarek U.: Caries location in primary teeth in children aged 18–36 months living in Wrocław city. Dent. Med. Probl. 2006, 43, 215–221 [in Polish]. [10] Zanata R.L., Fernandes K.B., Navarro P.S.: Prenatal dental care: evaluation of professional knowledge of obstetricians and dentists in the cities of Londrina/PR and Bauru/SP, Brazil, 2004. J. Appl. Oral Sci. 2008, 16, 194–200. [11] Golkari A., Khosropanah H., Saadati F.: Evaluation of knowledge and practice behaviours of a group of Iranian obstetricians, general practitioners, and midwives, regarding periodontal disease and its effect on the pregnancy outcome. J. Public Health Res. 2013, 2, 15. [12] Claas B.M., Ellison-Loschmann L., Jeffreys M.: Self-reported oral health care and access to oral health information among pregnant women in Wellington, New Zealand. N Z Med. J. 2011, 124, 37–50. [13]Szczepańska J.: The influence of different aspects of oral hygiene on dental caries prevalence in children in postinfancy period. Nowa Stomatol. 2003, 8, 1, 4–9 [in Polish]. [14] Chłapowska J., Opydo-Szymaczek J.: Analysis of the effect of the prophylactic program on the dentition status and health protecting habits in pregnant women – clinical examination and questionnaire. Dent. Med. Prob. 2006, 43, 59–64 [in Polish]. Zapobieganie próchnicy w programie szkół rodzenia 329 [15] Vergnes J.N., Pastor-Harper D., Constantin D., Bedos C., Kaminski M., Nabet C., Sixou M., Rouillon F.: Perceived oral health and use of dental services during pregnancy: the Materni Dent study. Sante Publique, 2013, 25, 281–292. [16]Martins R.F.M., Paiva de Azevedo J.A., Leite Dourado C.R., Costa Ribeiro C.C., Coelho Alves C.M., Fonseca Thomaz E.B.A.: Oral health behaviors and dental treatment during pregnancy: a cross-sectional study nested in a cohort in northeast Brazil. Pesq. Bras. Odontoped. Clin. Integr. 2014, 14, 5–11. [17] Ramazani N., Zareban I., Ahmadi R., ZadSirjan S., Daryaeian M.: Effect of anticipatory guidance presentation methods on the knowledge and attitude of pregnant women relative to maternal, infant and toddler’s oral health care. J. Dent. 2014, 11, 22–30. [18] Medeiros P.B., Otero S.A., Frencken J.E., Bronkhorst E.M., Leal S.C.: Effectiveness of an oral health program for mothers and their infants. Int. J. Paediatr. Dent. 2015, 25, 29–34. Adres do korespondencji: Iwona Grzesiak-Gasek Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu ul. Krakowska 26 50-138 Wrocław Polska e-mail: [email protected] Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 17.03.2015 r. Po recenzji: 14.04.2015 r. Zaakceptowano do druku: 22.04.2015 r. Received: 17.03.2015 Revised: 14.04.2015 Accepted: 22.04.2015