Sprawozdanie analityczne - Departament Europejskiego Funduszu

Sprawozdanie analityczne z V spotkania
Pomorskiej Sieci Tematycznej
ds. wysokiego poziomu zatrudnienia
Temat:
„Białe” i „zielone” miejsca pracy
– stan i perspektywy na Pomorzu
w kontekście inteligentnych specjalizacji
Streszczenie ............................................................................................................................................. 2
Diagnoza .................................................................................................................................................. 3
Rekomendacje....................................................................................................................................... 13
Notatka metodologiczna – przedmiot analizy, metody i techniki, źródła informacji ........................... 13
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
STRESZCZENIE
Niniejsze sprawozdanie analityczne stanowi podsumowanie V spotkania Pomorskiej Sieci Tematycznej
ds. wysokiego poziomu zatrudnienia, które zostało poświęcone tematyce białych oraz zielonych miejsc
pracy.
Zielone miejsca pracy są postrzegane jako miejsca pracy bezpośrednio lub pośrednio związane z
obszarem ochrony środowiska, sektorami obejmującymi takie działalności jak: ochrona powietrza,
gleby, wód, krajobrazu, zarządzanie odpadami, oczyszczanie ścieków. Mając na uwadze trwały rozwój
(zrównoważony) bardziej adekwatne jest uwzględnianie „zielonych kompetencji”, które będą obecne
w każdym rodzaju działalności gospodarczej: energetyce, transporcie, rolnictwie, budownictwie,
wytwarzaniu, badaniach i rozwoju, administracji publicznej czy usługach wpisując się w całe niemal
spektrum działalności gospodarczej. Na Pomorzu można obecnie wskazać cztery „zielone sektory
gospodarki” posiadające szczególnie wysoki potencjał do tworzenia nowych miejsc pracy:
1)
energetyka odnawialna,
2)
sektor budownictwa,
3)
rolnictwo oraz przetwarzanie żywności,
4)
turystyka przyrodnicza i kulturowa.
Białe miejsca pracy mieszczą się przede wszystkim w tradycyjnie rozumianych sektorach ochrony
zdrowia i pomocy społecznej. W ich przypadku również można mówić o potencjale rozwojowym.
Dostępne dane wskazują, że już obecnie mamy do czynienia z nierównowagą popytowo - podażową.
Nie ma najmniejszej wątpliwości, iż starzenie się kadry medycznej, niewystarczający napływ do zawodu,
dynamicznie rosnący na skutek zmian demograficznych popyt na usługi medyczne i opiekuńcze
zwiększy obserwowaną nierównowagę.
Zgodnie z zapisami zawartymi w Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego do roku 2020 Samorząd
Województwa Pomorskiego zobowiązał się do uruchomienia mechanizmu identyfikacji i weryfikacji
obszarów aktywności gospodarczej, które mogą decydować o przyszłej pozycji konkurencyjnej regionu.
Mimo, że procedura wyłaniania inteligentnych specjalizacji nie musi uwzględniać kwestii
środowiskowych oraz zdrowotnych to propozycje specjalizacji stosunkowo dobrze wpisują się w
obydwie sfery. Spośród 28 zgłoszonych projektów 13 bezpośrednio dotyczy zielonych oraz białych
miejsc pracy.
W przypadku sektora medycznego zgłoszone projekty będą najprawdopodobniej dotyczyć innowacji,
nowych technologii w diagnostyce, profilaktyce, być może leczeniu. Wydaje się, że efekty ich realizacji
będą odległe w czasie i ze względu na wysoką specjalizację będą raczej mieć niewielki wpływ na
zdiagnozowane problemy w obszarze białych zawodów (w krótkiej perspektywie). Oczywiście
rozwiązania zwiększające wydajność pracy, optymalizujące diagnostykę (tańsza, bardziej dostępna i
powszechna ograniczy potrzebę/koszty leczenia) są jak najbardziej pożądane. To jednak temat
przyszłości, ze względu na czas niezbędny dla komercjalizacji/wdrożenia/wytworzenia i uplasowania na
rynku. Problem w zakresie białych zawodów obserwowany jest już dziś i w krótkiej perspektywie będzie
się nasilał. Co gorsza wydaje się, że niektóre z projektów inteligentnych specjalizacji mogą wpływać w
tym zakresie negatywnie.
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
Zdecydowanie większa liczba propozycji inteligentnych specjalizacji dotyczy zielonych miejsc pracy.
Trudno obecnie oszacować na ile realizowane pomysły wpłyną na sytuację na rynku pracy.
Z pewnością skala zmian indukowanych inteligentnymi specjalizacjami będzie nieznaczna biorąc pod
uwagę skalę wyzwań wynikających z konieczności przestawienia gospodarki na tory trwałego,
zrównoważonego rozwoju.
DIAGNOZA
Zielone oraz białe zawody to obszar rynku pracy, wybitnie doceniany przez autorów raportów
prognozujących zmiany w obszarze zatrudnienia. Miejsce pierwszej ze wspomnianych grup wynika z
konieczności przestawienia gospodarki globalnej na tory zrównoważonego rozwoju. Wysokie
prawdopodobieństwo wzrostu popytu jest efektem oddziaływania człowieka na środowisko naturalne
oraz klimat. Obecność białych zawodów w gronie zawodów pożądanych w przyszłości jest z kolei
efektem procesów demograficznych – starzenia się społeczeństwa. O ile dotychczasowe, tak krajowe
jak i międzynarodowe doświadczenia w zakresie prognozowania popytu na pracę w długim okresie
można oceniać różnie, o tyle w tym przypadku trudno dyskutować z trafnością prognoz, nawet biorąc
pod uwagę odległy horyzont czasowy. Warto się zatem zastanowić, jak obserwowane trendy będą
wpływać na województwo pomorskie, jak również przeanalizować, czy realizowana w postaci wsparcia
inteligentnych specjalizacji interwencja publiczna będzie przeciwdziałać negatywnym skutkom tych
trendów.
„ZIELONE MIEJSCA PRACY” CZY „ZIELONE KOMPETENCJE”?
Komisja Europejska definiuje zielone miejsca pracy jako wszelkie miejsca pracy, które są zależne od
środowiska naturalnego, bądź zostały stworzone, zamienione lub przekształcone (pod względem
ekologizacji kwalifikacji, metod pracy, profilu stanowisk itd.) w procesie przechodzenia w kierunku
bardziej ekologicznej gospodarki. To bardzo szerokie spektrum sprawia, iż można w zasadzie
zastanawiać się nad poprawnością sformułowania „zielone miejsca pracy”. Zwykle są one postrzegane
jako miejsca pracy bezpośrednio związane z obszarem ochrony środowiska, sektorami obejmującymi
takie działalności jak: ochrona powietrza, gleby, wód, krajobrazu, zarządzanie odpadami, oczyszczanie
ścieków. Spoglądając przez pryzmat trwałego (zrównoważonego) rozwoju, bardziej adekwatne jest
podejście od strony „zielonych kompetencji”.
Konieczność przestawienia gospodarki globalnej na tory zrównoważonego czy też trwałego rozwoju jest
wielkim wyzwaniem. Podołanie jemu będzie się wiązało z koniecznością generalnego ograniczenia
wpływu człowieka na środowisko. Oczywiście stan idealny wydajnej, opartej o energetykę odnawialną
oraz bezodpadowej i nie zanieczyszczającej otoczenia gospodarki jest utopią. Ujęcie pragmatyczne
polega na spojrzeniu przez pryzmat procesów gospodarczych, które powinny utrzymywać/przywracać
jakość środowiska, jak również ograniczać negatywny wpływ na ekosystem (efektywność
energetyczna, materiałowa, oszczędzanie wody, minimalizowanie ilości odpadów). Procesy te mogą
być obecne w niemalże każdym rodzaju działalności gospodarczej: rolnictwie, budownictwie,
wytwarzaniu, badaniach i rozwoju, administracji publicznej czy usługach wpisując się w całe niemal
spektrum działalności gospodarczej. De facto obserwuje się zacieranie granic pomiędzy zielonymi i
pozostałymi miejscami pracy.
Ze względu na fundamentalne braki informacyjne diagnoza stanu tego aspektu rynku pracy na
poziomie wojewódzkim jest niełatwa. Nie dziwi fakt, iż autorzy raportu „Zatrudnienie i rozwój lokalny w
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
Polsce w kontekście zmian klimatycznych”1 analizując sytuację w województwie pomorskim przyjęli
klasyczne podejście fragmentaryczne oparte o istniejące klasyfikacje zawodów i specjalności, jak
również klasyfikacje działalności gospodarczej. Ich zdaniem na Pomorzu obecnie można wskazać
cztery „zielone sektory gospodarki”, posiadające szczególnie wysoki potencjał do tworzenia nowych
miejsc pracy w przyszłości. Szeregując je pod względem potencjału rozwojowego są to:
1.
energetyka odnawialna,
2.
sektor budownictwa,
3.
rolnictwo oraz przetwarzanie żywności,
4.
turystyka przyrodnicza i kulturowa.
Ad 1. Położenie województwa w basenie Morza Bałtyckiego jest atutem mając na uwadze lokalizację
morskich farm wiatrowych. Obecnie Pomorskie wyróżnia się pozytywnie w zakresie udziału energii
pochodzącej ze źródeł odnawialnych. W 2013 r. udział energii odnawialnej w produkcji energii
elektrycznej sięgnął 36,6 proc., przy średniej ogólnopolskiej sięgającej 10,4 proc. Wysoka wartość
wskaźnika jest jednak w znaczącym stopniu wynikiem braku konwencjonalnych źródeł energii w
regionie oraz, co się z tym wiąże importu energii z innych województw. Zdecydowanie niższy jest jednak
udział energii odnawialnej w ogólnym zużyciu energii (około 4 proc.). Województwo posiada zaplecze
naukowo - badawcze oraz zasoby kapitału ludzkiego, które jak wskazują liczne doświadczenia
międzynarodowe mogą być atutem wspierającym rozwój przemysłów niskoemisyjnych (np. byli
pracownicy stoczni).
Mając na uwadze potencjał rozwoju energetyki wiatrowej na morzu warto również zwrócić uwagę na
kompetencje w zakresie inżynierii morskiej oraz tradycje w dziedzinie budownictwa okrętowego.
Ad 2. Podobnie jak w przypadku energetyki odnawialnej trudno oszacować liczbę „zielonych miejsc
pracy” w sektorze. Zapotrzebowanie na nie jest wynikiem wprowadzenia przepisów narzucających
nowe, bardziej ekologiczne wymagania, a także konieczność używania konkretnych materiałów i
narzędzi budowlanych. Olbrzymi potencjał wzrostu popytu wiąże się z faktem, iż w wielu istniejących już
budynkach (zarówno prywatnych, jak i tych użyteczności publicznej) muszą zostać przeprowadzone
prace dostosowawcze. Nowe wymagania otwierają również rynek szkoleniowo doradczy w zakresie
aktualnych przepisów prawa budowlanego. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż nadprzeciętnie w skali
kraju rozwinięty sektor budownictwa stanowi mechanizm transferu impulsów rozwojowych
indukowanych w aglomeracji trójmiejskiej.
Ad 3. Sektor rolnictwa oraz przetwarzania żywności z poszanowaniem standardów ekologicznych w
województwie pomorskim cechuje się również wysokim potencjałem rozwojowym. Jest on wynikiem
rosnącej świadomości ekologicznej i żywieniowej konsumentów. Jej elementem jest lokalność produkcji
spożywczej determinująca popyt na produkty wytworzone w sąsiedztwie.
Ad 4. Turystyka przyrodnicza i kulturowa: wraz z rozwojem miejsc noclegowych, punktów gastronomii,
sportu oraz atrakcji kulturalnych i rekreacyjnych rośnie potencjał gospodarczy tej branży. Możliwe jest
Raport z badania zrealizowanego w ramach Programu Rozwoju Lokalnego i Zatrudnienia (LEED) Organizacji
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) (przekład z języka angielskiego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Departament Zarządzania Europejskim Funduszem Społecznym, Wrzesień 2011.
1
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
wdrożenie skutecznej strategii, która zachęci turystów do przyjazdu, pozwoli stworzyć miejsca pracy i
rozwinie działalność gospodarczą, jednocześnie chroniąc środowisko i zasoby naturalne oraz kulturę
regionu.
BIAŁE ZAWODY
Obserwowane trendy jednoznacznie wskazują na wzrost popytu na usługi sektora medycznego w
najbliższej przyszłości. Źródeł tego wzrostu należy poszukiwać przede wszystkim w zmieniającej się
strukturze wiekowej. W najbliższych latach dynamicznie wzrośnie liczba osób starszych. Prognozy
demograficzne GUS wskazują, iż należy się wręcz spodziewać gwałtownego i skokowego przyrostu
seniorów. Co istotne przyrost ten będzie obserwowany już w najbliższych latach. Z punktu widzenia
zmian popytowych szczególnie istotne są szacunki przedstawione w liczbach bezwzględnych. Obecnie
liczba ludności w wieku 65 lat i więcej w województwie pomorskim sięga 310 tys. osób. W 2020 r. grupa
ta powiększy się o 73 tys. osób do 383 tys., by w latach następnych ulec zmniejszeniu do 372 tys. w 2025
oraz 341 tys. w 2030 r. Już za 6 lat liczba ludności w wieku 65+ będzie wyższa od obecnie obserwowanej
o niemal 20 proc. Efektem będzie dynamiczny wzrost popytu na usługi „białego sektora”.
Dostępne informacje wskazują jednoznacznie, iż w perspektywie nadchodzących lat miejsc pracy w
białych zawodach nie przybędzie. Co gorsza już obecnie ich liczba jest zdecydowanie
niewystarczająca. Dotyczy to w szczególności personelu medycznego. W województwie pomorskim
liczba lekarzy na 1 tys. mieszkańców plasuje region na 12 miejscu w Polsce. Niska jest również liczba
pielęgniarek i położnych. Warto również mieć na uwadze fakt, iż liczba personelu medycznego
przeliczona do liczby mieszkańców w Polsce należy do najniższych w UE. Obserwowane trendy są
zdecydowanie niekorzystne.
INTELIGENTNE SPECJALIZACJE
Inteligentna specjalizacja stanowi nowy sposób programowania strategicznego, jaki Komisja Europejska
wytyczyła regionom i państwom członkowskim na lata 2014-2020. Koncepcja ta ma na celu wskazanie
obszarów specjalizujących się w wybranych dziedzinach nauki i technologii, a także stworzenie
optymalnych warunków ich rozwoju2.
Zgodnie z zapisami zawartymi w Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego do roku 2020 Samorząd
Województwa Pomorskiego zobowiązał się do uruchomienia mechanizmu identyfikacji i weryfikacji
obszarów aktywności gospodarczej, które mogą decydować o przyszłej pozycji konkurencyjnej regionu.
Mechanizm ten umożliwi koncentrację interwencji i jej elastyczne dostosowywanie do zmieniających się
uwarunkowań rynkowych, w tym międzynarodowych. Strategia pomorskich inteligentnych specjalizacji
polega na określeniu priorytetów gospodarczych w obszarze badań, rozwoju i innowacji (B+R+I) oraz
skupieniu inwestycji na obszarach zapewniających zwiększenie wartości dodanej gospodarki i jej
konkurencyjności na rynkach zagranicznych. Inteligentne specjalizacje mają przyczyniać się do
transformacji pomorskiej gospodarki poprzez jej unowocześnienie, przekształcenie strukturalne,
zróżnicowanie produktów i usług oraz tworzenie innowacyjnych rozwiązań społeczno-gospodarczych.
2 http://pomorskie.eu/pl/inteligentne_specjalizacje
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
Warto zwrócić uwagę na fakt, iż w pierwszym etapie procedury identyfikacji pomorskich inteligentnych
specjalizacji (sprecyzowanie profilu gospodarczego regionu) brane pod uwagę wskaźniki mają
wyłącznie wymiar ekonomiczny. Jest to:
•
Wartość dodana w branży;
•
Wartość eksportu (pozaregionalnego i zagranicznego);
•
Wartość produkcji;
•
Udział w PKB liczonym dla regionu;
•
Dostępność kapitału ludzkiego;
•
Oferta instytucji sfery B+R, w tym uczelni wyższych w zakresie: infrastruktura, osiągnięcia
naukowe, wdrożenia, włączenie w sieci współpracy, kierunki kształcenia, eksperci.
Wynika to z faktu, iż koncepcja inteligentnych specjalizacji wpisuje się w pierwszy z priorytetów Strategii
Rozwoju na rzecz Inteligentnego i Zrównoważonego Rozwoju przyjętej przez UE w 2010 r.3 Mimo
wzajemnego powiązania priorytetów, koncepcja ta nie musi się wpisywać w pozostałe dwa priorytety
jakimi są:
1)
Rozwój zrównoważony – wspieranie gospodarki efektywnej korzystającej z zasobów bardziej
przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej oraz
2)
Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu – wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim
poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną.
Wskazuje się co prawda, iż priorytety są wzajemnie powiązane. Nie zmienia to jednak faktu, iż kryterium
oddziaływania na środowisko oraz klimat, jak również kryterium „społeczne” nie zostało uwzględnione w
pierwszym etapie procedury identyfikacji pomorskich inteligentnych specjalizacji. To podstawowy
wniosek, który należy mieć na uwadze przechodząc do dalszej części analizy.
Mimo to lista zgłoszonych projektów dobrze wpisuje się również w priorytety środowiskowe, nieco gorzej
w społeczne. Spośród 28 zgłoszonych projektów, 13 bezpośrednio dotyczy zielonych oraz białych miejsc
pracy. Są to:
•
Innowacyjne Budownictwo Smart E+ (12/BKEE)
•
Energia Plazmowa Gazyfikacja Odpadów w Procesie Plazmowym (10/APO Energy)
•
Energetyka Prosumencka (22/Fundacja Poszanowania Energii)
•
Inteligentne Sieci Energetyczne (19/Energa)
3
Wśród trzech priorytetów rozwoju Europy do roku 2020 mieszczą się: (1) Rozwój inteligentny – rozwój gospodarki
opartej na wiedzy i innowacji; (2) Rozwój zrównoważony – wspieranie gospodarki efektywnej korzystającej z zasobów
bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; (3) Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu – wspieranie
gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną
i terytorialną.
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
•
Gospodarcze wykorzystanie zasobów morza – przemysł offshore (28/CTO)
•
IS Mobilność Elektryczna (34/Klaster Logistyczno-Transportowy)
•
Innowacyjne technologie w profilaktyce, diagnostyce i terapii chorób cywilizacyjnych
(49/Polpharma)
•
Badania naukowe, profilaktyka, terapia i edukacja w obszarze chorób cywilizacyjnych
(35/Fundacja Sport na Zdrowie)
•
Projektowanie, badanie i wdrażanie innowacyjnych materiałów urządzeń i metod leczenia
niewydolności układu krążenia – epidemii XXI wieku (6/CTO)
•
Materiały wielofunkcjonalne, nanomateriały i innowacyjne technologie wytwarzania dla
potrzeb medycyny i środowiska (11/PG)
•
Innowacyjna e-turystyka XXI wieku (w tym turystyka zdrowotna) (23/GOT)
•
Zrównoważone gospodarcze wykorzystanie zasobów morza (17/UG)
•
Smart Port & City (25/ZMPG) / Systemy Inteligentne i Wbudowane (w tym smart city)
(25/Interizon)
BIAŁE MIEJSCA PRACY A INTELIGENTNE SPECJALIZACJE
W przypadku białych miejsc pracy mamy już obecnie do czynienia z nierównowagą popytowo podażową. Nie ma najmniejszej wątpliwości, iż starzenie się kadry medycznej, niewystarczający napływ
do zawodu, dynamicznie rosnący na skutek zmian demograficznych popyt na usługi medyczne i
opiekuńcze zwiększy obserwowaną nierównowagę. Potrzeby w tym zakresie są jasno zdiagnozowane.
Województwo pomorskie już obecnie dramatycznie potrzebuje, a w przyszłości będzie jeszcze bardziej
potrzebować, większej liczby lekarzy, pielęgniarek oraz personelu opiekuńczego. Warto zauważyć, że
chętnych do pracy w zawodzie lekarza nie brakuje. Kluczem do rozwiązania problemu jest zwiększenie
naboru na studia medyczne. Tu barierą okazują się ograniczenia finansowe. Istnieją bowiem
instytucjonalne możliwości kształcenia większej liczby personelu medycznego, na co wskazują
informacje o naborze na studia na Gdańskim Uniwersytecie Medycznym. Limit przyjęć dla obywateli
polskich na kierunek lekarski wynosił w przypadku studiów dziennych w Gdańskim Uniwersytecie
Medycznym 220 miejsc (rok akademicki 2013/2014). Jednocześnie aż 150 miejsc oferowano na studiach
prowadzonych w języku obcym, które są płatne i zasadniczo skierowane do studentów z zagranicy4.
Trudno oczywiście kwestionować kształcenie odpłatne, jeśli istnieją takie możliwości instytucjonalne.
Wydaje się jednak, iż w obecnej sytuacji warto podwójnie zastanowić się nad studiami w języku obcym.
Mając na uwadze olbrzymie zainteresowane studiami medycznymi zapewne możliwe by było
znalezienie kandydatów na studia odpłatne/częściowo odpłatne w języku polskim. Można założyć, iż
poziom eksportu absolwentów studiów medycznych byłby w tym przypadku niższy, mając na uwadze
fakt, iż warunki płacowe w przypadku wielu specjalizacji są dobre. Warto w tym miejscu podkreślić
4 Tarkowski M., Susmarski P. ekspertyza pt. Białe miejsca prac w województwie pomorskim – stan obecny i
perspektywy.
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
wskazywane w dyskusji doświadczenia duńskie, zgodnie z którymi rozwiązaniem problemu na pewno nie
może być zawieranie umów ze studentami, ograniczających później możliwości pracy poza
województwem pomorskim / Polską. Oczywiście uczelnie medyczne posiadają w tym zakresie daleko
idącą autonomię. Nie oznacza to jednak, że na ich działalność lokalna administracja nie ma żadnego
wpływu.
Nieco inaczej wygląda sytuacja w zakresie kształcenia pielęgniarek. Ograniczeniem w tym wypadku są
bez wątpienia słabe perspektywy finansowe, w przypadku podjęcia pracy w Polsce. Dysproporcje
podażowo-popytowe z pewnością wpłyną na uregulowanie sytuacji w tym zakresie. Tym bardziej, że jak
wskazała obecna na spotkaniu PST profesor Maria Mendel wydaje się, że w świetle zmian legislacyjnych
szybkie wykształcenie kadr w „białych zawodach” nie powinno być problemem.
W odmiennej sytuacji znajdują się ratownicy medyczni, którzy, mimo zapewnienia dość znacznych
środków na funkcjonowanie zespołów ratownictwa medycznego, zatrudniani są na bardzo
niekorzystnych umowach (tzw. „śmieciowych”). Wynika to z faktu, że wykwalifikowanych i chętnych do
pracy jest dużo.5 Nierównowagę w tym zakresie potęguje specyfika zawodu ratownika medycznego.
Wymogiem jest wysoka sprawność fizyczna, która powoduje, iż w zawodzie najlepiej sprawdzają się
pracownicy młodzi. Częstokroć są to osoby, które nie pozakładały jeszcze rodzin i które mogą
poświęcić pracy więcej czasu. Efektem jest wysoka elastyczność dochodowa oraz wysoka podaż
wynikająca częstokroć z pracy na wielu etatach. Wydaje się, że taka sytuacja powodująca wysoką
rotację zatrudnienia nie jest korzystna ani dla pacjentów ani dla ratowników medycznych.
Odrębną sferą są usługi opiekuńcze. Zdaniem dyrektora WUP obecny popyt na usługi opiekuńcze nie
zachęca do zdobywania kwalifikacji w tym zakresie. Generalnie warto w tym miejscu zastanowić się
nad przyszłością rynku usług opiekuńczych. Jest on tworzony bowiem nie tylko przez liczbę
potencjalnych konsumentów, lecz również przez poziom zamożności. Odpowiedzi wymaga pytanie, na
ile dochody osób starszych przełożą się w przyszłości na rzeczywisty popyt. Bardzo prawdopodobne jest,
że bez zaangażowania środków publicznych rynek takich usług może się nie rozwinąć. Jego cechą jest
bowiem wysoka segmentacja geograficzna. Usługi opiekuńcze muszą być świadczone lokalnie, również
poza aglomeracjami miejskimi. Biorąc pod uwagę koszty opieki nad osobami starszymi realizowanej w
domach pomocy społecznej oraz zdecydowanie niższe koszty opieki nad osobami przebywającymi w
domach, jak również możliwość tworzenia miejsc pracy w tej sferze poza aglomeracjami jest to obszar
dla interwencji publicznej. Potwierdzają to również informacje pochodzące z Pomorskiego Barometru
Zawodowego6. Pracownicy pomocy społecznej i pracy socjalnej zaliczają się do grup zawodów o
największym zapotrzebowaniu oraz największej deficytowości. Barierą w zaspokojeniu popytu na pracę
w grupie zawodów pozostają nie kompetencje, lecz relatywnie niskie w zestawieniu z uciążliwością
pracy zarobki.
Jak w opisane obszary wpisują się inteligentne specjalizacje? Wydaje się, że projekty związane z
sektorem medycznym mieszczą się w sferze potencjalnych inteligentnych specjalizacji głównie
Tarkowski M., Susmarski P. ekspertyza pt. Białe miejsca prac w województwie pomorskim - stan obecny i
perspektywy.
5
6
Pomorski Barometr Zawodowy, raport końcowy 2013, Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku.
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
spełniając kryterium badawczo-rozwojowe7. Będą one najprawdopodobniej dotyczyć innowacji,
nowych technologii w diagnostyce, profilaktyce, być może leczeniu. Wydaje się, że efekty
realizowanych projektów będą odległe w czasie, i ze względu na wysoką specjalizację będą raczej
mieć niewielki wpływ na zdiagnozowane problemy w obszarze białych zawodów (w krótkiej
perspektywie). Oczywiście rozwiązania zwiększające wydajność pracy, optymalizujące diagnostykę
(tańsza, bardziej dostępna i powszechna ograniczy potrzebę/koszty leczenia) są jak najbardziej
pożądane. To jednak kwestia odległej przyszłości ze względu na czas niezbędny dla
komercjalizacji/wdrożenia/wytworzenia i uplasowania na rynku. Problem w zakresie białych zawodów
obserwowany jest już dziś i w krótkiej perspektywie będzie się nasilał. Podobnie należy to ocenić biorąc
pod uwagę przykładowy projekt: Badania naukowe, profilaktyka, terapia i edukacja w obszarze chorób
cywilizacyjnych (35/Fundacja Sport na Zdrowie). Nie podważając potrzeby wspierania tej sfery, warto
podkreślić, że efekty realizacji będą odległe w czasie.
Do zastanowienia zmusza również propozycja związana z rozwojem turystyki zdrowotnej. To ciekawy
przypadek pomysłu na inteligentną specjalizację, której wsparcie niekoniecznie musi być zbieżne z
długofalowym interesem rozwojowym województwa pomorskiego. Nie da się zaprzeczyć, że jest to
szansa rozwojowa regionu. Dyskutować należy nad zyskami oraz kosztami szacowanymi w długiej
perspektywie. W tym bowiem przypadku źródła potencjału rozwojowego leżą jednak poza
województwem. W badaniach nad konkurencyjnością działów gospodarki podstawowym miernikiem
wskazującym na specjalizację regionalną jest wskaźnik specjalizacji Florence’a.
Gdzie,
WZI – Współczynnik specjalizacji pracujących w i-tej funkcji regionu
ZiR – liczba pracujących w i-tym dziale gospodarki w regionie
ZiK – liczba pracujących w i-tym dziale gospodarki w kraju
ZR – ogólna liczba pracujących w regionie
ZK – ogólna liczba pracujących w kraju
Tabela 1. Przeciętne zatrudnienie w sekcji Q oraz ogółem oraz współczynniki specjalizacji branżowej w Polsce oraz w województwach w
latach 2005 oraz 2012
ogółem
2005
Polska
8786712
Odsetek pracujących
w sekcji Q w liczbie
pracujących ogółem
Sekcja Q
2012
9719559
2005
621729
2012
666555
2005
7,1
2012
6,9
Współczynnik
specjalizacji w
zakresie opieki
zdrowotnej i
pomocy
społecznej
W 2005
W 2012
1,00
1,00
Jak wynika z danych GUS nie jest to na pewno wartość eksportu, wartość dodana w branży, wartość produkcji czy
udział w regionalnym PKB.
7
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
łódzkie
545177
581315
44776
46356
8,2
8,0
1,16
1,16
mazowieckie
1790263
2165174
87804
99708
4,9
4,6
0,69
0,67
małopolskie
695868
793160
54074
58822
7,8
7,4
1,10
1,08
1147408
1217090
80799
85562
7,0
7,0
1,00
1,03
360130
391407
36973
39131
10,3
10,0
1,45
1,46
podkarpackie
389651
412544
35077
38730
9,0
9,4
1,27
1,37
podlaskie
203185
207453
18575
19591
9,1
9,4
1,29
1,38
świętokrzyskie
223907
233522
23113
24401
10,3
10,4
1,46
1,52
lubuskie
202199
214982
15880
14602
7,9
6,8
1,11
0,99
wielkopolskie
856114
978874
45933
51125
5,4
5,2
0,76
0,76
zachodniopomorskie
336430
343457
26285
25916
7,8
7,5
1,10
1,10
dolnośląskie
672013
753767
51497
56145
7,7
7,4
1,08
1,09
opolskie
194333
191327
14693
16076
7,6
8,4
1,07
1,23
kujawsko-pomorskie
421186
443401
32113
33395
7,6
7,5
1,08
1,10
pomorskie
484441
524205
33733
35336
7,0
6,7
0,98
0,98
warmińsko-mazurskie
264407
267881
20404
21659
7,7
8,1
1,09
1,18
śląskie
lubelskie
Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych GUS.
Wartości wskaźnika obliczone dla polskich województw jasno wskazują, że Pomorskie (podobnie jak
Mazowieckie oraz Wielkopolskie) nie dysponowało oraz obecnie nie dysponuje przewagą
komparatywną w zakresie opieki zdrowotnej i pomocy społecznej. Tym bardziej o takiej przewadze nie
można mówić w odniesieniu do innych, lepiej rozwiniętych regionów UE. Innymi słowy potencjał
rozwojowy kryje się nie tyle w rzeczywistej specjalizacji regionu, ile związany jest z uwarunkowaniami
rynkowymi. Konkurencyjne w ujęciu europejskim ceny usług medycznych nie wynikają z wysokiej
podaży pracowników sektora medycznego w województwie. Są one efektem niskiej zamożności
mieszkańców Pomorskiego warunkującej niski popyt rynkowy. Przyszły potencjał rynkowy wynika również
z położenia geograficznego województwa i bliskości potencjalnych klientów ze Skandynawii, Niemiec,
czy nawet Obwodu Kaliningradzkiego. Promowanie de facto eksportu tego typu usług może
ograniczyć podaż wewnętrzną i negatywnie wpłynąć na ich dostępność w województwie, pogarszając
sytuację w zakresie opieki zdrowotnej oraz jakości życia mieszkańców. Oczywiście gospodarka
województwa pomorskiego jest częścią wspólnego rynku Unii Europejskiej. Procesów rynkowych nie da
się zatrzymać. Wydaje się jednak, że interwencja publiczna je stymulująca w tym zakresie jest
niewskazana i nie leży w interesie Pomorzan.
Zapewne nieco inaczej rysuje się stan sektora opiekuńczego. Trudno jednak przedstawiać kompleksową
ofertę pozbawioną usług medycznych.
ZIELONE ZAWODY A INTELIGENTNE SPECJALIZACJE
Zgłoszone propozycje inteligentnych specjalizacji dobrze wpisują się w sferę zielonych miejsc pracy.
Spośród 28 zgłoszonych projektów 9 bezpośrednio dotyczy zielonej gospodarki. Są to w głównej mierze
propozycje związane z szeroko pojętym sektorem energetycznym oraz sektorem budownictwa.
Podobnie jak w przypadku sektora medycznego i opiekuńczego, zakładanie, iż proces inteligentnych
specjalizacji istotnie przemodeluje gospodarkę regionu w zakresie zwiększonego udziału zielonych
zawodów czy kompetencji byłoby założeniem przyjętym nad wymiar. Wynikająca z obserwowanych
negatywnych trendów środowiskowych i klimatycznych konieczność ograniczenia konsumpcji energii,
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
przestawienia gospodarki na energię odnawialną staje się coraz bardziej oczywista. Jednak czynnik
wyzwalający proces ma charakter instytucjonalny. Nowe miejsca pracy w pomorskiej energetyce nie
będą powstawały, jeśli czysta energia nie zostanie postawiona w centrum ogólnopolskiego programu
gospodarczego. Warto w tym miejscu podkreślić role interakcji energetycznych. Wojewódzki energy-mix
w zakresie produkcji energii elektrycznej jest godny naśladowania. Struktura konsumpcji uwzględniająca
import energii elektrycznej już nie. Za sprawą importu energii elektrycznej mieszkańcy województwa
przyczyniają się w takim samym niemal stopniu jak pozostali Polacy do emisji dwutlenku węgla.
Jak wskazują analizy realizowane przez Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku obecnie „zielone zawody”
zaczynają zaliczać się do zawodów deficytowych. Co prawda w rankingu grup zawodów,
cechujących się największym zapotrzebowaniem na pomorskim rynku pracy trudno wskazać
jednoznacznie zawody, które można by było zaliczyć do kategorii „zielonych”. Po części mogą to być
znajdujący pracę w sektorze budownictwa (nie wiadomo w jakim stopniu przyjaznym środowisku),
zajmujący 7 pozycję na liście robotnicy przygotowujący i wznoszący konstrukcje stalowe (Kod KZiS 7214)
oraz zajmujący 16 pozycję, przypisani do transportu publicznego maszyniści kolejowi i metra (Kod KZiS
8311). Jednak na liście zawodów deficytowych wysoko pojawiają się takie zawody jak: hydraulicy i
monterzy instalacji sanitarnych (czwarta pozycja), robotnicy przygotowujący i wznoszący konstrukcje
stalowe (piata pozycja), technicy elektrycy (16), elektrycy budowlani (17), technicy nauk fizycznych,
chemicznych i pokrewni (18 pozycja w rankingu deficytowości).
W przypadku zielonych zawodów nożyce popytu i podaży zaczynają się rozwierać. Trudno obecnie
stwierdzić czy stopień niezrównoważenia sił rynkowych będzie rósł. Zależy to od przyjętej i realizowanej
przez polskie państwo doktryny energetycznej. Autorzy opracowania „Pracując dla klimatu, zielone
miejsca pracy w Polsce”8 przygotowanego na zlecenie Greenpeace wskazują, iż rewolucja
energetyczna przyczyniłaby się do powstania jedynie w sektorze produkcji energii 350 tys. nowych
miejsc pracy do roku 2020. To niemalże dwukrotnie więcej niż wynosi obecne zatrudnienie w sektorze
górniczo-wydobywczym. To oczywiście skrajny przypadek. Niemniej pokazuje on prawidłowość, zgodnie
z którą skala przyszłych inwestycji oraz to, ile miejsc pracy powstanie w sektorach produkcji energii z
OZE, zależy przede wszystkim od istnienia efektywnego sytemu wsparcia, zachęt dla inwestorów,
przyjaznych rozwiązań administracyjnych, a przede wszystkim długofalowej wizji rozwoju zielonej
energetyki.
Kwestią, na którą koniecznie warto zwrócić uwagę jest fakt, iż zielone zawody nie zawsze są tożsame z
„dobrymi” miejscami pracy.
8
Pracując dla klimatu, zielone miejsca pracy w Polsce, Greenpeace.
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
Wykres 1. Zielone a "dobre" miejsca pracy
Źródło: Green jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world
Raport „Green jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world”9 wskazuje, iż warunki
pracy w wielu “zielonych zawodach” są gorsze od warunków pracy w przemysłach tradycyjnych.
Dotyczy to przede wszystkim warunków płacowych, lecz również wiąże się z bezpieczeństwem pracy,
perspektywami rozwoju czy pewnością zatrudnienia (brak uzwiązkowienia). To kolejna bariera
ograniczająca zainteresowanie kształceniem kompetencji w tym zakresie, wymagająca być może
interwencji publicznej. W polskich warunkach sytuację pogarszają obowiązujące uwarunkowania
prawne, usztywniające kodeks pracy i częstokroć wpływające na niekorzystne warunki zatrudnienia w
przypadku nowo tworzonych miejsc pracy.
9 Green
jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world, UNEP
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
REKOMENDACJE
•
Sytuacja w zakresie niezrównoważenia popytu i podaży w zakresie białych miejsc pracy jest
wysoce niepokojąca. Analiza propozycji inteligentnych specjalizacji wskazuje, że oprócz tych,
które mogą w długim okresie wpłynąć na poprawę dostępności usług medycznych i
opiekuńczych istnieje realne zagrożenie publicznego wsparcia działań niekorzystnych w tym
zakresie w długim horyzoncie czasowym. W procesie wyłaniania inteligentnych specjalizacji
zahaczających o sektor usług zdrowotnych i opiekuńczych niezbędna jest rzetelna,
długofalowa analiza prowadzona przez pryzmat interesu mieszkańców województwa,
maksymalnie szeroko uwzględniająca koszty oraz zyski płynące z interwencji publicznej.
•
Trudno ocenić na ile segment rynku pracy w zakresie „zielonych zawodów” cechuje się
niezrównoważeniem. Niektóre z profesji, które mogłyby być łączone z zielonymi kompetencjami
rzeczywiście znajdują się na liście zawodów deficytowych. Trudno obecnie powiedzieć na ile
ten deficyt jest wynikiem popytu zgłaszanego przez „zielone branże”. Sytuacja w tym zakresie
może ulec dynamicznym zmianom, warunkowanym przez konieczność zmiany/wypracowania
nowej polityki energetycznej kraju. Jednocześnie dostępne analizy wskazują, iż nie wszystkie
„zielone zawody” plasują się w grupie „dobrych miejsc pracy”. Uniemożliwia to de facto
przygotowanie racjonalnej interwencji publicznej w obecnych warunkach informacyjnych.
Dlatego też działania administracyjne winny wiązać się przede wszystkim z zapełnieniem luki
informacyjnej w zakresie danych dotyczących zielonych kompetencji (zapotrzebowania,
warunków pracy, płacy itd.).
•
Być może istnieje potrzeba rozwoju „zielonych zamówień publicznych”. Wydaje się, że sektor
publiczny mógłby w istotny sposób stymulować popyt na zielone produkty i usługi. Zgodnie z
przyjętym przez rząd Krajowym Planem Działań w zakresie zrównoważonych zamówień
publicznych wskazuje się, że „Zielone zamówienia publiczne” mogą przyczynić się do rozwoju
rynku wyrobów i usług, które w mniejszym stopniu oddziaływają na środowisko10.
NOTATKA METODOLOGICZNA – PRZEDMIOT ANALIZY, METODY I TECHNIKI, ŹRÓDŁA
INFORMACJI
Niniejsze sprawdzanie analityczne stanowi podsumowanie i rozwinięcie V spotkania Pomorskiej Sieci
Tematycznej ds. wysokiego poziomu zatrudnienia, które odbyło się 16 października 2014 roku w Sali
Herbowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego. W spotkaniu wzięły udział 22 osoby.
Sprawozdanie składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej z nich przedstawiono obecną
sytuację w zakresie tzw. „białych miejsc pracy” związanych z szeroko pojmowanym sektorem zdrowia
oraz „zielonych miejsc pracy” związanych z działalnością zawodową na rzecz ochrony przyrody. W
części drugiej przeanalizowano wpływ zachodzącego w regionie procesu definiowania, a w przyszłości
wsparcia inteligentnych specjalizacji na kształtowanie się popytu na „białe” oraz „zielone”
kompetencje.
Raport z badania zrealizowanego w ramach Programu Rozwoju Lokalnego i Zatrudnienia (LEED) Organizacji
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) (przekład z języka angielskiego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Departament Zarządzania Europejskim Funduszem Społecznym, Wrzesień 2011.
10
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego
Opracowanie przygotowano z zastosowaniem następujących metod oraz technik badawczych:
weryfikacja ekspercko-sieciowa, analiza danych pierwotnych, analiza przyczynowo skutkowa.
Posłużono się informacjami z następujących źródeł:
•
Tarkowski M., Susmarski P. ekspertyza pt. Białe miejsca prac w województwie pomorskim - stan
obecny i perspektywy
•
Dzierżanowski M., Inteligentne specjalizacje Pomorza a „zielone” i „białe” miejsca pracy
•
Raport z badania zrealizowanego w ramach Programu Rozwoju Lokalnego i Zatrudnienia (LEED)
Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) (przekład z języka angielskiego,
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Departament Zarządzania Europejskim Funduszem
Społecznym, Wrzesień 2011.
•
http://pomorskie.eu/pl/inteligentne_specjalizacje
•
Bank Danych Lokalnych GUS
•
Pomorski Barometr Zawodowy, raport końcowy 2013, Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku
•
Green jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world, UNEP
•
Pracując dla klimatu, zielone miejsca pracy w Polsce, Greenpeace.
Usługa współfinansowana w 85% ze środków
Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego