Piotr Pełczyński Charakter prawny przedsiębiorstwa w znaczeniu

Rejent * rok 8 » nr 1(81)
styczeń 1998r.
Piotr Pełczyński
Charakter prawny przedsiębiorstwa w znaczeniu
przedmiotowym
Uwagi ogólne
Pojęcie „przedsiębiorstwo" używane jest w prawie cywilnym w różnych znaczeniach. Przedsiębiorstwo w znaczeniu podmiotowym oznacza
osobę prawną prowadzącą działalność gospodarczą - taki właśnie ma sens
termin „przedsiębiorstwo państwowe", którego organizację i funkcjonowanie reguluje ustawa z dnia 25 września 198l r. o przedsiębiorstwach państwowych1. Zgodnie z art. 1 tej ustawy, przedsiębiorstwo państwowe jest
samodzielnym, samorządnym i samofinansującym się podmiotem gospodarczym posiadającym osobowość prawną. O przedsiębiorstwie w znaczeniu podmiotowym jest też mowa w ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym2 - gdzie wśród komunalnych osób prawnych
wymienia się przedsiębiorstwa. Pojęciem przedsiębiorstwa w znaczeniu
podmiotowym posługuje się również kodeks cywilny w art. 40 § 1, a także
w art. 429, 852 § 2 k.c.3
1
2
Zob. art. 43 in fine cyt. ustawy (Dz.U. z 1990 r. Nr 16, poz. 95 z późn. zm.), należy jednak
pamiętać, że pomimo braku zmiany treści art. 43 ustawy o samorządzie terytorialnym, przedsiębiorstwa komunalne zmieniły swoją formę organizacyjnoprawną na jednoosobową spółką gminy najpóźniej z dniem 1 lipca 1997r., z mocy prawa, stosownie do art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 20
grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (Dz.U. z 1997 r. Nr 9, poz. 43).
3
Tak S . G r z y b o w s k i , [w:] System prawa cywilnego. Część ogólna, t. 1, Ossolineum
1985, s. 461.
71
Piotr Pełczyński
W znaczeniu funkcjonalnym przedsiębiorstwo oznacza trwałe prowadzenie pewnej działalności, podejmowane zwłaszcza w celach zarobkowych4. Znaczenie funkcjonalne zwano też subiektywnym5. Takim znaczeniem posłużył się ustawodawca w art. 2 § 1 i 4 § 1 k.h., mówiąc o prowadzeniu
przedsiębiorstwa przez kupca. Oba wymienione przepisy k.h. zostały uchylone przez art. VI przepisów wprowadzających k.c. Obecnie przyjmuje się6,
iż odpowiednikiem przedsiębiorstwa w znaczeniu funkcjonalnym może być
art. 2 ust. 1 ustawy o działalności gospodarczej7, który stanowi, że działalność gospodarcza jest to działalność wytwórcza, budowlana, handlowa
i usługowa prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzącego taką działalność.
Przedsiębiorstwo ujmowane jest także jako zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych zadań
gospodarczych. Jest to przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym czy
też obiektywnym8. O przedsiębiorstwie w tym znaczeniu była mowa w
przepisach k.h. dotyczących zbycia przedsiębiorstwa (art. 39-53 k.h.), uchylonych przez art. VI p.w. k.c. Obecnie problematykę tę regulują przede
wszystkim art. 55', 552, 75', 526 k.c. O przedsiębiorstwie w znaczeniu
przedmiotowym mowa też w art. 49, 358'§ 4, 435, 439 k.c., a także w
innych ustawach, w szczególności w ustawie o przedsiębiorstwach państwowych, np. art. 18a, a także w ustawie z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych9, zwłaszcza w art.
39-54 tej ustawy dotyczących tzw. prywatyzacji bezpośredniej.
Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym
Jak wskazano wyżej, przedsiębiorstwem w znaczeniu przedmiotowym
jest zorganizowany kompleks składników materialnych i niematerialnych,
4
S. S o ł t y s i ń s k i , [w] Kodeks handlowy. Komentarz, 1.1, Warszawa 1994, s. 33; M. W o l a n i n , Przedsiębiorstwo jako przedmiot zbycia w procesach prywatyzacyjnych, Rej ent 1996, nr
3, s. 99.
5
Tak M . A l l e r a h a n d , Kodeks handlowy. Komentarz, t. 1, Bielsko-Biała 1993, s. 13.
6
Tak M . L i t w i ń s k a , Pojęcie przedsiębiorstwa w prawie handlowym i cywilnym. Przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu, ( I ) , Przegląd Prawa Handlowego 1993, nr 4, s. 9; M. Wo I an i n, Przedsiębiorstwo..., jw., s. 100.
7
Dz.U. z 1988 r. Nr 41, poz. 324 z późn. zm.
8
Tak M. A l l e r a h a n d , K o d e k s . . . , j w . , s. 13.
9
Dz.U. z 1996 r. Nr 118, poz. 561 z późn. zm.
72
Charakter przedsiębiorstwa
w znaczeniu przedmiotowym
między którymi istnieje więź funkcjonalna - tworzą one pewną całość,
która służy do realizacji zadań gospodarczych, np. do prowadzenia działalności handlowej, produkcyjnej, usługowej. Taki kształt przedsiębiorstwa w
znaczeniu przedmiotowym wynika z art. 551 k.c., który wskazuje także
przykładowe składniki przedsiębiorstwa. Art. 551 k.c. został wprowadzony
do kodeksu przez nowelę z dnia 28 lipca 1990 r.10 Przedsiębiorstwo w
znaczeniu przedmiotowym spełnia obecnie wiele ról. Wydaje się, że najważniejszą jest rola przedsiębiorstwa jako jednej z podstaw wolności gospodarczej. Wolność gospodarcza zagwarantowana jest w obecnie obowiązującej Konstytucji (w art. 20 i 22 Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r.,
obowiązującej od 17 października 1997 r.), a także w ustawie o działalności gospodarczej. Obecnie każdy podmiot: osoba fizyczna czy też prawna, a także jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa, może prowadzić działalność gospodarczą.
Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym stanowi podstawę wolności gospodarczej, ponieważ działalność gospodarcza będzie się opierać
przede wszystkim właśnie o przedsiębiorstwo w tym ujęciu, choć nie zawsze tak musi być11. Możliwe jest bowiem prowadzenie przedsiębiorstwa
jedynie w znaczeniu funkcjonalnym (subiektywnym), bez jakichkolwiek
służących do tego urządzeń (np. lokalu, personelu, towarów, ksiąg itp.), np.
jako zawodowy pośrednik, który nie rozporządza żadnymi urządzeniami12.
Nie ulega jednak wątpliwości, że działalność np. produkcyjna wymagać
będzie zorganizowania przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym lub
jego nabycia. W tym zakresie przedsiębiorstwo staje się gwarancją wolności gospodarczej, o ile prawo do niego jest powszechnie dostępne. Jeśli
wprowadzi się monopol na prawo do przedsiębiorstwa - nie może być mowy o wolności gospodarczej. Monopol na prawo do przedsiębiorstwa charakterystyczny był dla gospodarki socjalistycznej (scentralizowanej, nakazowo-rozdzielczej), gdzie własność środków produkcji zasadniczo mogła
przysługiwać podmiotom państwowym, tym samym upośledzano pozycję
podmiotów prywatnych. Obecnie jednak podstawę ustroju Rzeczypospolitej
10
Dz.U. z 1990 r. Nr 55, poz. 321 - ta sama ustawa wprowadziła też art. 552 i 75'.
1997, s. 1116.
12
M. A 11 er ahand,Kodeks..., jw., s. 14.
73
Piotr Pełczyński
Polskiej stanowi gospodarka rynkowa (por. art. 20 Konstytucji z dnia 2
kwietnia 1997 r.), której elementem jest wolność gospodarcza, a jedną z
jej gwarancji (obok np. równego traktowania każdej własności bez wzglądu
na jej podmiot czy przedmiot) jest powszechne prawo do przedsiębiorstwa
w znaczeniu przedmiotowym.
Przedsiębiorstwo w omawianym znaczeniu odgrywa też ważną rolę w
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych - art. 2 pkt 3 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych odsyła do regulacji
z art. 551 k.c. W trakcie prywatyzacji bezpośredniej dochodzi do rozporządzenia wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku
przedsiębiorstwa państwowego przez: sprzedaż przedsiębiorstwa, wniesienie przedsiębiorstwa do spółki, oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego
korzystania (art. 39 ust 1 ww. ustawy). Zbycie przedsiębiorstwa może też
nastąpić na podstawie przepisów k.c., gdyż art. 552 i 751 §1 wyraźnie na
to wskazują, jednocześnie ułatwiony jest obrót cywilnoprawny w tym zakresie, gdyż czynność prawna może mieć za przedmiot przedsiębiorstwo,
a nie jego składniki, które także uno actu zostająobjęte czynnością prawną.
Mając na uwadze powyższe role, jakie spełnia przedsiębiorstwo w
znaczeniu przedmiotowym, warto jest ustalić, czym charakteryzuje się przedsiębiorstwo w omawianym znaczeniu, skąd wywodzi się jego kodeksowa
regulacja, jaki jest jego charakter prawny.
Art. 55' k.c. wzorowany był na uchylonym art. 40 k.h., pomiędzy tymi
przepisami zachodzi jednak różnica. Art. 40 k.h. w § 1 wśród składników
przedsiębiorstwa wymieniał jedynie aktywa, natomiast w art. 40 § 2 k.h.
wprowadzono zasadę, że w stosunku do zbywcy nabywca przedsiębiorstwa
przejmuje zobowiązania powstałe przy prowadzeniu przedsiębiorstwa przejęcie zobowiązań miało więc skutek w stosunku wewnętrznym między
zbywcą a nabywcą. Natomiast art. 551 pkt 5 k.c. wymienia wśród składników także zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, co w świetle regulacji z art. 552 k.c. zdaje się wskazywać na
możliwość przejęcia zobowiązań przez nabywcę przedsiębiorstwa również
ze skutkiem wobec osób trzecich. W istocie jednak, zgodnie z art. 526 k.c.,
nie następuje zwalniające przejęcie długu, o którym mowa w art. 519 i nast.
k.c. (chyba że zostaną spełnione przesłanki z tych przepisów - nie będzie
miał zastosowania wtedy art. 526 k.c.), następuje natomiast przystąpienie
do długu (zwane łącznym, kumulatywnym czy też nie zwalniającym).
74
Charakter przedsiębiorstwa
w znaczeniu przedmiotowym
Zgodnie z art. 526 k.c., zbywca nie zostaje zwolniony z długu, lecz odpowiada zań nadal z nabywcą w ramach solidarności biernej, z mocy prawa,
bez względu na odmienną wolę stron13; ewentualne ograniczenie lub wyłączenie tej odpowiedzialności zależy od zgody wierzycieli. Charakterystyczne jest także to, że zbywca nadal odpowiada bez ograniczeń, nabywca
natomiast odpowiada pro viribuspatrimonii-do wartości nabytego przedsiębiorstwa wg stanu w chwili nabycia, a wg cen w chwili zaspokojenia
wierzyciela. Poza wskazaną różnicą pomiędzy art. 551 k.c. i 40 k.h. występują daleko idące podobieństwa, co daje możliwość korzystania z dorobku doktryny i orzecznictwa powstałego pod rządami art. 40 k.h.
W tym miejscu może pojawić się pytanie: dlaczego regulacja dotycząca
profesjonalnego obrotu - jaką jest niewątpliwie instytucja przedsiębiorstwa
w znaczeniu przedmiotowym - znalazła się w k.c.? Wydaje się, że taki stan
rzeczy związany jest z zasadą jedności prawa cywilnego, zgodnie z którą
do sfery prawa cywilnego należą także stosunki wynikające z zawodowej
działalności gospodarczej (profesjonalnej), czyli inaczej mówiąc, prawo
handlowe (gospodarcze) nie stanowi odrębnej od prawa cywilnego gałęzi
prawa14. W związku z tym do k.c. wprowadza się regulacje odnoszące się
do profesjonalnego obrotu z udziałem podmiotów gospodarczych - zjawisko to określa się mianem komercjalizacji prawa cywilnego15 (termin komercjalizacja jest tu użyty w innym znaczeniu niż we wspomnianej ustawie
o komercjalizacji i prywatyzacji p.p.). Nowelizacja k.c. z dnia 28 lipca
1990 r. wprowadziła w miejsce poprzednich unormowań odnoszących się
do j.g.u. - uregulowania dotyczące podmiotów obrotu profesjonalnego, rozróżniając je przy tym na podmioty prowadzące działalność gospodarczą
(także zawodową), np. art. 118, 355 § 2 k.c., oraz podmioty prowadzące
działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa, np. art. 551, 552, 751,
3581 § 4 k.c.16 Mamy więc do czynienia nie z dziełem przypadku, lecz z
realizacją przyjętej w Polsce koncepcji legislacyjnej.
11
Por. J. M oj ak, [w:] K. P i e t r z y k o w s k i , Kodeks..., jw., s. 1115.
Tak A. W o l t e r , J . I g n a t o w i e z , K. S t e f a n i u k , Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1996, s. 30.
15
Por. A. W o I tcr,J. I g n a to w i cz, K. S te faniuk,Pra>w...,jw.,s. 19; M. N a z ar, [w:]
T.A. F i l i p i a k , J. M o j a k, M. N a z a r , E. N i c z b c c k a, Zarys prawa cywilnego i rodzinnego, Lublin 1996, s. 38.
14
1
szawa 1997, s. 258.
75
Piotr Pełczyński
Prawo do przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym budzi kontrowersje we
współczesnej cywilistyce polskiej. Różnica zdań dotyczy m.in. kwestii, czy
przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym stanowi przedmiot szczególnego prawa podmiotowego - prawa do przedsiębiorstwa, czy jedynie
universitas iuris względnie universitas rerum et iuris.
Przed nowelizacją k.c. z dnia 28 lipca 1990 r. S. Grzybowski17 prezentował pogląd, że przedsiębiorstwo nie jest rzeczą ani prawem podmiotowym, nie może być traktowane jako przedmiot stosunków prawnych i nie
może być przedmiotem jednej czynności prawnej. Takie stanowisko podziela też J. Preussner-Zamorska18, dostrzegając m.in. w art. 552 k.c. jedynie
dyrektywę interpretacyjną, zgodnie z którą, o ile czynność prawna dotyczy
przedsiębiorstwa, powinna odnosić się, jeśli nie do całego przedsiębiorstwa, to przynajmniej do tej części, która kształtuje jego określoną działalność - dalej idących wniosków nie można wyprowadzić. Autorka powyższe motywuje ograniczonym zaufaniem do precyzji sformułowań
ustawodawcy, co nie pozwala na zbyt dosłowne interpretowanie art. 552 k.c.
W konkluzji zaś stwierdza, po analizie obowiązujących przepisów (nie
tylko kodeksowych), iż de lege lata można mówić jedynie o obrocie mieniem przedsiębiorstwa - nawet wbrew brzmieniu art. 552 k.c. - co nie
wyklucza wcale możliwości zaistnienia takiej sytuacji, w której pozornie
uno actu dojdzie do zbycia wszystkich składników przedsiębiorstwa. W
rzeczywistości nastąpi to przez obrót wszystkimi składnikami, nie zaś przedsiębiorstwem jako prawnie uznaną całością19.
Odmienne stanowisko w przedmiotowej kwestii prezentuje Z. Radwański20, twierdząc, że bardziej uzasadniona jest koncepcja traktująca przedsiębiorstwo jako przedmiot prawa podmiotowego (stosunku prawnego), za
czym przemawia wynikająca z art. 552 i 751 k.c. zasada, że przeniesienie
i wydzierżawienie przedsiębiorstwa oraz ustanowienie na nim użytkowania
następuje jedną czynnością prawną (uno actu). Według Z. Radwańskiego,
17
S . G r z y b o w s k i , [w:] System..., jw., s. 460.
J. P r e u s s n e r - Z a m o r s k a , Konstrukcja prawa do przedsiębiorstwa i jej konsekwencje w świetle nowej regulacji prawnej - glos w dyskusji, Rejent 1992, nr 2, s. 30 i nast.
19
J. P r e u s s n e r - Z a m o r s k a , Konstrukcja..., jw., s. 43.
20
Z. R a d w a ń s k i, Prawo cywilne - część ogólna. Warszawa 1993, s. 104.
18
76
Charakter przedsiębiorstwa
w znaczeniu przedmiotowym
za powyższym przemawia też argument, że w skład przedsiębiorstwa
wchodzą m.in. pewne sytuacje, które nie stanowią przedmiotu żadnych
odrębnych praw podmiotowych lub ujmowane są jako przedmioty praw
niezbywalnych; włączenie do obrotu tych sytuacji czy przedmiotów trudno
byłoby wyjaśnić, przyjmując, że przedsiębiorstwo to kompleks odrębnych
praw. Autor wskazuje też na względy funkcjonalne koncepcji prawa do
przedsiębiorstwa, która ułatwia włączenie przedsiębiorstw w krąg obrotu
gospodarczego i dokonywanie prywatyzacji mienia przedsiębiorstw państwowych.
Za koncepcją prawa do przedsiębiorstwa opowiadają się też inni autorzy, w szczególności M. Poźniak-Niedzielska21, B. Sołtys 22 , G. Tracz i F.
Zoll23.
Nie wdając się w szczegółową analizę przedstawionych stanowisk, w
obecnym stanie prawnym należy - moim zdaniem - opowiedzieć się za
koncepcją, zgodnie z którą przedsiębiorstwo jest przedmiotem bezwzględnego prawa podmiotowego suigeneris. W istocie przedmiotem zbycia jest
więc prawo do przedsiębiorstwa, a nabywca staje się jednocześnie podmiotem praw do jego składników24, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych (art. 552 k.c.). Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym jest dobrem niematerialnym, którego
składniki mają charakter podrzędny25, co nie oznacza - moim zdaniem że przedsiębiorstwo mogłoby bez nich istnieć. Owo dobro niematerialne
wyraża się w koncepcji prowadzenia określonej działalności gospodarczej26
i jest wartością która wynika czy też emanuje z faktu zorganizowania
składników przedsiębiorstwa. Mówiąc więc o przedsiębiorstwie jako zespole składników, używa się - moim zdaniem - pewnego skrótu myślowego, chodzi bowiem o pewne dobro niematerialne, którego warunkiem istnienia sine qua non jest zespół składników, przy czym nie wszystkie składniki
muszą stanowić o istocie przedsiębiorstwa.
21
M . P o ź n i a k - N i e d z i e l s k a , Zbycie przedsiębiorstwa w świetle zmian w kodeksie
cywilnym, Państwo i Prawo 1991, nr 6, s. 34.
22
B. S o 11 y s, Sytuacja prawna nieruchomości wchodzącej w skład przedsiębiorstwa, Rejent 1996, nr 2, s. 84.
23
G. T r a c z, F. Z o 11, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Kraków 1996, s. 161 i nast.
24
Tak G. T r a c z , F. Zo 11, Przewłaszczenie..., jw., s. 166.
25
Tak M . P o ź n i a k - N i e d z i e l s k a z a S . Buczkowskim,Zbycie..., jw.,s. 34.
26
Tak B. S o11 y s, Sytuacja... jw., s. 84.
77
Piotr Pełczyński
Koncepcją prawa do przedsiębiorstwa zdają się potwierdzać także
przepisy wcześniej powołanej ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji p.p.
- w art. 52 ust. 2 pkt 1, ust. 3 i 4 mówi się o własności przedsiębiorstwa.
Nie chodzi tu o prawo własności w ujęciu technicznoprawnym, takim jakie
wynika z art. 140 k.c., ponieważ przedmiotem własności może być tylko
rzecz, przedsiębiorstwo zaś rzeczą nie jest. W art. 52 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji p.p. ustawodawca, jak się wydaje, posługuje się pojęciem własności w innym znaczeniu - chodzi tu mianowicie o prawo
podmiotowe suigeneris podobne do własności, nazwane własnością z braku
lepszej nomenklatury. Z takim ujęciem terminu „własność" można spotkać
się nie tylko w przypadku prawa do przedsiębiorstwa (mówi się np. o własności przemysłowej, intelektualnej, wód, górniczej)27. Podobnym ujęciem
własności posługuje się ustawa z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie28, stanowiąc w art. 2, że zwierzęta łowne w stanie wolnym, jako
dobro ogólnonarodowe, stanowią własność Skarbu Państwa. Dzikie zwierzęta nie są rzeczami29, podobnie jak i inne zwierzęta, zgodnie z art. 1 ust. 1
ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U. Nr 111, poz.
724).
Składniki przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym
Jak już wspomniano wyżej, przykładowe składniki przedsiębiorstwa
wymienia art. 551 pkt 1-6 k.c. Wydaje się, że składnikami przedsiębiorstwa
mogą być też np. pewne stany faktyczne, jak klientela, renoma, rentowność,
zdolność wywiązywania się z zobowiązań. Wymienione stany faktyczne
same nie mogą być przedmiotem prawa podmiotowego ani obrotu - jedynie
jako składniki dobra niematerialnego, jakim jest przedsiębiorstwo, mogą
uczestniczyć razem z nim w obrocie, będą też miały wpływ na wartość przedsiębiorstwa, zwłaszcza przy zastosowaniu dynamicznej metody wyceny,
wg której wartość czynnego przedsiębiorstwa oblicza się nie poprzez wartość
jego substancji (tak czyni się przy metodzie statycznej), ale według zdolność generowania zysku30.
27
Por. J . I g n a t o w i c z , Prawo rzeczowe, Warszawa 1997, s. 40, 77-78.
29
Por. S. G r z y b o w s k i, [w:] System..., jw. s. 437-438; też J. I g n a t o w i c z, Prawo..., jw.,
s. 14.
30
78
G. T r a c z, F. Z o 11, Przewłaszczenie..., iw., s. 168.
Charakter przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym
Ważną kwestią związaną ze składnikami przedsiębiorstwa jest odpowiedź na pytanie: jaki charakter ma więź składników z przedsiębiorstwem?
W tym przedmiocie można się spotkać z różnymi ujęciami. Przed nowelizacją k.c. z dnia 28 lipca 1990 r. S. Grzybowski prezentował pogląd,
że przedsiębiorstwo jako zorganizowana całość nie istnieje bez składających się na nią odrębnych przedmiotów stosunków prawnych, rozporządzenie każdym z nich musi być zatem oparte nie na rozporządzeniu całością
jako rzekomym odpowiednikiem rzeczy głównej, lecz na treści dotyczącej
tego przedmiotu czynności prawnej31. W powyższym ujęciu przedsiębiorstwo jawi się, jak się zdaje, jako stan faktyczny - jedynie więź faktyczna,
a nie prawna, spaja przedsiębiorstwo z jego składnikami32.
Odmienne stanowisko prezentuje B. Sołtys33, twierdząc, że składniki
przedsiębiorstwa uznać można za jego przynależności. Normatywną podstawę zasadności tego stanowiska mają stanowić art. 551 i 552 k.c. w związku
z art. 51 i 52 k.c.
Pośrednio w przedmiocie składników przedsiębiorstwa wypowiedział
się też Trybunał Konstytucyjny w zakresie nie dotyczącym powszechnie
obowiązującej wykładni ustaw34. TK zajmował sięm.in. kwestią własności
urządzeń przyłączonych do sieci przedsiębiorstwa, o których mowa w art.
49 k.c. Według TK „...urządzenia te przestają być częściami składowymi
nieruchomości, na której zostały zbudowane, i nie stanowią na podstawie
art. 191 k.c. własności właściciela tej nieruchomości. Z chwilą bowiem
połączenia ich w sposób trwały z przedsiębiorstwem w taki sposób, że nie
mogą być od niego odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości
albo przedmiotu odłączonego (art. 47 § 2 i 3 k.c.), stają się częścią składową tego przedsiębiorstwa. Podstawę prawną przejścia własności stanowi
art. 191 k.c. odniesiony mutatis matandis, ze względu na treść art. 49 k.c.,
do przedsiębiorstwa (zakładu). Z chwilą połączenia w sposób trwały urządzeń z siecią przedsiębiorstwa, wymienione w art. 49 k.c. urządzenia, jako
jego części składowe, stają się przedmiotem własności tej osoby, która jest
właścicielem przedsiębiorstwa". Z uwagi na to, że w art. 49 k.c. posłużono
31
S. G r z y b o w s k i , [w:] System..., jw., s. 443.
Taką ocenę przedmiotowego ujęcia prezentuje tcżB. S o ł t y s, Sytuacja..., jw., s. 84.
33
B. S o 11 y s, Sytuacja..., jw. s. 87-88.
34
Zob. uzasadnienie do uchwały TK z dnia 4 grudnia 1991 r., OTK 1991, poz. 22, s. 235-236.
32
79
Piotr Pełczyński
się pojęciem przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym35, wydaje się,
że TK stoi na stanowisku, zgodnie z którym przedsiębiorstwo może mieć
część składową, i to w technicznoprawnym rozumieniu tego terminu (taki
wniosek sugeruje wskazanie wprost na art. 47 § 2 i 3 k.c.).
Analizując powyższe stanowiska, trudno - moim zdaniem - zgodzić się
z koncepcjąjedynie faktycznej więzi składników z przedsiębiorstwem, gdyż
z art. 552 k.c. jednoznacznie wynika istnienie jurydycznego związku, wyrażającego się tym, że czynność prawna, mająca za przedmiot przedsiębiorstwo, zasadniczo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa. Skoro więc istnieje pewna więź - czy uprawnione jest zakwalifikowanie
składników przedsiębiorstwa jako jego przynależności? Między art. 552k.c.
a art. 52 k.c. istnieje daleko idące podobieństwo, ale owo podobieństwo moim zdaniem - świadczy o tym, że składników przedsiębiorstwa nie można traktować jako przynależności, ponieważ gdyby tak było, regulacja z art.
552 k.c. byłaby zbędna (jako superfluum), wystarczyłoby bowiem odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 52 k.c. Poza tym ustawodawca nie
posługuje się terminem przynależności w odniesieniu do przedmiotów tworzących przedsiębiorstwo, natomiast określa je mianem składników - art.
55' in princ k.c., czy też składu przedsiębiorstwa - art. 49, 552 k.c. W
związku z tym należy, jak się wydaje, traktować owe przedmioty jako
składniki (a nie przynależności) i konsekwentnie używać takiej terminologii, pamiętając, że pomiędzy składnikami przedsiębiorstwa a przynależnościami istnieją co prawda podobieństwa (art. 552 i 52 k.c.), ale też i poważne
różnice (np. przynależnością może być tylko rzecz ruchoma, podczas gdy
składnikiem przedsiębiorstwa - rzecz, prawo, a nawet stan faktyczny).
Z powyższych względów nie można też traktować składników przedsiębiorstwa jako jego części składowych; z art. 47 § 1 k.c. wynika wyraźnie
zresztą, że tylko rzecz może mieć część składową, natomiast przedsiębiorstwo nie jest rzeczą, posiada także, jak się wydaje, własne uregulowanie
odróżniające składniki przedsiębiorstwa zarówno od przynależności, jak i
jego części składowych.
35
Tak E. S k o w r o ń s k a, [w:] K . P i e t r z y k o w s k i , Kodeks cywilny. Komentarz, t. I,
Warszawa 1997, s. 119; też H. I z d e b s k i, Kodeks cywilny z komentarzem. Księga pierwsza,
Warszawa 1996, s. 98 - autorzy ci wskazują też na omawiane orzeczenie TK, akceptując, jak się
zdaje, koncepcję części składowej przedsiębiorstwa; podobnie Z. R a d w a ń s k i , Prawo... jw., s. 96
i S. R u d n i c k i, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga, Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 1996, s. 21.
80
Charakter przedsiębiorstwa
w znaczeniu przedmiotowym
Z poczynionych powyżej uwag wynika, że na gruncie obowiązującego
prawa przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym jest dobrem niematerialnym, powstałym w wyniku zorganizowania składników materialnych
i niematerialnych w celu realizacji określonych zadań gospodarczych, przy
czym składniki te łączy z przedsiębiorstwem swoista więź prawna. Tak
ujęte przedsiębiorstwo jest przedmiotem suigeneris bezwzględnego prawa
podmiotowego, w istocie zbliżonego do własności, ale własnością nie
będącego.
Z pewnością taka koncepcja przedsiębiorstwa nie jest jedyną i może
budzić kontrowersje, zwłaszcza w świetle wąskiej regulacji kodeksowej
przedmiotowej instytucji, podbudowana jest jednak, jak się wydaje, argumentami, które warto wziąć pod uwagę.
Tak ujęte przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym spełnia chyba
najlepiej swoją funkcję gwarancyjną względem wolności gospodarczej, gdyż
ułatwia obrót przedsiębiorstwem, co polepsza dostęp do środków, za pomocą których można prowadzić działalność gospodarczą. Ułatwienie obrotu ma też niebagatelne znaczenie przy prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
81