docFILOZOFIA I PRZEWIDYWANIE- W SZKOLE 2001
download 
Reklamacja Transkrypt
FILOZOFIA I PRZEWIDYWANIE- W SZKOLE 2001
FILOZOFIA W SZKOLE 2001 Eulalia SajdakMichnowska Lesław Michnowski FILOZOFIA I PRZEWIDYWANIE ORAZ KSZTAŁTOWANIE PRZYSZŁOŚCI 1. Wstęp Pomiędzy poziomem rozwoju nauki i techniki, a zapotrzebowaniem na mądrość w zastosowaniach ich osiągnięć, zachodzi m.in. następująca zależność: czym wyższy poziom rozwoju nauki i techniki tym bardziej rozważnie - i z większą troską o społeczno-przyrodnicze środowisko - muszą być stosowane osiągnięcia tego rozwoju. Na potrzebę większej mądrości w praktyce życia społecznogospodarczego zwraca się uwagę m.in. w Raporcie Rady Klubu Rzymskiego pt: Pierwsza rewolucja globalna. Jak przetrwać?: Jednym z przejawów współczesnej sytuacji jest coraz powszechniejsza świadomość, iż rodzaj ludzki, w swym pościgu za bogactwem materialnym, rabunkowo eksploatując przyrodę, szybko zmierza do zniszczenia Ziemi i samego siebie. (...) Rozporządzamy olbrzymim potencjałem naukowym i technologicznym zdolnym znacząco poprawić warunki życia człowieka (...) złe pokierowanie (dokonywanymi zmianami - ESLM) może zagrozić całemu rodzajowi ludzkiemu.(...) Bogaci w wiedzą, ale ubodzy w mądrość — szukamy klucza do przeżycia i trwałego istnienia 1. 1 King A.. Schneider B.. Pierwsza rewolucja globalna Jak przetrwać?. Raport Rady Klubu Rzymskiego. Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1992. s. 25, 239. Na wielkie współczesne potencjalne naukowo-techniczne możliwości ograniczania różnic społecznych, likwidacji głodu oraz ochrony zdrowia i środowiska przyrodniczego, zwraca się uwagę w Raporcie Centralnej Agencji Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 45 A zatem dla przeżycia i trwałego rozwoju światowej społeczności nie wystarczy nam jedynie budowa społeczeństwa opartego na wiedzy (knowledge based society), w tym - nawet wysoce sprawnego teleinformatycznego systemu dostępu do niej. Współcześnie konieczna się stała cywilizacja jakościowo nowa: oparta na powszechnej mądrości - wisdom based society. A to oznacza możliwość zarówno pomnażania - z pomocą coraz bardziej powszechnej intelektualnej aktywności twórczej - zasobów wiedzy niezbędnej dla trwałego rozwoju, jak i rozważnego, dalekowzrocznego ich wykorzystywania dla dobra wspólnego: wszystkich ludzi i środowiska przyrodniczego. Przy budowie tej nowej - dostosowanej do wymagań wysokiego poziomu rozwoju nauki i techniki - formy cywilizacyjnej nie może zabraknąć głębi myśli filozoficznej - jej adekwatnego do rzeczywistości dorobku oraz specyficznych metod dalszego poznawania uwarunkowań życia oraz programowania budowy jego właściwych form. A zatem także - nie likwidacja nauczania filozofii, lecz dostosowanie jego metod do współczesnych wymogów cywilizacyjnych, stanowić powinna troskę kształtujących system edukacji narodowej. W opracowaniu niniejszym poddajemy analizie: • uwarunkowania i wpływ rozwoju nauki i techniki na życie społeczno-gospodarczo-przyrodnicze; • zagrożenia będące wynikiem współczesnego braku możliwości efektywnego i dla dobra wspólnego (wszystkich ludzi oraz środowiska przyrodniczego) wykorzystywania dorobku tego rozwoju; • informacyjne uwarunkowania życia człowieka wspomaganego wysoko rozwiniętą nauką i techniką; a także • konieczność, możliwość i sposoby spożytkowania wiedzy filozoficznej w przezwyciężaniu kryzysu globalnego i przywracaniu światowej społeczności zdolności rozwoju. Wywiadowczej Stanów Zjednoczonych A.P. pt: Global Trends 2015: A Dialogue About the Future With Nongovernment Experts, Patrz: www.odci.gov/cia/publications/globaltrends2QI5/index.html . Omówienie tego Raportu patrz m.in.: - Michnowski L, W odpowiedzi na terroryzm - Świat do 2015 roku (Raport CIA), „Nauka i Przyszłość", 2001, nr 10, http://www.psl.orgj.pl/kte/ciagtr.htm . - Michnowski L, Alternatywne kierunki globalizacji. w: Polska 2000 Plus, Biuletyn Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN, 2002, nr 1 (5), www.psl.org.pl/kte/ciaewint.html . 46 przyszłości Filozofia I przewidywanie oraz kształtowanie 2. O współczesnej potrzebie przewidywania i wyprzedzającego kształtowania przyszłości W efekcie społeczno-gospodarczego rozwoju nastąpi! w XX wieku wielki wzrost organizacyjnej koncentracji ludzi i środków technicznych oraz sprawności wzajemnego komunikowania się. Doszło do powstawania dużych i coraz to większych organizacji gospodarczych, a także ugrupowań współdziałających społeczności. Rozpoczął się proces globalizacji gospodarki światowej. Wraz z tym wzrostem - i w jego wyniku - miała miejsce istna eksplozja osiągnięć rozwoju nauki i techniki 2. Ta wielka koncentracja umożliwiła w istocie rewolucję naukowo-techniczną. a także wzrost ludzkiej dalekowzroczności. Lecz wraz z tą koncentracją ujawniły się także negatywne jej konsekwencje m.in. w postaci dużej i wzrastającej bezwładności wielkich organizacji. Duża bezwładność wielkich organizacji przejawia się względnie długim okresem od rozpoznania potrzeby podjęcia działania, poprzez wypracowanie metod jego realizacji, wyeliminowanie realizacyjnych ograniczeń ich wdrożenia po uzyskanie pożądanego ( l u b wymagającego korekty) efektu działania. W tej nowej sytuacji błędna decyzja, uwielokrotniona w szkodliwych skutkach mocą wielkiej organizacji, może zaowocować dużymi stratami nie tylko realizującej ją organizacji, lecz także jej społecznego i przyrodniczego otoczenia. Ujmując ogólnie, można stwierdzić, iż. światowa społeczność - w wyniku rewolucji naukowo-technicznej - znalazła się w XX wieku w jakościowo nowym ekospołecznym stanie: w sytuacji zmian szybko zachodzących w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody (w sytuacji zmian). Zmiany te są głównie skutkiem rozwoju nauki i techniki. Dla określenia istoty tego nowego stanu posłużymy się cybernetycznymi pojęciami: sprzężenie zwrotne, sprzężenia zwrotne nadążające (feedback) oraz sprzężenie zwrotne wyprzedzające (feedforward) - i odwołaniem do historii. Przywołajmy w tym celu okres II wojny światowej, oraz ówczesne uwarunkowania powstania nowoczesnej cybernetyki - teorii sterowania i in- 2 Wpływ procesu koncentracji produkcji na podatność innowacyjną przedsiębiorstw omówiono jest m.in. w: Michnowski L., Przedsiębiorstwo zdolne do rozwoju w sytuacji zmian - ujecie cybernetyczne, referat na Ogólnopolską Konferencję Naukową nt: Funkcjonowanie i rozwój organizacji w zmiennym otoczeniu, zorganizowaną w dn. 11 września 2001 przez Wyższą Szkołę Menedżerska w Legnicy. Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 47 formacji w szerszym znaczeniu3. Dopiero z pomocą tej nowej dziedziny wiedzy, w tym poznania istoty omawianych sprzężeń zwrotnych, można było wypracować jakościowo nowe metody obrony wobec szybko przemieszczających się wrażych obiektówGdy ówczesne samoloty przekroczyły pewną graniczną szybkość, stało się niemożliwe strącanie ich metodami konwencjonalnymi, opartymi jedynie na zasadzie feedback. Zasada feedback polega na sukcesywnym sprawdzaniu praktycznie rozpoznawanych skutków poszczególnych kroków działań, z pomocą ściśle sprecyzowanego systemu wartościowania ich efektów i wprowadzaniu odpowiednich sterowniczych korekt, gdy skutki te odbiegają od założeń. Tradycyjnie, celowniczy artylerii przeciwlotniczej kierował jej ogniem na podstawie bezpośredniej obserwacji torów lotu wrogiego samolotu oraz pocisków przeciwlotniczych - wykorzystując wyniki obserwacji korygował swe nastawy celownicze. A więc przeciwlotnicze działo kierowano bezpośrednio (a co najwyżej z nieznacznym wyprzedzeniem) w przemieszczający się samolot. Gdy pierwsze strzały okazywały się niecelne, to na podstawie wyników obserwacji wprowadzano celowniczą poprawkę. Sterowanie działaniem tego działa oparte było na zasadzie sprzężenia zwrotnego nadążającego - feedback. Jednakże, gdy samolot przeciwnika osiągnął tak wielką szybkość, iż celowniczy nie był już w stanie nadążać z nakierowywaniem na zwalczany obiekt tak tradycyjnie zbudowanego (i dość bezwładnego) działa przeciwlotniczego, konieczna się stała nowa koncepcja środków obronnych. Polegała ona na dobudowaniu do tego obronnego systemu - sprzężenia zwrotnego wyprzedzającego (feedforward). Zasada feedforward polega również na sukcesywnym sprawdzaniu skutków poszczególnych działań i ich korygowaniu, lecz ma post factum (jak w przypadku feedback), a na podstawie przewidywania ich rezultatów. W nowej sytuacji - szybko i na domiar po zmiennym kursie przemieszczającego się samolotu - trzeba więc było stworzyć jakościowo odmienny sposób sterowania środkami przeciwlotniczej (później antyrakietowej) obrony. Tor wrażego obiektu należało z właściwym wyprzedzeniem rozpoznawać, a pocisk kierować w miejsce, w którym ten obiekt się znajdzie, gdy tor ten zostanie osiągnięty przez obronny pocisk. Zaś oparte na zasadzie feedback sterowanie włączać dopiero w ostatniej fazie trafiania, gdy antyrakieta znajduje się już odpowiednio blisko zwalczanej rakiety. 3 Patrz: N. Wiener. Cybernetyka i społeczeństwo. Warszawa 1961. oraz Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie. Warszawa 1971. 48 przyszłości Filozofia i przewidywanie ora: kształtowanie A więc, aby trafić w szybko przemieszczający się cel trzeba było zbudować - opracowany z pomocą cybernetyki - jakościowo nowy układ naprowadzania: antycypatywny, czyli dwusprzężeniowy (składający się z feedforward i feedback). Musiało to zatem doprowadzić do odkrycia i poznania istoty omawianych sprzężeń zwrotnych, jako podstawy skutecznego sterowania inercyjnymi obiektami w sytuacji szybko zachodzących zmian w uwarunkowaniach ich działania. A także - do opracowania metod poznawania przyszłości zachowania się takich dynamicznych systemów. A takimi inercyjnymi obiektami są zarówno światowa społeczność, jak i jej części, w tym organizacje gospodarcze, a także środowisko przyrodnicze Zatem za punkt graniczny ukształtowania się tego nowego ekospołecznego stanu: sytuacji zmian, przyjmujemy ten historyczny moment rozwoju, gdy formy życia społeczno-gospodarczego, oparte głównie na egoistycznej aksjologii oraz sprzężeniu zwrotnym feedback i stosowane przy braku kompleksowej wiedzy o skutkach podejmowanych działań, stały się na tyle niewydolne, iż światowa społeczność utraciła zdolność rozwoju. Ujmując to nieco inaczej, za punkt graniczny można przyjąć ten historyczny moment, gdy głównym czynnikiem destrukcji życia stała się moralna degradacja form życia, do niedawna jeszcze poprawnych, lecz już niezgodnych z jego aktualnymi (podlegającymi szybko zachodzącym zmianom) uwarunkowaniami. Uwzględniając wysoką z reguły bezwładność współczesnych rozwiniętych systemów społeczno-gospodarczych, oraz nieuchronne opóźnienia w procesie poznawania zmieniającej się rzeczywistości, eliminowanie negatywnych następstw tej moralnej destrukcji wymaga koniecznie uzupełnienia form życia człowieka o omawiane sprzężenie zwrotne wyprzedzające - feedforward. Obecna organizacja życia społeczno-gospodarczego oparta jest głównie na zasadzie feedback. Tak - w istocie, krótkowzrocznie działa mechanizm tzw wolnego rynku. Zanim doprowadzi się - bez wiedzy o przyszłych uwarunkowaniach - do praktycznego zastosowania nowo projektowanych rozwiązań społeczno-gospodarczych, już ich uwarunkowania realizacyjne zmienią się na tyle, że nie będzie można uzyskać zakładanych efektów takiego rozwojowego przedsięwzięcia. Niepowodzenie spotka nas również, gdy nie będziemy znali możliwie wszystkich współzależności i czasowych opóźnień ujawniania się kompleksowych efektów wdrażanych innowacji, Wówczas również, zamiast pozytywnych, możemy uzyskać negatywne skutki nowej techniki (jak na przykład, po wdrożeniu - jak się dopiero później okazało - kancerogennego ksylamitu, czy azbestu, lub również szkodliwego dla zdrowia DDT). Takie zagrożenie niesie również egoistycznie motywowana produkcja modyfikowanej genetycznie żywności lub deformacje pola elektromagnetycznego Ziemi. Również na współcześnie wysoce ekospołecznie kosztownej Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 49 zasadzie feedback działa darwinistyczny mechanizm selekcji najlepiej dostosowanych. Poprzez śmierć słabszych stwarza on, chwilowo silniejszym, szansę dostatniego życia. Zatem przeżywany kryzys globalny byłby skutkiem niskiej sprawności informacyjnej i krótkowzroczności obecnych form życia społeczno-gospodarczego, nadmiernej ich bezwładności, zbyt małej elastyczności, braku możliwości poznawania i uwzględniania w sterowaniu rozwojem możliwie wszystkich istniejących i podlegających - wraz z upływem czasu - zmianom uwarunkowań i współzależności. Byłby on także skutkiem wynikającej z tej krótkowzroczności, niewłaściwej dominującej aksjologii - jako podstawy wypracowywania i dokonywania wyboru oraz korygowania następstw politycznych decyzji. A więc kryzys ten byłby skutkiem niedostosowania obecnych form życia, w tym gospodarowania, do sytuacji zmian. Przywrócenie światowej społeczności zdolności rozwoju wymaga przeto dokonania ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej, niezbędnej dla zapewnienia jej dalekowzroczności i elastyczności, adekwatnej do wzrastającej (zwłaszcza wraz z procesami globalizacyjnymi) bezwładności oraz współzależności - nie tylko poszczególnych części światowej społeczności, lecz wręcz całego globalnego ekosystemu, czyli układu: światowa społeczność - jej środowisko przyrodnicze. A więc także, zapewnienia zgodności dominującej aksjologii z aktualnymi uwarunkowaniami życia ludzi i przyrody. Bez zapewnienia zdolności dalekowzroczności i wymiernego poznawania kompleksowych (w tym odległych w czasie i przestrzeni) skutków ludzkich działań i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody, oraz odejścia od dominującego egoizmu na rzecz egoaltruizmu - kryzysu globalnego nie można będzie przezwyciężyć. Egoaltruizm to łączenie interesu własnego z interesem społeczno-przyrodniczego środowiska podmiotu działania. Wynika on z wiedzy o współzależności życia własnego od życia, jakości i odpowiedniej postaci środowiska4. 4 Por.: Musi upowszechniać się przekonanie, iż dziś troska o los innych ludzi, troska o los gatunku, stanowi kryterium uczłowieczenia. Aby dalej istnieć musimy zasadniczo zmienić siebie - musimy wykształcić postawy socjocentryczne, odejść od dotychczasowego egocentryzmu jednostek, grup i narodów. Konieczność ta wskazuje na wzrastającą społeczną rolę etyki, która powinna dziś obejmować zarówno stosunek człowieka do człowieka, jak też stosunek człowieka do przyrody, jak również do wytworów własnej pracy. (...) W warunkach współczesnego przyśpieszenia cywilizacyjnego całe społeczeństwo, nie tylko jego twórcza elita, powinno być przygoto- 50 przyszłości Filozofia i przewidywanie oraz kształtowanie Współcześnie egoaltruizm wymaga ekohumanizmu. Ekohumanizm to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego - wszystkich ludzi, społeczeństw wysoko rozwiniętych i pozostałych w rozwoju w tyle, bogatych i biednych, ich następców oraz środowiska przyrodniczego powszechnie wspomagane nauką i wysoką techniką5. W kategoriach cybernetycznych spełnienie powyższych postulatów oznaczałoby wbudowanie powszechnie dostępnego sprzężenia zwrotnego wyprzedzającego feedforward w organizację życia społeczno-gospodarczego światowej społeczności. Jest to w sytuacji zmian niezbędne dla prowadzenia poprawnej polityki i wykorzystywanie zdobywanej tak wiedzy o przyszłości dla dobra wspólnego: wszystkich ludzi i przyrody. wane do myślenia twórczego, samodzielnego. (...) Tylko dzięki powszechnej twórczej aktywności intelektualnej wszystkich członków społeczeństwa możliwe jest rzeczywiste przejście od rozwoju przypadkowego na poziom rozwoju intelektualnego. Polega on na umiejętnych wyborach koniecznych zmian w istniejących strukturach, które (...) zbliżają nas do optymalnego funkcjonowania człowieka w środowisku. (. .. ) Przyjmując wielkie znaczenie sfery wartości dla działalności zdominowanej przez intelekt określamy zarazem potrzebę powiązania intelektu z uczuciem, potrzebę, która nie zawsze jest doceniana. Patrz: E. Sąjdak-Michnowska. Dialogowe przesłanki współdziałania katolików i marksistów w Polsce, Warszawa 1989. s. 138141. 5 Takie ujęcie treści pojęcia ekohumanizm jest zgodne z przyjętą na Szczycie Ziemi w Rio dc Janeiro w 1992 r. „Deklaracją z Rio" - Patrz: Dokumenty Końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój. Rio de Janeiro, 3-14 czerwca 1992. Szczyt Ziemi. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1993, oraz Report of the United Nations Conference on Environment and Development, Rio Declaration On Environment And Development. O ekohumanizm jednogłośnie apelowali w sierpniu 1993 r. liczni uczestnicy I Światowego Kongresu Uniwersalizmu: „Nowe, EKOHUMANISTYCZNE formy synergicznego współżycia - wzajemnie wzbogacającego, owocnego - stają się współcześnie możliwym i koniecznym warunkiem PRZEŻYCIA WSZYSTKICH społeczeństw, zarówno bogatych, jak i biednych. Patrz: Apel Warszawski - O Ekorozwój. m.in. w: Nauka Polska, 6/1993, www.psl.org.p!/kle/apelw.htm. Uzasadnienie współczesnej konieczności ekohumanizmu patrz m.in.: Sajdak-Michnowska E.. Michnowski L.. Ekohumanizm a odpowiedzialność za środowisko, w: Myśl Socjaldemokratyczna, 3/2001, http://www.psl.org.pl/kte/odpow.html Eulalia Sajdak-Michnowska. Lesław Michnowski 51 3. Informacyjne i aksjologiczne uwarunkowania poprawnego w sytuacji zmian - prowadzenia polityki Rozpatrzmy, jaki zakres wiedzy jest niezbędny dla stworzenia możliwości prowadzenia aksjologicznie poprawnej i dalekowzrocznej polityki, w dla powszedniego — w życiu społeczno-gospodarczym – stosowania feedforward. Polityka, to: - rozpoznawanie potrzeby i formułowanie celów działania, - wypracowywanie metod i programów, wartościowanie oraz dokonywanie wyborów wariantów działań optymalnych i doprowadzanie do osiągnięcia stawianych celów. a także - korygowanie programów polityki, gdy jej skutki szkodliwie odbiegają od założeń. Warunkiem istotnym skutecznie prowadzonej polityki jest wiedza o aktualnym przebiegu i przyszłości procesu życia społecznogospodarczo-przyrodniczego, podlegającego modyfikacji w wyniku oddziaływań — zazwyczaj licznych - realizatorów polityki. Dotyczy to wiedzy o tym przebiegu zarówno zachodzącym we własnym systemie, jak i w jego otoczeniu. Zapewnienie dostępu do tej wiedzy - a także umożliwienie optymalizacji politycznych przedsięwzięć - wymaga opanowania umiejętności wymiernego wyznaczania skutków ludzkich zamierzeń i dokonań oraz innych zmian w uwarunkowaniach realizowanych działań. Aby względnie skutecznie przewidywać przebieg procesu życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego trzeba — ujmując to teoretycznie (zgodnie m.in. z koncepcją systemu L. v. Bertalanffy"ego6) - odwzorowywać w systemie komputerowego wspomagania polityki całe, nadomiar podlegające ustawicznym zmianom. Universum, jego (a więc również podlegającą zmianom) statykę i charakterystykę dynamiczną. Jeśli przyjmiemy nieskończoność układu: my - nasze otoczenie, to takie odwzorowanie oznaczałoby konieczność opisania Universum w postaci przestrzeni wielowymiarowej, ó nieskończenie wielkiej ilości określających ją osi. Część z tych osi zawierałaby dane dotyczące statycznych właściwości poszczególnych jego elementów, odniesione di) kolejnych chwil czasu, zaś osie inne — dane dotyczące dynamicznych zależności zachodzących pomiędzy tymi elementami, w tym o wpływie skutków zmian jednego z nich na wszystkie elementy pozostałe. Ponadto w przestrzeni 6 Bertalanffy. definiując pojęcie systemu, matematycznym jego opisem ujmuje filozoficzną tezę o wszechzwiązku rzeczy i zjawisk. Patrz: L von Bertalanffy. Ogólna teoria systemów. Warszawa 1984. 52 przyszłości Filozofia i przewidywanie oraz kształtowanie tej byłyby jeszcze osie zawierające tzw zmienne stanu odwzorowywanego systemu, dotyczące jakości Universum i jego elementów. Zaszły i prognozowany przebieg rozpoznawanego tak procesu byłby tu przedstawiony w postaci trajektorii ruchu punktu w tej wielowymiarowej przestrzeni. Rzuty tego punktu na osie omawianej wielowymiarowej przestrzeni określałyby prawdopodobny stan i jakość systemu w danej chwili czasu. Zauważmy, iż pełne spełnienie powyższego postulatu jest - nawet teoretycznie - niemożliwe. Jeśli bowiem przyjmiemy, iż ilość elementów tworzących Universum jest nieskończona, wówczas okaże się niemożliwe, aby przy pomocy układu: człowiek - komputer, o skończonej ilości jego elementów, odwzorowywać układ nieskończenie wielki. Uwzględnijmy kolejne utrudnienie skuteczności przewidywania. Procesy życia przebiegają z reguły w sposób - nawet silnie - nieliniowy, w tym katastroficzny i chaotyczny. Zatem, znając dotychczasowy ich przebieg, nie jesteśmy w stanie bez sukcesywnego poznawania zmian zachodzących w charakterystyce ich przebiegu, w tym we właściwościach elementów systemu (zwłaszcza nowo powstających jakościowo nowych) - określać trajektorię przyszłego przebiegu danego procesu. Dodajmy, iż w procesie rozwoju powstają takie jakościowo nowe elementy rzeczywistości, których właściwości nie można wyprowadzić jedynie na podstawie znajomości właściwości elementów tworzących te jakościowo nowe elementy wyższego poziomu agregacji. Zauważmy przy tym - uwzględniając teorię chaosu - iż m.in. nawet nieznaczne oddziaływania takiego nowo powstałego elementu mogą radykalnie zmienić przebieg trajektorii życia - dobrze albo źle. Przeto rzeczywistość winna być stale, wnikliwie i gęsto (przez odpowiednio dużą ilość obserwatorów właściwie zlokalizowanych) obserwowana, a wyniki obserwacji gromadzone, uogólniane oraz sukcesywnie wykorzystywane w przewidywaniu i kształtowaniu przyszłości. Dalsze trudności z przewidywaniem przyszłości wynikają z nieuchronnych opóźnień czasowych związanych z poznawaniem tak nieliniowo przekształcającej się rzeczywistości. Zanim wyniki obserwacji przekażemy, zgromadzimy ich odpowiednią ilość (umożliwiającą zastosowanie metod ich naukowego uogólnienia), uogólnimy je i wprowadzimy do systemu prognozowania, już badany tak układ: system - otoczenie, ulegnie zmianom. Dodatkowym utrudnieniem w przewidywaniu przyszłości jest, zmieniający stan rzeczywistości, wpływ procesu jej obserwowania. Obserwujący przebieg pro- Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 53 cesu, przez sam fakt prowadzenia jego obserwacji i rozpoznawania, dokonuje zmian w dalszym przebiegu tego procesu 7. Wszystko to ukazuje wielkość problemu nazwanego powyżej skrótowo koniecznością wbudowania feed forward i poprawnej aksjologii, we współczesne formy życia społecznogospodarczego. Czy jednak znając te poznawcze trudności, możemy zrezygnować z działań dla dostosowania naszych form życia do sytuacji zmian? 8 A jeśli nie - to co należy czynić, aby zwiększać skuteczność naszego przewidywania, a zarazem, aby być w stanie przeciwstawiać się zagrożeniom - pomimo naszych starań - w porę nie przewidzianym? Z powyższych rozważań wynikają m.in. kolejne wnioski, dotyczące informacyjnych uwarunkowań poprawnego w sytuacji zmian prowadzenia polityki Dla potrzeb niezbędnego tu przewidywania (a więc i feed forward) konieczne jest zapewnienie: • dostępu do całej, już przez ludzkość posiadanej, wiedzy poprawnie odwzorowującej rzeczywistość; • teleinformatycznej zdolności jej sprawnego przekazywania, gromadzenia i przetwarzania; • zdolności zwiększania zasobów tej wiedzy, w tym sprawności jej pozyskiwania; • zdolności zwiększania potencjału intelektualnego ludzkości, w tym ilości osób zdolnych do intelektualnej samodzielności. 7 Patrz: T Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Wrocław 1958, oraz L. Brillouin, Nauka a teoria informacji, Warszawa 1969, 8 Pomimo omówionych powyżej wielkich utrudnień przewidywania przyszłości nie można się zgodzić z poglądami tych teoretyków, którzy - jak K. Popper - głoszą niepoznawalność przyszłego przebiegu procesów społeczno-gospodarczych lub przyrodniczych. Prowadziłoby to do zaniechania prac dla opanowywania metod skutecznego prognozowania oraz sterowania tymi procesami. W sytuacji zmian uniemożliwiałoby to zapobieganie katastrofom, albo zmniejszanie ich destrukcyjnych skutków. Ponadto, najbardziej nawet sprawne elastyczne metody działania społeczno-gospodarczego są z natury, warunkujących je procesów informacyjnych, obarczone zwłoką czasową. Zatem nie mogłyby one być wystarczającym czynnikiem utrzymywania, w tej sytuacji, przez człowieka równowagi dynamicznej wewnętrznej i zewnętrznej. Wg K. R. Poppera : ze względów logicznych przyszły bieg dziejów jest nieprzewidywalny. Popper K.R., Nędza historycyzmu, Warszawa 1989. s.2. 54 przyszłości Filozofia i przewidywanie oraz kształtowanie Natomiast dla poprawnego kształtowania przyszłości konieczne jest ponadto: • kierowanie się w prowadzeniu polityki rozwoju społeczno-gospodarczo-przyrodniczego aksjologią dobra wspólnego; • dokonywanie - metodami symulacji komputerowej wielkich systemów ekospołecznych — w przestrzeni wirtualnej wstępnej selekcji zamierzeń politycznych lub projektów innych zmian w układzie my-nasze otoczenie9: • stworzenie możliwości gromadzenia rezerw intelektualno-materialnych zasobów życia, niezbędnych dla przeciwdziałania zagrożeniom, których nie uda się w odpowiednim czasie przewidzieć: • dysponowanie wysoce elastycznymi metodami działania, umożliwiającymi odpowiednio szybkie ich dostosowywanie do zmian w uwarunkowaniach życia. Ponadto, dla skutecznego przewidywania i kształtowania przyszłości konieczne jest globalne partnerskie - na dobro wspólne ukierunkowane - współdziałanie, umożliwiające społeczny podział pracy poznawczej i innowacyjnej, oraz stworzenie możliwości stymulowania powszechnej intelektualnej aktywności twórczej. Pojęciem intelektu obejmujemy: rozum, intuicję i sumienie. Przy czym intuicja to pozarozumowa, bez dostępu do wiedzy o przeszłości, zdolność poznawania przyszłości. Zaś sumienie - to zdolność poprawnego wartościowania podejmowanych działań - w sposób zgodny z potrzebami życia jego podmiotu i środowiska. Na konieczność wprowadzenia do życia społeczno-gospodarczego metody feedforward już przed laty zwracał uwagę A.P. Sagę. postulując zmianę modelu kształtowania polityki10. Niepoprawne, bez wiedzy o kompleksowych - rozległych w czasie i przestrzeni skutkach oraz właściwej aksjologii kształtowanie polityki, uznał on za istotną przyczynę narastającego kryzysu globalnego. Problem ten Sagę przedstawił w postaci dwu - niewłaściwego i 9 Konieczność ograniczania w życiu społeczno-gospodarczym darwinistycznych mechanizmów selekcji poprzez tworzenie mechanizmów ewolucji intelektualnej omawiamy m.in. w: Eulalia Sajdak-Michnowska. Lesław Michnowski. Otwarte społeczeństwo globalne Sorosa a koncepcja ewolucji intelektualnej, [w:] „Transformacje”, maj 2001, http://www.psl.org.pl/kte/michn-kor.htm. Patrz także: Praca powszechna i doinformowana juko warunek ewolucji intelektualnej, w: Hipoteza Filozofii Uniwersalistycznej, red. J. L. Krakowiak. Centrum Uniwersalizmu przy UW. Polska Federacja Życia, Warszawa 1999. 10 Patrz: Sagę A. R. Melhodology for large-scale systems. New York 1977. s. 8. Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 55 poprawnego - modeli kształtowania polityki rozwoju społeczno gospodarczego. Pierwszy z tych modeli (rys 1) ukazuje współczesny, błędny, kryzysogenny sposób przygotowywania decyzji politycznych i oceny ich skutków. Krytyka tego modelu sprowadza się do stosowania (przy prowadzeniu polityki) błędnej aksjologii. nieadekwatnej do współczesnych uwarunkowań życia społeczno-gospodarczoprzyrodniczego, oraz do niewłaściwego, niepoprawnie odwzorowującego rzeczywistość, jej modelu konceptualnego. Zwłaszcza brak wiedzy dotyczącej podstawowych więzów życia, występujących w globalnym ekosystemie (czyli w układzie: gospodarka światowa-jej przyrodnicze otoczenie) powoduje kryzysogenną błędność polityki rozwoju prowadzonej na takich fałszywych podstawach. Główną przyczyną narastających w XX wieku rozlicznych zagrożeń jest więc zdaniem Sage'a brak tej ogólnej wiedzy o rzeczywistości, o sposobach i ograniczeniach właściwego jej przekształcania, którą powinien politykowi dostarczać poprawnie zbudowany jej model konceptualny. A także - brak komputerowego wspomagania 56 Filozofia i przewidywanie oraz kształtowanie przyszłości procesu projektowania, wyboru wariantów oraz korygowania realizacji polityki. Dla przezwyciężenia narastającego kryzysu Sage proponuje radykalnie odmienny od dotąd stosowanego model kształtowania polityki - rys. 2. W tym zalecanym modelu (rys. 2) podstawowym warunkiem właściwego prowadzenia polityki jest adekwatny do aktualnego stanu rzeczywistości system wartościowania dokonywanych zmian. Warunkiem kolejnym jest - również adekwatny do rzeczywistości i stanowiący podstawę poprawnej aksjologii - jej model konceptualny. Rozwiązywany problem winien być dokładnie zdefiniowany. Dotyczy to ściśle określonych celów podejmowanych działań i kryteriów ich realizacji. Przy kształtowaniu polityki należy znać aktualne, obiektywnie istniejące ograniczenia zmian zamierzanych do dokonania w jej ramach. Kolejnym elementem omawianego modelu kształtowania polityki jest matematyczny model operacyjny zmienianej rzeczywistości. Stanowi on podstawę symulacji komputerowej politycznych zamierzeń (lub skutków decyzji). Istotnym warunkiem tego operacyjnego modelowania jest odpowiedni dostęp do danych odwzorowujących podlegającą zmianom rzeczywistość, jej statykę oraz dynamikę11. 11 O pilne podjęcie w ramach ONZ - niezbędnej dla uniknięcia totalnej katastrofy Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 57 Przed podjęciem decyzji, dotyczącej wyboru rodzaju polityki - lub kolejnych jej kroków - należy przeprowadzać wielowariantową analizę skutków zamierzeń. W tej systemowej analizie należy stosować wcześniej wspomniany - adekwatny do rzeczywistości (i wymierny ESLM) - system wartościowania zamierzeń lub oceny dokonań, jako podstawę optymalizacji działań. W trakcie realizacji polityki jej skutki winny być sukcesywnie oceniane z pomocą tego adekwatnego systemu wartościowania dokonywanych zmian, a w przypadku wystąpienia niezgodności, polityka winna być odpowiednio korygowana. Istotnym elementem omawianego poprawnego modelu kształtowania polityki jest konceptualny model rzeczywistości. Niestety, A.P. Sagę nie proponuje takiego konkretnego modelu, ograniczając się do postulowania wprowadzenia go do praktyki życia społecznogospodarczego. 4. Ogólny model konceptualny jako element systemu przewidywania i kształtowania przyszłości Zanim sformułujemy uwagi dotyczące tego pożądanego modelu konceptualnego przyjmijmy pewne wyjściowe założenia: • rzeczywistość - czyli współczesne Universum - jest wielkim, hierarchicznie zbudowanym systemem życia i systemem ekospołecznym, czyli systemem typu: człowiek - technika przyroda; społeczne], początkowo słabszej części światowej społeczności - wielkiej międzynarodowej operacji naukowo-technicznej i społecznej celem stworzenia: a) powszechnie dostępnego światowego zintegrowanego systemu teleinformatycznego, umożliwiającego : - symulację wielkich systemów ekospołecznych, - optymalizowanie przedsięwzięć rozwojowych, - wykorzystywanie różnorodnego dorobku kulturowego i intelektualnego światowej społeczności; b) powszechnie dostępnej, zintegrowanej, chociaż rozproszonej terytorialnie, światowej bazy wiedzy niezbędnej do przewidywania zagrożeń i wyprzedzającego ich eliminowania; cl światowego zintegrowanego systemu elastycznego wytwarzania; apelowali w wystąpieniu do Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej w 1997 roku wybitni przedstawiciele świata nauki, kultury, polityki, religii Sygnatariusze Polskiej Inicjatywy Na Rzecz Trwałego Rozwoju Świata patrz: Michnowski L.. Czy regres człowieczeństwa?, Warszawa 1999, www.psl.org.pl/kte/ksiazlm.htm, www.psl.org.pl/kte/Polinicj.htm, http://www.psl.org.pl/kte/Lista.htm. 58 przyszłości Filozofia i przewidywaniu oraz kształtowanie życie systemu życia zależy od życia jego otoczenia, od jakości i odpowiedniej postaci tego otoczenia; • każdy system życia dąży do podtrzymywania swego życia; • okres życia każdego systemu życia jest skończony, lecz nie ograniczony; • każdemu działaniu systemu życia nieuchronnie towarzyszą dotyczące życia własnego i otoczenia - dwa efekty: pozytywny (awansowania) i negatywny (degradowania); • procesy życia Universum i jego elementów podlegają ich logice: • wszystkie elementy tego wielkiego systemu posiadają wspólne homomorficzne właściwości i cechy strukturalne; • wszystkie chaotycznie przebiegające procesy dokonują się w ramach obiektywnie istniejących ograniczeń zmian zachodzących w ramach tych procesów. Określmy wymagania, jakim powinien odpowiadać zalecany przez Sage'a model konceptualny rzeczywistości, a następnie sposób budowy tego modelu. Model konceptualny powinien spełniać następujące funkcje: • zwiększać skuteczność prowadzenia polityki (czyli kształtowania przyszłości interesującego nas fragmentu rzeczywistości) przy ograniczonym dostępie do wiedzy o kompleksowych skutkach działań i ich uwarunkowaniach; • kierować poznawanie rzeczywistości na problemy podstawowe, radykalnie zmniejszające naszą niewiedzę i zwiększające sprawność jej poprawnego przekształcania: • ułatwiać zrozumienie sposobu funkcjonowania rzeczywistości, a szczególnie interesującego nas jej fragmentu: • ukazywać podstawowe nieliniowości w przebiegu interesującego nas procesu życia: • ułatwiać rozpoznawanie trwałych i podlegających okresowym zmianom ograniczeń dokonywania zmian rzeczywistości: • umożliwiać generalne (konceptualne) przewidywanie przyszłości i skutków podejmowanych działań; • ułatwiać intuicyjne wspomaganie polityki w przypadku braków w naukowo pozyskiwanej wiedzy o rzeczywistości. Model ten ponadto powinien ułatwiać określanie: • podstawowych stanów jakości życia poddawanych oddziaływaniom polityki systemów oraz wewnętrznych lub zewnętrznych uwarunkowań ich powstawania: • strukturalnych uwarunkowań trwałego rozwoju systemów życia; • Por.: Michnowski L, Polska Inicjatywa Na Rzecz Trwałego Rozwoju Narodów Zjednoczonych, w: Ziemia Domem Człowieka, t. 1, red. J. L. Krakowiak, Polskie Towarzystwo Uniwersalizmu, Warszawa 1997. Eulalia Sajdak-Michnowska. Lesław Michnowski 59 rodzajów i uwarunkowań występowania patologii procesu życia; morfologii kryzysu systemów życia: zachowań systemów życia w zależności od rodzajówuwarunkowań ich życia: • zmian w systemie wartości w zależności od zmian uwarunkowań życia. W polityce potrzebne są co najmniej dwa modele konceptualne: • model ogólny rzeczywistości, czyli dotyczący zarówno całości Universum, jak i jego elementów składowych: • model szczegółowy - spójny z powyższym modelem ogólnym dotyczący danego konkretnego systemu typu: człowiek — technika — przyroda, który podlega bezpośrednim oddziaływaniom prowadzącego politykę. W dalszych rozważaniach będziemy zajmowali się jedynie tym pierwszym, ogólnym konceptualnym modelem rzeczywistości. Poprawnie zbudowany model ogólny ułatwi budowę spójnego z nim. szczegółowego modelu konceptualnego. Ogólny konceptualny model rzeczywistości, to model jakościowy, odwzorowujący - na wysokim poziomie abstrakcji - podstawowe reguły jej budowy, działania i rozwoju. Model ten powinien opisywać istotę, uwarunkowania i przebieg procesu - dowolnej postaci systemu - życia. A więc także kolejność faz i etapów oraz inne jakościowe zmiany w przebiegu tego procesu. Zawarta w ogólnym modelu konceptualnym wiedza powinna dotyczyć zarówno trwale niezmiennych właściwości i cech strukturalnych rzeczywistości, jak i tych jej właściwości i cech strukturalnych, które podlegają zmianom zgodnie z logiką procesu życia lub rozwoju (albo patologii) rzeczywistości i jej elementów. Istotnym składnikiem tej wiedzy powinna być wiedza dotycząca procesualnej struktury rzeczywistości, czyli kolejno (zgodnie z tą logiką) postępujących zmian w jej strukturze i właściwościach. Model ten powinien zatem dostarczać wiedzy ogólnej o właściwościach i strukturze różnorodnej postaci systemów życia, określających ją sprzężeniach prostych i zwrotnych, podstawowych więzach życia, innych współzależnościach występujących pomiędzy podsystemami lub elementami rzeczywistości, a więc także pomiędzy różnorodnej postaci systemami życia, a ich otoczeniem. Powinien on szczególnie ukazywać podstawowe strukturalne. w tym informacyjne, uwarunkowania życia w sytuacji zmian. Model ten powinien możliwie w pełni ukazywać - aktualnie występujące w rzeczywistości trwale albo jedynie okresowo niezmienne - ograniczenia różnorodności zmian, które chcielibyśmy wdrażać l ub które mogą mieć miej• • • 60 przyszłości Filozofia i przewidywanie oraz kształtowanie sce. Ograniczenia te uniemożliwiają bowiem wprowadzenie, w danym czasie, danej zmiany. Brak wiedzy o tych ograniczeniach może zniszczyć efekty działań, podejmowanych bez tej wiedzy. Wiedza o tych ograniczeniach może być szczególnie przydatna wobec chaotycznego przebiegu procesów życia. Wszystkie tego typy zmiany mogą zachodzić jedynie w ramach tych ograniczeń różnorodności. Przy czym ograniczenia te podlegają zmianom zgodnie z logiką procesu życia. Postulowany przez Sage'a model konceptualny rzeczywistości powinien być zatem modelem pojęciowym o wysokim poziomie uogólnienia. Model ten powinien dostarczać wiedzy ogólnej, ułatwiającej rozpoznawanie tych procesów, które nie mogą być rozpoznawane poprzez proste rzutowanie przeszłości w przyszłość, ukazywać jakościowe zmiany w ich przebiegu w miarę zmian zachodzących w uwarunkowaniach życia. W sytuacji zmian o charakterze chaotycznym istnieje konieczność wiedzy o tym, co w warunkach takiej - trudno przewidywalnej - zmienności jest trwale i okresowo niezmienne. Model ten powinien ułatwiać wybór odmiennych od dotychczasowych metod prowadzenia polityki. Efektem stosowania ogólnego modelu konceptualnego w przewidywaniu przyszłości i sterowaniu zmiennością form i uwarunkowań życia powinno także m.in. być ułatwienie wykorzystywania poznawania intuicyjnego w określaniu tych danych, niezbędnych w omawianej symulacji komputerowej, których jeszcze naukowo nie poznano lub których nie można wyprowadzić na podstawie wiedzy dotyczącej przeszłości modelowanego obiektu. Model konceptualny - dostarczający wiedzy ogólnej - powinien umożliwiać względnie ścisłe definiowanie podstawowych problemów, które winny być - nadomiar w odpowiedniej kolejności - rozwiązywane. Przykład omawianego ogólnego modelu konceptualnego rzeczywistości, w postaci modelu układu: człowiek - technika przyroda o nazwie System Życia, jest przedstawiony m.in., w książce pt.: Jak żyć?, Ekorozwój albo ... 12. W ujęciu tego modelu systemami życia są m.in. organizm biologiczny, rodzina, naród, światowa społeczność, jej przyrodnicze otoczenie, globalny ekosystem. Universum. Elementy modelu System Życia zostały wykorzystane w przyjętych powyżej wyjściowych założeniach do modelowania rzeczywistości. 12 Patrz: Michnowski L., Jak żyć? Ekorozwój albo .... Białystok 1995, www.psl.org.pl/kte/ksiazlm.htm. Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 61 Proponujemy aby model System Życia poddać testującej go dyskusji filozofów i specjalistów oraz - w przypadku uznania go za poprawny - pomóc doprowadzić do wykorzystywania go w praktyce polityczno-prognostycznej. Zaś w przypadku uznania za konieczne podjąć prace dla dopracowania go albo zbudowania modelu alternatywnego. Poprawne prowadzenie polityki rozwoju społecznogospodarczo-przyrodniczego bez spełnienia postulatu Sage"a dotyczącego wspomagania się przy tym adekwatnym do rzeczywistości jej modelem konceptualnym i metodami symulacji komputerowej wielkich systemów ekospołecznych - będzie, w sytuacji zmian, nadmiernie ekospołecznie kosztowne, wręcz niemożliwe. Bez wiedzy o więzach życia, realnie występujących w globalnym ekosystemie można - nawet kierując się dobrymi intencjami - zniszczyć przez nieuwagę życia ludzkości, a być może również i Ziemi. 5. Wartościowanie zmian adekwatne do aktualnego stanu rzeczywistości. Poprawnie zbudowany ogólny model konceptualny powinien umożliwiać określenie systemu wartościowania zmian, dokonywanych w wyniku realizowanej polityki lub mających wpływ na jej rezultaty, adekwatnego do aktualnych uwarunkowań życia podmiotu prowadzącego politykę. Ten system wartościowania powinien być zbudowany z dwu części: z tego co ogólne i nie ulega przedawnieniu, a więc - co jest trwałe, niezmienne, bez względu na aktualny poziom rozwoju i stan uwarunkowań życia, oraz z tego co jest bezpośrednio zależne od stanu aktualnego. Zauważmy, iż na podstawie wyżej sformułowanych wyjściowych założeń do budowy omawianego modelu, jak i wniosków z rozważań dotyczących uwarunkowali pojawienia się potrzeby feedforward - już można wyprowadzić wstępne wnioski dotyczące poprawnego współcześnie – tzn w sytuacji zmian – systemu wartościowania zamierzeń i skutków polityki. Nadrzędnym, ponadczasowym systemem wartościowania zmian byłby system uznający za zmiany właściwe te zmiany, które przyczyniają się do podtrzymywania życia lub rozwoju Universum, czyli układu: system życia — otoczenie. Natomiast w tym podrzędnym - i dostosowanym do sytuacji tu i teraz - indywidualnym systemie wartościowania zmian, należałoby uwzględniać aktualną relację pomiędzy prowadzącym politykę systemem życia a jego otoczeniem. Czym wyżej rozwinięty jest dany system życia - a wraz z tym czym większym potencjałem destrukcji otoczenia on dysponuje - tym większy obszar środowiska winien być otoczony jego opiekuńczą troską. 62 przyszłości Filozofia i-przewidywanie oraz kształtowanie Jeśli przeto wysoko rozwinięte społeczności dysponują już obecnie tak wielkim potencjałem obronnej destrukcji, iż mogą społeczności słabsze zniszczyć totalnie, a zarazem ich życie jest uwarunkowane życiem tych słabszych społeczności (jak będziemy to wykazywali poniżej), to w prowadzeniu polityki winny one kierować się dobrem wspólnym: interesem własnym i tych słabszych społeczności. Zarazem, gdy światowa społeczność osiągnęła już tak wielki potencjał destrukcji, iż zagrożone zostało także życie środowiska przyrodniczego, wówczas system wartościowania zmian towarzyszących realizowanej polityce winien zostać uzupełniony o rachunek korzyści i kosztów przyrodniczych. Przy niskim poziomie rozwoju troska o słabsze społeczności i środowisko przyrodnicze — zdolne do samoodtwarzania się w postać zgodną z potrzebami życia człowieka - była zbędna, a także (ze względów naukowo-technicznych) niemożliwa. W sytuacji zmian aksjologicznym problemem węzłowym stał się problem ekohumanizmu. Jeśli bowiem istotnym warunkiem dostosowania form życia człowieka do wymagań sytuacji zmian jest stworzenie możliwości skutecznego eliminowania negatywnych następstw głównego w sytuacji zmian czynnika destrukcji: moralnej degradacji form życia, w tym wyprzedzającego przeciwdziałania rozlicznym możliwym nadchodzącym zagrożeniom, to bez ekohumanizmu nie można spełnić tego współczesnego wymogu życia ludzi i przyrody. Uzasadnienie współczesnej konieczności ekohumanizmu ograniczmy tu jedynie do problemu związanego ze stworzeniem mechanizmu feedforward. Jak wykazywaliśmy powyżej, względnie skuteczne przewidywanie następstw ludzkich działań i innych zmian w uwarunkowaniach życia wymaga wprowadzenia do systemów komputerowego prognozowania całej już istniejącej, adekwatnej do rzeczywistości wiedzy tę rzeczywistość odwzorowującej13. Lecz wiedza ta jest obecnie rozproszona wśród licznych indywidualnie wykorzystujących ją jej posiadaczy. Aby zechcieli się oni tą wiedzą z całą ludzką wspólnotą podzielić, konieczne jest zapewnienie im możliwości korzystania z poniższej istotnej właściwości informacji odwzorowujących rzeczywistość. Jeśli mianowicie ktoś - posiadacz niezbędnej wiedzy - przekaże komuś drugiemu taką posiadaną, rzeczywistość odwzorowującą informację, to sam jej nie straci, a ten drugi na tym zyska. Ponadto, w wyniku efektu synergicz- 13 Na bliskie techniczne możliwości zapewnienie łatwego dostępu do całej posiadanej prze/ ludzkość wiedzy zwraca się uwagę w: Kaku M.. Wizje, czyli jak nauka zmieni świat w XXI wieku. Warszawa 2000. s. 50. 80. 152. 254. Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 63 nego - gdy ta przekazana informacja - spotka się z posiadaną przez tę drugą osobę informacją o właściwościach wzajemnego ich uzupełniania się - to nastąpi skokowy wzrost jego potencjału informacyjnego. Jeśli z kolei ta pierwsza osoba nie tylko nie straci na takim podzieleniu się swoją informacją, lecz ponadto skorzysta na tym wzroście informacyjnego potencjału osoby tak obdarowanej, wówczas stworzone zostaną warunki dla wzajemnego wspomagania się posiadanymi zasobami wiedzy i dalszego ich synergicznego pomnażania. Przyjęcie ekohumanistycznej zasady partnerskiego i dla dobra wspólnego współdziałania implikuje więc dzielenie się korzyściami z efektów tego współdziałania. W sytuacji zmian konieczne się stają stymulujące powszechną aktywność twórczą stosunki podziału deficytowych zasobów życia i efektów społecznego procesu pracy proporcjonalnie do ekospołecznej użyteczności jej podmiotów. Bez tego taka ekohumanistyczna współpraca nie może być trwała. Do życia w sytuacji zmian nie wystarczy jedynie ułatwiony dostęp do istniejącej już wiedzy. Zwiększanie skuteczności funkcjonowania feedforward wymaga uzupełniania braków wiedzy dotyczącej już istniejącej rzeczywistości oraz jej pomnażanie sukcesywnie do zachodzących w rzeczywistości dalszych jej zmian. To zaś znów wymaga partnerskiego i dla dobra wspólnego współdziałania, warunku społecznego podziału pracy poznawczej (a także i innowacyjnej). Niezbędna w sytuacji zmian dalekowzroczność światowej społeczności wymaga zatem uspołecznienia warunkującej działanie feedforward. odwzorowującej rzeczywistość informacji. A zarazem to uspołecznienie umożliwia zwiększanie skuteczności w ten sposób doinformowywanego funkcjonowania światowej społeczności. Pozostawienie zatem jako dominującej egoistycznej aksjologii. uniemożliwiającej uspołecznianie wiedzy niezbędnej dla prognozowania zagrożeń i wyprzedzającego eliminowania negatywnych ich następstw, będzie w sytuacji zmian prowadziło do wzrostu zagrożenia życia zarówno silniejszej, jak i słabszej części światowej społeczności. Wielkie - w sytuacji zmian - potrzeby informacyjne i innowacyjne, niezbędne dla eliminowania negatywnych następstw moralnej degradacji form życia, wymuszają zmianę stosunku wysoko rozwiniętych do pozostałych w rozwoju w tyle społeczności. Konieczne się stało pilne umożliwienie tym słabszym społecznościom (m.in. poprzez odpowiedni system edukacyjny) prowadzenia - na dobro wspólne ukierunkowanej poznawczej i innowacyjnej intelektualnej aktywności twórczej. Niejako efektem tego ubocznym powinno być zmniejszenie tempa rozrodczości tych społeczności, a wraz z tym 64 przyszłości Filozofia i przewidywanie oraz kształtowanie dostosowanie liczebności rodziny ludzkiej do aktualnej pojemności demograficznej Ziemi. A więc, aby żyć w sytuacji zmian konieczne jest stworzenie możliwości prowadzenia dalekowzrocznej polityki rozwoju społecznogospodarczo-przyrodniczego. To zaś wymaga powszechnej współpracy dla dobra wspólnego. Stąd konieczność zastąpienia dotąd dominującej aksjologii egoistycznej egoaItruistyczną. Współcześnie — przy wysokim poziomie rozwoju nauki i techniki oraz potężnej zdolności destrukcji - oznacza to konieczność ekohumanizmu, w tym opiekuńczej troski człowieka o jego społeczne i przyrodnicze środowisko. Zarazem rozwój nauki i techniki już umożliwia taką przemianę aksjologiczną. Dla bardziej szczegółowego określenia adekwatnego do sytuacji zmian - i to wymiernego - systemu wartościowania skutków ludzkich działań i innych zmian w uwarunkowaniach życia należałoby kompleksowo przedstawić ogólny model konceptualny, jako podstawę wnioskowania dotyczącego tego problemu. 6. Filozofia jako podstawa ogólnego konceptualnego modelowania rzeczywistości Ogólnego modelu konceptualnego nie można zbudować nie wykorzystując przy tym adekwatnej do rzeczywistości wiedzy filozoficznej. Pojęciem wiedzy filozoficznej ujmujemy tu wszelką wiedzę ogólną dotyczącą m.in. właściwości i cech strukturalnych, zarówno całości Universum. jak i poszczególnych jego elementów składowych, a więc zarówno wiedzę filozoficzną sensu stricto, jak i m.in. wiedzę z zakresu teorii systemów oraz cybernetyki. Przy ocenie tej adekwatności przydatne są rozważania Józefa M. Bocheńskiego, dotyczące budowy teorii aksjomatycznych z wykorzystaniem przy tym wiedzy filozoficznej14. Teoria aksjomatyczna, jak wiadomo, tworzona jest w następujący sposób. Podstawę jej budowy stanowią jej aksjomaty (czyli twierdzenia nieudowadniane) oraz pojęcia pierwotne (nie definiowane). Na tej podstawie i z pomocą pojęć definiowanych (z wykorzystaniem pojęć pierwotnych) oraz ścisłych reguł logicznego wnioskowania budowana jest teoria, w tym wynikające z niej hipotezy. Jeśli stanowiące podstawę takiej teorii aksjomaty są adekwatne do rzeczywistości, to z dużym stopniem prawdopodobieństwa również 14 Na możliwość i przydatność budowy teorii aksjomatycznych z wykorzystaniem wiedzy filozoficznej zwracał przed laty w Polsce uwagę J.M. Bocheński w cyklu telewizyjnych wykładów. Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 65 wypracowana tak teoria będzie adekwatna do rzeczywistości. Zarazem, jeśli w budowie takiej teorii zastosujemy na przykład aksjomaty przyjęte intuicyjnie - a więc jeszcze nie zweryfikowane - to, poprzez zweryfikowanie wyprowadzonej na ich podstawie teorii, zweryfikujemy także jej aksjomaty. Bocheński uważa, iż za pomocą uznanych przez filozofię jej tez można, tak jak powyżej, budować teorie aksjomatyczne. Jednak wyprowadzane taką metoda twierdzenia będą równie ogólne jak i z filozofii zaczerpnięte aksjomaty. Nie mniej jednak mogą być one wysoce praktycznie przydatne. Zatem wiedzę filozoficzną możemy testować powyższą aksjomatyczną metodą Bocheńskiego. Przy budowie ogólnego modelu konceptualnego można to czynić w dwojaki sposób. Po pierwsze - wpierw tak testując poszczególne filozoficzne prawdy, tezy, twierdzenia, - które będziemy chcieli wykorzystać w omawianym modelowaniu konceptualnym. Po drugie - intuicyjnie uznając je za poprawne, i wprowadzając je do budowanego modelu, by następnie poprzez weryfikację tego modelu również i je zweryfikować. Przy pomocy omawianej aksjornatycznej metody testyfikacji tez filozoficznych, można oddalać podejmowany przez przeciwników myśli filozoficznej zarzut o nienaukowości filozoficznej metody poznawania rzeczywistości. Przydatne w tym celu zatem będzie również ogólne modelowanie konceptualne i weryfikacja jego modeli. Z powyższych rozważań wynika wielka ranga filozofii, jako sposobu poznawania rzeczywistości o wysokim poziomie uogólnienia. Proponowane przez niektórych filozofów metoda dochodzenia do prawd ogólnych od szczegółu do ogółu - czyli jedynie poprzez filozoficzne uogólnianie wyników badań nauk szczegółowych — może być zbyt długotrwała, a więc w sytuacji zmian mało przydatna. Z kolei omawiana metoda ogólnego modelowania konceptualnego również napotyka na pewne trudności na etapie testowania wypracowywanych tak ogólnych modeli konceptualnych. Testowanie ich przerasta bowiem realizacyjne możliwości ich twórców. Modele te powinny zatem być upowszechniane z zastrzeżeniem, iż stanowią one hipotezy robocze i wymagają krytycznej oceny specjalistów różnorodnych dziedzin wiedzy szczegółowej, których one dotyczą. A więc nie wolno dopuścić do wyeliminowania powszechnego w szkolnictwie średnim i wyższym nauczania filozofii, pod pretekstem, iż nie jest to zweryfikowana wiedza o rzeczywistości. W programy nauczania filozofii 66 przyszłości Filozofia i przewidywanie oraz kształtowanie należy natomiast wprowadzić problematykę budowy modeli konceptualnych i weryfikacji ich filozoficznych przesłanek15. 7. Zakończenie W wyniku wielkich postępów w rozwoju nauki i techniki w XX wieku nastąpiła jakościowa zmiana, stanu kondycji społecznoprzyrodniczego środowiska człowieka. Środowisko to podlega obecnie szybko zachodzącym zmianom i bezwzględnej degradacji. Światowa społeczność, w tym szczególnie wysoko rozwinięta jej część, osiągnęła tak wielką zdolność destrukcji swego otoczenia, iż - dla przeżycia i trwałego jej rozwoju - konieczna się stała zmiana dominującej aksjologii z egoistycznej na egoaltruistyczną. Tempo zmian w środowisku osiągnęło już takie rozmiary, iż stałe się niemożliwym nadążanie z dostosowywanie form życia ludzkiego do nowych - w wyniku tych zmian - jego uwarunkowań na dotychczasowej reaktywnej zasadzie: bodziec - reakcja. Obecnie skutki ludzkich działań i inne zmiany w uwarunkowaniach życia i stanie środowiska należy przewidywać i z odpowiednim wyprzedzeniem eliminować związane z nimi zagrożenia życia ludzi i przyrody. Trzeba także, przewidując negatywne w środowisku tendencje, z wyprzedzeniem im się przeciwstawiać. Pojawiła się konieczność objęcia przez człowieka jakościowo nowej funkcji: opiekuna spolegliwego jego słabszego otoczenia, w miejsce bezwzględnego eksploatatora. Rozwój nauki i techniki, w tym techniki informacyjnej, oraz ludzkich kwalifikacji umożliwia już dokonywanie - metodami symulacji komputerowej wielkich systemów ekospołecznych - wstępnej ekohumanistycznej selekcji zamierzeń politycznych lub projektów innych zmian w przestrzeni wirtualnej, zamiast (zgodnie z wysoce ekospołecznie kosztownymi metodami darwinizmu społecznego) w przestrzeni realnej i poprzez śmierć niedostosowanych Dalekowzroczność, elastyczność metod działania oraz ekohumanizm to warunki współcześnie niezbędne dla uniknięcia globalnej katastrofy. Dostosowanie do życia wspomaganego wysoko rozwiniętą nauką i techniką wymaga dokonania radykalnej, ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej. Oznacza to w pierwszym rzędzie takie pokierowanie dalszym rozwojem nauki 15 Por.: Sąjdak-Michnowska E., Michnowski L., Praktyczne aspekty filozofowania, [w:] Filozofia w dydaktyce akademickiej, (red.) Eulalia Sąjdak-Michnowska, Słupsk 2001, http:/'www.psl.org.pl/kte/filoz.htm, a także: Michnowski L., Informacyjne podstawy rzeczowo racjonalnej polityki w sytuacji zmian, w: Racjonalność myślenia, decydowania i działania, (red.) L. Zacher, Warszawa 2000, http://www.psl.org.pl/kte/racjon.html Eulalia Sajdak-Michnowska, Lesław Michnowski 67 i techniki, aby możliwym się stało przewidywanie i wymierne wartościowania skutków ludzkich działań i innych zmian w środowisku. Ten problem informacyjny jest kluczowy dla przezwyciężenia kryzysu globalnego i nadania przywróconemu rozwojowi światowej społeczności trwałego charakteru. Bez wiedzy o kompleksowych skutkach ludzkich działań nie można doprowadzić do powszechnej aksjologicznej metanoi. Brak tej wiedzy umożliwia podtrzymywanie zagrażającego wszystkim ludziom, fałszywego przekonania wysoko rozwiniętych części światowej społeczności, iż będą mogli dalej się rozwijać pod warunkiem odciążenia statku Ziemia od balastu jakoby im zbędnej, socjomasy - efektu eksplozji demograficznej16. Tymczasem rozwiązanie podstawowego - współcześnie strategicznego dla trwałego rozwoju - problemu stworzenia społeczno-gospodarczej infrastruktury dalekowzroczności feedforward - wymaga uaktywnienia w znacznej mierze wciąż biernego potencjału intelektualnego licznych rzesz ludzkich. Wymaga to także umożliwienia dostępu w twórczych działaniach na rzecz dobra wspólnego do posiadanej już przez ludzkość wiedzy, zazwyczaj wciąż jedynie partykularnie wykorzystywanej. Przekształcenie w czynnik trwałego rozwoju posiadanej już przez ludzkość wiedzy i wysokiej techniki oraz zapewnienie sprawnego pozyskiwania nowej wiedzy odwzorowującej podlegającą szybkim zmianom rzeczywistość, jak również zapewnienie poprawnego - dla dobra wspólnego - dalszego rozwoju nauki i techniki, to podstawowe warunki podtrzymania życia człowieka. W realizowaniu tego zadanie nie może zabraknąć filozofów i wypracowanej już przez nich i nadal pozyskiwanej wiedzy o rzeczywistości. Trwałego rozwoju nie można zapewnić jedynie poprzez rozwój nauk szczegółowych. 16 O zagrożeniu m.in. słabszych narodów, darwinistycznym sposobem przezwycięża nia kryzysu globalnego świadczy m.in. następujące stwierdzenie: Mamy więc zwolenników koncepcji „sortowania", a nawet analogii do „łodzi ratunkowej". Te analogie, choć naciągane, wyrażają jednak bardzo istotną myśl. Sugerują one, że skoro zasoby są ograniczone, a liczba ludności wzrasta, tak że nie można wyżywić wszystkich, trzeba biednych podzielić na takich, którzy zginą bez wzglądu na to, co się zrobi, na takich, którzy przetrwają niezależnie od naszych wysiłków, i na takich, dla których pomoc bogatych będzie decydować o przeżyciu. Pomoc trzeba skoncentrować na tych ostatnich. Inni twierdzą, że bogaci znajdują się jak gdyby w lodzi ratunkowej, dookoła której pływają biedni. Ponieważ łódź już jest pełna, zabranie do niej biednych spowodowałoby zatonięcie wszystkich. Niech więc toną biedni. Patrz: O nowy styl rozwoju. Raport fundacji Hammarskjolda dla ONZ w sprawie rozwoju i współpracy międzynarodowej, (w:) Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny, Warszawa 1979, s. 147. , 68 przyszłości Filozofia i przewidywanie oraz kształtowanie Potrzebna jest tu niezbędnie ogólna refleksja dotycząca istoty, celów, uwarunkowań oraz metod podtrzymywania życia, a także logika i szczególnie - etyka. Dorobek myśli filozoficznej naukowo zweryfikowany, zsyntetyzowany, przekształcony m.in. w postać ogólnego modelu konceptualnego rzeczywistości, jest współcześnie niezbędny dla prowadzenie poprawnej polityki rozwoju społeczno-gospodarczoprzyrodniczego. Bez stworzenia możliwości wykorzystywania tego dorobku w przewidywaniu i wymiernym wartościowaniu skutków ludzkich działań i innych zmian w środowisku, nie można będzie przezwyciężyć coraz bardziej już widocznego, groźnie narastającego kryzysu globalnego. Wykorzystanie i pomnażanie tego filozoficznego dorobku w działaniach na rzecz przyszłości i dobra wspólnego to 17 zarazem istotny warunek zbudowania cywilizacji życia i miłości , której podstawą może i powinno być społeczeństwo kierujące się powszechną mądrością - wisdom based society 18. 1717 17 18 Patrz m.in.: Michnowski L., Cywilizacja życia i miłości, w: Ekologia ducha, red. J. L. Krakowiak. Warszawa 1999. 18 Pilne podjęcie światowego programu kształtowania etycznych i naukowo-technicznych podstaw wisdom based society postuluje się w popartym przez Polską Federację Życia - Apelu Klubu Twórców Ekorozwoju O ekohumanizm i budową informacyjnych podstaw trwałego rozwoju. Patrz: Dialogue and Universalism 1/2002, oraz www.psi.org.pl/kte/apelk.htm.
