idee wolności i harmonii w pedagogice

KULTURA I WARTOŚCI
ISSN 2299-7806
NR 3 (7) /2013
ARTYKUŁY
s. 115–124
IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ
W EPOCE REWOLUCJI ROSYJSKICH
Natalia Daniłkina
Rozważania zawarte w artykule skupiają się na okresie historycznym obejmującym przedział od końca XIX w. do lat dwudziestych XX w., kiedy w Rosji zakończyła się wojna
domowa. Przez jakiś czas charakterystycznym dla ówczesnej pedagogiki zjawiskiem była
szeroka dyskusja nad zasadami wolnego wychowania, nawiązującymi do pewnych tradycji
filozoficznych oraz do wzorców praktycznych (tj. organizacji szkół, zarówno na Zachodzie,
jak w Rosji). W niektórych przypadkach (L. N. Tołstoj, K. N. Wentzel) idea wolności – w
teorii i praktyce wychowania – wiązała się ściśle z ideą harmonii, rozumianą jako jedność
pierwiastka indywidualnego z całością świata.
Słowa kluczowe: wolność, harmonia, wolne wychowanie, filozofia edukacji, rewolucja
rosyjska, Tołstoj, Wentzel.
Okres historyczny, o którym głównie będzie mowa, obejmuje lata od końca wieku
XIX do lat dwudziestych XX wieku, kiedy w Rosji skończyła się wojna domowa i
utrwalił się porządek dyktatury proletariatu1. Wiek rewolucji rosyjskich nastąpił po
ważnych, wcześniejszych przemianach. Reformy lat 60–70 XIX wieku odegrały
istotną rolę w rozwoju tendencji liberalistycznych w Rosji. Reformy objęły najważniejsze aspekty życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego. Dotyczyły
one również edukacji, w konsekwencji zachwiał się państwowo-cerkiewny monopol w dziedzinie oświaty. Zliberalizowano zasady zakładania placówek edukacyjnych, wprowadzono swobody dla uniwersytetów, osłabiono cenzurę – to tylko wybrane przykłady zmian, które w efekcie spowodowały, że sama idea wolności, jej
istota i jej przejawy, stały się przedmiotem szerszej dyskusji społecznej. To wtedy
zaczyna się społeczny okres rosyjskiej pedagogiki2.
1
Artykuł został przygotowany w oparciu o referat, który był wygłoszony na konferencji naukowej „Konteksty wolności”, zorganizowanej w Lublinie przez Lubelskie Towarzystwo Naukowe i
Instytut Filozofii UMCS, w dniach 21–22 marca 2013.
2
Zdaniem pedagoga i psychologa – Piotra Kaptieriewa, ten okres rozwoju szkolnictwa nastąpił po okresie państwowym, poprzedzonym okresem cerkiewnym. Patrz: P. F. Kaptieriew, Istorija
russkoj pedagogii, wyd. II, typ. W. Bezobrazow i Ko, Petrograd 1915, s. VII–XXI. Dzieło ukazało się
w roku 1910, jednak artykuł wstępny Gławniejszije pieriody w istorii russkoj pedagogii ich charakter, dodano dopiero w wydaniu drugim.
115
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
Mimo że w latach 1860–70 ruchy społeczne – w pierwszych ostrych starciach z rządem w osobie ministra D. A. Tołstoja – nie odniosły w oświacie sukcesów, a „siła materialna” (Kaptieriew) wciąż pozostawała w rękach rządu (w latach
osiemdziesiątych wprowadzono nawet szereg kontrreform), to jednak sytuacja
istotnie się zmieniła, co szczególnie uwidoczniło się na początku XX wieku. W
roku 1914, określając nową szkolną rzeczywistość, P. F. Kaptieriew pisał: „Gdyby
usunąć z obecnego pedagogicznego dzieła wszystkie wytwory wolnej jednostkowej
czy społecznej twórczości, a pozostawić szkoły jedynie przy oficjalnej państwowej
pedagogice, trudno sobie wyobrazić, co by się stało – coś w rodzaju pedagogicznego trzęsienia ziemi, po którym pozostaliby tylko najbardziej zatwardziali ludzie w
futerałach”3.
Zarazem wewnętrzna liberalizacja samego procesu nauczania w szkole
państwowej nie następowała szybko, hamowała ją wyraźnie konserwatywna część
nauczycieli oraz istniejący system biurokratyczny; cięgle utrzymywała się praktyka
nauczania mechanistycznego, bicia, obojętności wobec ucznia oraz inne negatywne
zjawiska towarzyszące trudnej drodze do wiedzy, opisywane w licznych tekstach
autobiograficznych, w tym w formie szkiców i powieści4.
Na przełomie wieków, wyjście z tej sytuacji jedni upatrywali w źródłach
kultury prawosławnej (W. W. Rozanow, S. A. Raczynskij), inni chcieli się oprzeć
na fundamencie ścisłego rozpoznania natury dziecka (rozwijała się pedologia oraz
powstawały placówki typu szkoły Marii Montessori). Do światowych trendów tzw.
wolnego wychowania przyłączyły się przede wszystkim szkoły prywatne, nawiązując do odpowiednich tradycji filozoficznych, myśli społecznej oraz praktycznych
wzorców organizacji szkolnictwa, zarówno z Zachodu, jak z Rosji. Obok szkoły L.
N. Tołstoja, która mimo krytyki zdobywała szerokie uznanie również poza granicami Rosji, funkcjonowały nowe szkoły, wprowadzające liberalne sposoby nauczania i zarządzania (K. I. Maj, S. A. Raczynskij, W. J. i M. N. Stojuninowie, M.
A. Bykowa i inne)5. Oprócz orędownika wolnego wychowania z Jasnej Polany,
idee wolności w pedagogice wspierały i upowszechniały różnego rodzaju towarzystwa, m.in. Petersburskie Towarzystwo Pedagogiczne i Pedagogiczne Muzeum
Szkół Wojskowych w Petersburgu (1864–1917). Idee te propagowano również na
3
Tamże. s. XVI. Aluzja do opowiadania Czechowa z 1898 r. Człowiek w futerale.
Dobrym przykładem tego typu twórczości jest: A. Kuprin, Na przełomie (Kadety), (1900).
5
Jedną z najbardziej znanych szkół prywatnych w Rosji była szkoła Karola Maja, założona
w 1856 roku. W roku 1918 uległa nacjonalizacji i została przekształcona w Radziecką Jednolitą Szkołę Pracy I i II stopnia. Szkoły wiejskie na wzór jasnopolańskiej szkoły Lwa Tołstoja zaistniały w okolicach Moskwy, w Samarskiej i Riazanskiej guberni.
4
116
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
łamach takich czasopism jak: „Żurnał dla wospitanija”, „Russkij pedagogiczeskij
wiestnik”, „Uczitel”, „Narodnaja szkoła”6.
W myśli społecznej wolność była wówczas rozumiana na różne sposoby –
od wolności jako anarchii do wolności jako soborowości, natomiast w pedagogice
wolność przybierała postać dowolnego wybierania rozmaitych form oraz metod
pracy. Ogólnie rzecz biorąc – nowa szkoła przeciwstawiała się zasadom starej
szkoły typu Herbartowskiego, poszukiwała środków oswobadzających wolę
ucznia, jego umysł i ciało z mechanistycznych praktyk nauczania.
Wspólną cechę niemal wszystkich filozoficznych rozważań o wolnym wychowaniu (swobodnoe wospitanije) stanowiło wykluczenie udziału rządu z procesu
pedagogicznego. Państwo utraciło klucze do wychowania, twierdził jeszcze
w 1899 roku Wasylij Rozanow, trzeba je przekazać w ręce rodziny, prawdziwych
pedagogów oraz Cerkwi7. Natomiast Lew Tołstoj zauważył, że duża część społeczeństwa w świecie europejskim utraciła już wiarę w tę formę religii chrześcijańskiej, która wcześniej pełniła powszechnie funkcję łączącą, nikt zatem nie ma prawa ingerencji w rozwój wewnętrzny człowieka 8.
Rewolucja 1905–1907 obnażyła niezdolność państwa i jego konserwatywnych zwolenników do zabezpieczenia wolności, sprawiedliwości i równości w społeczeństwie. Reakcja policji dotyka uczniów w kilku miastach kraju 9. Podczas gdy
siły rządowe usiłują zachować istniejący porządek społeczny (wykorzystując w
tym celu także „stanowy” wówczas system edukacyjny, przygotowujący przedstawicieli niższych stanów do wykonywania konkretnych, wyspecjalizowanych rodzajów pracy)10, to socjaliści zabiegają o równy dla wszystkich dostęp do edukacji
i pracy. Wśród celów programowych, formułowanych przez rewolucyjnych socjalistów, na czoło wysuwa się idea „wszechstronnego, harmonijnego rozwoju osobowości człowieka”, który – jak wcześniej twierdził Engels – powinien wyzwalać
6
E. W. Iwanow, Fenomen swobody w pedagogike, NovGU im. Jarosława Mudrogo, Weliki
Nowgorod 2002, s. 186.
7
W. W. Rozanow, Sumierki proswieszczenija, Pedagogika, Мoskwa 1990, s. 45.
8
L. N. Tołstoj, O wospitanii, Polnoje sobranije soczinienij: w 90 t., Мoskwa – Leningrad
1928–1958, t. 38, s. 65 (Jasnaja Polana, 1 maja 1909 roku). W końcu XIX stulecia powstał ruch na
rzecz odnowy Cerkwi, likwidacji jej uzależnienia od państwa, w tym od przymusowej „czynnej
ochrony świeckiego rządu” (W. Sołowjow). Prekursorami tego ruchu byli: A. S. Chomiakow, W. S.
Sołowjow, L. A. Tichomirow i inni. Por. W. S. Sołowjow, O duchownoj wlasti w Rossii (artykuł z
1881 roku), [w:] tenże, Sobranije soczinienij, reprint, t. 3, PAIMS, Мoskwa 1992, s. 227–242; S. I.
Giessen, Istorija russkoj pedagogiki w XX wiekie, [w:] tenże, Pedagogiczeskije soczinienija, E. G.
Osovskij, M. B. Bogusławski, O. E. Osowskij, (red.), Typ. „Krasnyj Oktyabr'”, Saransk 2001, s. 473.
9
K. N. Wentzel, Bor’ba za swobodnuju szkołu, [w:] Swobodnoje wospitanije i obrazowanije, I. Gorbunow-Posadow (red.), Nr 6, Typ. torg. domа A. P. Pieczkowskij, P. A. Boulanger i Ко,
Moskwa 1906, s. 129.
10
Projekt „Ustawy o wprowadzeniu powszechnej edukacji podstawowej w Rosyjskim Imperium”, złożony w 1907 r., po kilkuletnich dyskusjach został w końcu odrzucony.
117
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
robotnika z wymuszonej jednostronności pracy11, dając mu większe życiowe szanse.
Obok „uspołeczniających” i na różne sposoby „wyrównujących” szanse
tendencji, jakie można wskazać w rosyjskim socjalizmie, można też wyróżnić inną
perspektywę, którą tworzyła filozofia nawiązująca do wątków idealistycznych,
choć także ona była skoncentrowana na wyzwaniach społecznych: zmiany w społeczeństwie powinny nastąpić na podstawie uznania wartości jednostki, uwzględnienia jej wolności, rozwoju tego, co w każdym człowieku indywidualne, jego
twórczej osobowości.
Antropocentryzm rosyjskiej myśli filozoficznej w pewnym sensie nawiązywał do toczącej się na świecie rewolucji pedocentrycznej12. Nie miało to jednak
wówczas wyraźnego wpływu na pedagogikę w skali całego kraju. Najmocniejszy
głos miał natomiast pozytywizm. W teorii pedagogicznej uformowała się tendencja
do łączenia celów edukacji z twardą wiedzą „nauki o dzieciach”13.
Należy powiedzieć, że poza skrajnymi ideologiami i praktykami nihilistycznymi, nie istniała żadna koncepcja wolności, która by nie rozważała kwestii
konsekwencji wolności, a zwłaszcza wymogów i ograniczeń, które nakłada wolność. Nawet Piotr Kropotkin, mówiąc o wolności jako anarchii, nie miał bynajmniej na myśli tego, że wszystko jest dozwolone (wsiedozwolennost). Zasady moralne tkwiące w samej naturze, mianowicie – w instynktach cechujących wszystkie
żywe istoty – uważał za środki, które zapobiegają takiej dowolności14.
Lew Tołstoj, w swojej teorii niesprzeciwiania się złu przemocą, mówi
również o tym, że w człowieku jest przyrodzone źródło dobra. Mimo pewnych
zmian w poglądach, Tołstoj przez całe życie bronił ważności podstawowej idei
rozwoju człowieka, który rozumiał jako rozwój wewnętrzny, wykluczający wszelką zewnętrzną przemoc. Wedle Tołstoja, jakiekolwiek żądania czy rozkazy w pedagogice to bezsensowne próby narzucania cudzej woli, dlatego rola wychowawcy
powinna polegać na czymś zupełnie innym: „Od wychowania wymaga się zwykle
albo za dużo, albo za mało. Nie można żądać, by wychowankowie nauczyli się tego a tego, by wychowali się tak, jak to my rozumiemy to słowo, podobnie jak nie
jest możliwe, by stali się oni moralni w taki sposób, jak my rozumiemy to słowo.
Natomiast jest w zupełności możliwe, by samemu nie mieć udziału w gorszeniu
dzieci […] i całym swym życiem, w miarę swych sił, oddziaływać na nie, zarażając
11
Por. Program rewolucyjnych socjalistów z 1905 roku. Por. F. Engels, Zasady komunizmu,
[w:] K. Marks, F. Engels. Dzieła, t. 4, Książka i Wiedza, Warszawa 1986, s. 501 i n.
12
S. Kot, Historia wychowania. Reformy szkolne, t. II, Żak, Warszawa 1994, s. 350.
13
P. F. Kaptierew, Pedagogiczeskaja psichologija, wyd. 3, Zemlya, Sankt-Peterburg 1914,
s. 14.
14
Por. P. A. Kropotkin, Etyka, Politizdat, Moskwa 1991, s. 271.
118
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
je przykładem dobra”15. Według Tołstoja, swobodne wychowanie to wychowanie
w dobru i ku dobru, które jest absolutne, inaczej nie zasługuje ono na to miano.
Nosicielem dobra, które zostaje utożsamione z rozumną świadomością (razumnoie
soznanie), jest sam człowiek. Z takiego punktu widzenia, państwo, struktura ekonomiczna, stosunki społeczne, przeszkadzają w rozwoju osoby, dlatego Tołstoj
uznaje je za niemoralne i jakby pozbawione sensu. Wedle Tołstoja, cały edukacyjny system powinien promować nie tylko rozwój człowieka, lecz także harmonię
tego rozwoju, a w imię tej harmonii powinno się z procesu edukacyjnego wykluczyć wszelkie gwałtowne zewnętrzne ingerencje. Nie da podać konkretnej definicji
dla owej harmonii, która u Tołstoja występuje jako idea silnie powiązana z ideą
wolności. Obie natomiast idee służą osiągnięciu najwyższego celu, jakim jest „nieskończone oświecenie i zjednoczenie ludzkich istot świata”16. Altruistyczna pedagogika Tołstoja nie wyrzeka się osobowości, lecz wyrzeka się zwierzęcego dobra
(żywotnogo błaga) osobowości na rzecz dobra otaczającego ją świata. Tylko na tej
zasadzie – głosi Tołstoj w rozprawie O życiu – możliwa jest miłość do innych. Gdy
człowiek pozbawi się iluzji, że jest ograniczoną częścią świata – iluzji narzuconej
przez odrębność jego ciała – to potrafi on odkryć, że jest czasowym i przestrzennym przejawem czegoś ponadczasowego i nieprzestrzennego. Wynika stąd, że
harmonia u Tołstoja nie jest, dającą się ściśle zmierzyć, harmonią części, lecz jest
pojęciem jakościowym, wyrażającym pewien stosunek człowieka do świata, ten
właśnie stosunek rozumnej świadomości, który wyróżnia człowieka spośród innych istot, nie wykraczających poza świadomość zwierzęcą.
Kontynuator dzieła Lwa Tołstoja – Konstantin Wentzel – poddał głębokiej
refleksji wolność i harmonię jako fundamentalne idee rozwoju życia i rozwoju
osobowości. Za wspólną i podstawową zasadę uznał on w obu przypadkach „nieskończone rozszerzenie sfery celów oraz konsekwentne i ciągłe dążenie do ustanowienia harmonii pomiędzy wszystkimi celami i utworzenia z nich jednego systemu”17. Zarazem ta zasada jest według Wentzla zasadą moralności, ponieważ to
natura ludzkiej woli powoduje ów proces rozszerzenia celów i powiększania ich
złożoności jako głównego zadania twórczego18.
Etyka Wentzla to etyka harmonii celów, w której odrzuca się pozorną
sprzeczność między harmonią a wolnością: „[...] w najwyższym ideale moralnym
15
L. N. Tołstoj, Mysli o wospitanii, [w:] Polnoje sobranije soczinienij, t. 14, P. I. Biriukow
(red.), izd. I. D. Sytina, Мoskwa 1913, s. 12.
16
Por. tenże, O żyzni, Izdatielstwo A. Tchertkoff, Moskwa 1913, rozdziały XIX, XXI.
17
K. N. Wentzel, Etika i pedagogika tworczeskoj licznosti, t. 1: Etika tworczeskoj licznosti,
Knigoizdatelstwo K. I. Tichomirowa, Moskwa 1911, s. 3.
18
Tamże, s. 6, 14.
119
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
jednakowe uznanie uzyskuje zarówno pierwsza, jak i druga zasada”19. Wolność i
harmonia nawzajem siebie implikują, obie umożliwiają „rozwój kryjących się w
dziecku sił twórczych do możliwie najwyższego poziomu”20.
Krok po kroku, tworzy się ściśle związana z etyką „pedagogika harmonii
celów i wolnej, harmonijnej, twórczej osobowości”21, której zagadnienia przedstawia Wentzel w dwutomowym dziele Etyka i pedagogika twórczej osobowości
(Problemy moralności i wychowania w świetle teorii wolnego harmonijnego rozwoju życia i świadomości)22, odwołując się nie tylko do L. Tołstoja, lecz również
do I. Kanta, J.-M. Guyau, E. K. Dühringa oraz innych filozofów.
Szczególną uwagę należy zwrócić na to, że Wentzel krytykuje Kantowskie
pojęcie celu samego w sobie. Cele życia, jego zdaniem, są tylko celami empirycznymi. Rozwój moralnej osobowości i jej woli należy również do tych celów, aczkolwiek w porównaniu z wszystkimi innymi celami znaczenie tego rozwoju jest
„głęboko i nieskończenie wyższe”. Czystej woli Kanta zostaje przeciwstawiona
empiryczna wola, „która stale objawia się w życiu pokazującym całe niewyczerpane bogactwo zawartych w nim celów […]”23. Harmonia ideą, która przyczynia się
do zorganizowania, uporządkowania całej tej różnorodności celów. Wentzel nie
uznaje żadnych innych wartości osobowości, poza „ciągłym działaniem na rzecz
rozszerzenia królestwa celów i ustanowienia w tym królestwie harmonii”24.
Rozwijając myśli Tołstoja z jego ostatnich artykułów, Wentzel opowiada
się przeciwko religii – dokładniej mówiąc, przeciwko tej formie, w jakiej ona sama
zdyskredytowała siebie w oczach wielu ludzi, tj. przeciwko takiej formie religii,
która potrafi jedynie wychować człowieka związanego „łańcuchami niewidzialnej
niewoli”25. „Moralność i religia to są zbyt intymne skarby, […] powinny one wyrosnąć w dziecku w sposób swobodny i niewymuszony, muszą być owocem jego
własnej pracy wewnętrznej, a nie produktem zewnętrznego szkolenia lub tego czy
innego typu nauczania”26.
19
Tamże, s. 8.
Tamże, s. 14.
21
Tamże.
22
Do tego dzieła weszły artykuły z dwudziestu poprzednich lat, które ukazywały się między
innymi w takich czasopismach jak: „Woprosy fiłosofii i psichołogii”, „Wiestnik wospitanija”, „Obrazowanije”, „Swobodnoje wospitanije”, „Russkaja szkoła”.
23
K. N. Wentzel, Etika i pedagogika tworczeskoj licznosti, t. 1: Etika tworczeskoj licznosti,
wyd. cyt. 305.
24
Tamże, s. 305–306.
25
Tenże, Etika i pedagogika tworczeskoj licznosti, t. 2: Etika tworczeskoj licznosti, Knigoizdatelstwo K. I. Tichomirowa, Moskwa 1912, s. 620.
26
Tenże, Nowyje puti wospitanija i obrazowanija dietiej, Knigoizdatelstwo
K. I. Tichomirowa, Moskwa 1910, s. 44.
20
120
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
Wentzel od początku kieruje się „ideą integralności i ciągłości świata oraz
żywej indywidualności”27. W swych późniejszych pracach, nawiązując do tradycji
filozofii kosmizmu w pedagogice, twierdzi, że poczucie i dążenie do niepodzielnej
jedności z kosmosem wyzwala ludzką duszę z tego wszystkiego, co nieistotne i
ograniczone. W ten sposób, dusza napełnia się wolnością i nieskończoną, twórczą
miłością do życia, człowieczeństwa i poszczególnych ludzi. Znikają wszelkie powody i motywy do czynienia zła i pojawia się możliwość dogłębnego poznania
kosmosu i ludzkości, „rozumienia ukrytych tajemnic Życia”, „wczuwania się”
(wczuwstwowanije) w procesy zachodzące w życiu28.
Moralność, twierdzi Wentzel, ma naturę instynktowną – w tym sensie, że
w naturze człowieka tkwią uczucia altruistyczne, dążność do powiększenia wspólnego szczęścia. Podkreślając pojęcie świadomej moralności (w odróżnieniu
od„organicznej moralności” Spencera), zarzuca ewolucyjnej teorii moralności (K.
Darwin, H. Spencer), że nie docenia roli rozumu w życiu moralnym29. Według
Wentzla, świadoma moralność działa pod wpływem idei i pragnienia wolności moralnej. Do osiągnięcia tej wolności służy właśnie wzajemny determinizm (déterminisme réciproque), „poprzez który nasi przodkowie zmuszają nas do publicznego dobra”30 – przytacza Wentzel wypowiedź Guyau. Nie zgadza się jednakże z
francuskim myślicielem co do prymatu czynnika indywidualnego, który, według
Guyau, jest początkowo odizolowany i oddzielony od reszty świata. Dla Wentzla
indywidualność jest tym punktem, w którym łączy się, wzajemnie się implikując,
życie osobiste z życiem wspólnym31. Świadomość indywidualna, jeżeli się rozwija,
staje się rozumna i nie przeczy instynktom altruistycznym, wręcz przeciwnie –
sprzyja rozszerzaniu się życia 32.
Zadaniem, któremu ma służyć harmonia celów, oparta na empirycznej woli, oraz wolność, jako możliwość twórczej działalności, jest rozwiązywanie praktycznych problemów w różnych dziedzinach ludzkiej działalności. Nie jest przypadkiem, że Wentzel określił trzy wielkie problemy każdego człowieka w następujący sposób: wyzwolenie dziecka czy młodego pokolenia (zadanie pedagogiczne),
wyzwolenie siebie (zadanie etyczne) oraz wyzwolenie społeczeństwa (zadanie polityczne)33. Biorąc pod uwagę, że idea wyzwolenia odgrywa być może główną rolę
27
Tamże, s. 14.
Tenże, Zamietki o kosmiczeskom wospitanii, [w:] Swobodnoe wospitanie. Sbornik izbrannych trudow, L. D. Filonenko (red.), А.P.О., Moskwa 1993, s. 156–166.
29
Przypomnijmy tu sobie moralną rozumną świadomość L. Tołstoja.
30
K. N. Wentzel, Zamietki o kosmiczeskom wospitanii, wyd. cyt., s. 82. Wentzel wiele razy
odnosi się w swych analizach do tej idei Guyau.
31
Tamże, s. 86.
32
Tamże, s. 72.
33
Tamże, s. 13.
28
121
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
w politycznym, edukacyjnym i filozoficznym dyskursie lat rewolucyjnych, trzeba
podkreślić, że wielkość zadania wyzwolenia nie polega zdaniem Wentzla na osiągnięciu „wolności od”, lecz tkwi w pozytywnej „wolności ku”. Wentzel występuje
„w obronie idei wolności, która [...] jest rozumiana jako wyzwolenie sił twórczych
w indywidualnej osobowości, umożliwiające ich szersze i niezakłócone przejawianie się w pracy twórczej”34.
Wentzel był jednym z założycieli nowatorskiej placówki edukacyjnej.
„Dom wolnego dziecka” powstał w latach pierwszej rewolucji jako szkoła rodzinna
i promował ideę szkoły powstającej swobodnie na drodze wolnego łączenia jej
komponentów, do których zaliczają się osoby uczące, osoby uczące się oraz rodzce. Główne zasady zostały zawarte w sprawozdaniu, jakie Wentzel przedstawił na
spotkaniu z okazji otwarcia Domu, a następnie opublikował w broszurze Jak stworzyć wolną szkołę (1906). W tym samym czasie Wentzel wystąpił z pomysłem
stworzenia Wielkiej Karty Wolności Dziecka, „zawierającej wszystkie niezbędne
gwarancje jej [wolności – N. D.] stałego wdrażania w wychowaniu i edukacji”35.
Mimo że wsparcie naturalnego rozwoju dziecka, niezakłóconego wpływami zewnętrznymi, nie odpowiadało oficjalnej polityce Narkomprosu (Ludowego
Komisariatu Oświaty), idee Wentzla stanowiły podstawę dla zmian w systemie
edukacji szkolnej w pierwszych latach po październiku 1917 roku, kiedy patos wyzwolenia był więcej niż aktualny. To Wentzel opracował jedną z pierwszych
w świecie „Deklarację Praw Dziecka” (25 września 1917), zaś w roku 1918 przedstawił w Zgromadzeniu Ustawodawczym dokument pod wymownym tytułem
„Oddzielenie szkoły od państwa i Deklaracja Praw Dziecka”. Ale to nie usilne próby zreformowania systemu edukacji, lecz publiczne potępienie przemocy rewolucyjnej (w 1922) było przyczyną skazania tego myśliciela na zapomnienie – poprzez
zakaz publikowania jego prac.
Idea wolności w pedagogice wygasa i zanika – po kilku latach tę „potrzebę” ideologia uznaje za zaspokojoną. Na jej miejscu mocno zakorzenia się idea
wszechstronnego rozwoju przyszłych członków społeczeństwa komunistycznego36.
Harmonia w wychowaniu jest teraz rozumiana jako równowaga w takim wszechstronnym rozwoju. Z natury pacyfistyczna, metafizyczna idea harmonii wewnętrznego świata jednostki i otaczającej ją całości, staje się nieaktualna w czasie walki
klasowej. Można co najwyżej stwierdzić, że przyjmuje ona teraz zredukowaną po34
Tamże, s. 11.
Tenże, Bor’ba za swobodnuju szkołu, [w:] Swobodnoje wospitanie i obrazowanie, I. Gorbunow-Posadow (red.), Nr 6, Typ. torg. domа A. P. Pieczkowskij, P. A. Boulanger i Ко, Moskwa
1906, s. 105.
36
Por. Programma rossijskoj kommunisticzeskoj partii (bolszewikow), 1919. Por. także
przypis 11.
35
122
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
stać charakterystyczną dla socjologicznego determinizmu, tj. postać totalnej, niezróżnicowanej jedności indywiduum i społeczeństwa, z przewagą roli społeczeństwa37. Idea harmonii odradza się dopiero w nowych warunkach społecznopolitycznych pod koniec lat 80-tych – powiązana z nowymi koncepcjami i wynikami badań nauk przyrodniczych i w kontekście ujawniających się właśnie globalnych skutków ludzkiej działalności przemysłowej – gdy pedagogika uświadamia
sobie wartości kultury ekologicznej.
BIBLIOGRAFIA
1) Engels F., Zasady komunizmu, [w:] K. Marks, F. Engels. Dzieła, t. 4,
Książka i Wiedza, Warszawa 1986.
2) Giessen S. I., Istorija russkoj pedagogiki w XX wiekie, [w:] tenże, Pedagogiczeskije soczinienija, red. E. G. Osovskij, M. B. Bogusławski, O. E.
Osowskij, Typ. „Krasnyj Oktyabr'”, Saransk 2001.
3) Iwanow E. W., Fenomen swobody w pedagogike, NovGU im. Jarosława
Mudrogo, Weliki Nowgorod 2002.
4) Kaptierew P. F., Pedagogiczeskaja psichologija, wyd. 3, Zemlya, SanktPeterburg 1914.
5) Kaptieriew P. F., Istorija russkoj pedagogii, wyd. II, typ. W. Bezobrazow
i Ko, Petrograd 1915, s. VII–XXI.
6) Kot S., Historia wychowania. Reformy szkolne, t. II, Żak, Warszawa 1994.
7) Kropotkin P. A., Etyka, Politizdat, Moskwa, 1991.
8) Programma rossijskoj kommunisticzeskoj partii (bolszewikow), 1919.
9) Rozanow W. W., Sumierki proswieszczenija, Pedagogika, Мoskwa 1990.
10) Sołowjow W. S., O duchownoj własti w Rossii (artykuł z 1881 roku), [w:]
tenże, Sobranije soczinienij, reprint, t. 3, PAIMS, Мoskwa 1992.
11) Tołstoj L. N., Mysli o wospitanii, [w:] Połnoje sobranije soczinienij, t. 14,
P.I. Biriukow (red.), Izd. I. D. Sytina, Мoskwa 1913.
12) Tołstoj L. N., O żyzni, Izd. A. Tchertkoff, Moskwa 1913.
37
Wraz z ukierunkowaniem politycznym i naciskiem na metodologię marksistowskoleninowską przychodzi uznanie dominacji interesów i uwarunkowań społecznych; w różnych publikacjach i przemówieniach coraz częściej chodzi o „wychowanie zdrowej, potężnej masy dziecięcej”
(P. P. Błonskij, Piedagogika, Rabotnik proswieszczenija, Moskwa 1922, s. 14). „Zakłóceniom pedologicznym w systemie Ludowych Komisariatów Oświaty” ostateczny kres kładzie rozporządzenie CK
WKP(b) z 1936 roku.
123
N. DANIŁKINA – IDEE WOLNOŚCI I HARMONII W PEDAGOGICE FILOZOFICZNEJ…
13) Tołstoj L. N., O wospitanii, Połnoje sobranije soczinienij: w 90 t., Мoskwa–Leningrad 1928–1958, t. 38.
14) Wentzel K. N., Bor’ba za swobodnuju szkołu, [w:] Swobodnoje wospitanije i obrazowanije, I. Gorbunow-Posadow (red.), Nr 6, Typ. torg. domа A.
P. Pieczkowskij, P. A. Boulanger i Ko, Moskwa 1906.
15) Wentzel K. N., Etika i pedagogika tworczeskoj licznosti, t. 2: Etika tworczeskoj licznosti, Knigoizdatelstwo K. I. Tichomirowa, Moskwa 1912.
16) Wentzel K. N., Etika i pedagogika tworczeskoj licznosti, t. 1: Etika tworczeskoj licznosti, Knigoizdatelstwo K. I. Tichomirowa, Moskwa 1911.
17) Wentzel K. N., Nowyje puti wospitanija i obrazowanija dietiej, Knigoizdatelstwo K. I. Tichomirowa, Moskwa 1910.
18) Wentzel K. N., Zamietki o kosmiczeskom wospitanii, [w:] Swobodnoe wospitanie. Sbornik izbrannych trudov, red. L. D. Filonenko, А.P.О., Moskwa
1993.
SUMMARY
Ideas of freedom and harmony in philosophical pedagogics in the era
of Russian revolutions
The historical period primarily considered in the article starts in the late 19th century and
finishes in the 1920s when the Civil war in Russia was over. For a certain timespan, the
principles of free education rooted in relevant philosophical traditions and expressed in
practical models of school organisation both in Russia and in the West were broadly
discussed. Some authors, including L.N. Tolstoy and K.N. Wentzel, link the idea of
freddom in theory and practice with the idea of harmony, conceived as the peaceful unity of
an individual element and the whole universe.
Keywords: freedom, harmony, free education, philosophy of education, Russian revolution, Tolstoy, Wentzel.
124