LN Tołstoj a współczesny ruch robotniczy

Włodzimierz I. Lenin
L. N. Tołstoj a
współczesny ruch
robotniczy
Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)
WARSZAWA 2006
Włodzimierz I. Lenin – L. N. Tołstoj a współczesny ruch robotniczy (1910 rok)
Tekst Włodzimierz I. Lenina „L. N. Tołstoj a
współczesny ruch robotniczy” został po raz
pierwszy opublikowany w na wpół legalnej
bolszewickiej gazecie „Nasz Put'” nr 7 z 28
listopada 1910 r., podpisany: W. I-in.
Podstawa niniejszego wydania: Włodzimierz
Lenin, „Dzieła wszystkie”, tom 20, wyd. Książka i
Wiedza, Warszawa 1986.
-2© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)
www.skfm-uw.w.pl
Włodzimierz I. Lenin – L. N. Tołstoj a współczesny ruch robotniczy (1910 rok)
Robotnicy rosyjscy we wszystkich prawie większych miastach Rosji zareagowali już na śmierć L.
N. Tołstoja. Wyrazili oni w ten lub inny sposób swój stosunek do pisarza, który stworzył szereg
najwspanialszych utworów artystycznych, stawiających go w rzędzie wielkich pisarzy świata; wyrazili
stosunek do myśliciela, który z ogromną mocą, przekonaniem, szczerością postawił szereg zagadnień
dotyczących podstawowych cech współczesnego ustroju politycznego i społecznego. Stosunek ten znalazł
najogólniejszy wyraz w depeszy opublikowanej w gazetach, wysłanej przez posłów robotniczych III
Dumy1.
Lew Tołstoj rozpoczął swoją działalność literacką w okresie istnienia poddaństwa, ale już w takich
czasach, gdy wyraźnie dożywało ono ostatnich swych dni. Główna działalność Tołstoja przypada na ten
okres historii Rosji, który zawiera się między dwoma jej zwrotnymi punktami: rokiem 1861 i 1905. W tym
okresie ślady poddaństwa, jego bezpośrednie przeżytki na wskroś przenikały całe gospodarcze (zwłaszcza
wiejskie) i polityczne życie kraju. Jednocześnie ten właśnie okres był okresem wzmożonego rozwoju
kapitalizmu od dołu i zaszczepiania go od góry.
W czym przejawiały się przeżytki poddaństwa? Najsilniej i najwyraźniej w tym, że w Rosji, kraju
głównie rolniczym, rolnictwo znajdowało się wówczas w rękach zrujnowanych, zubożałych chłopów,
którzy prowadzili przestarzałą, prymitywną gospodarkę na dawnych pańszczyźnianych nadziałach,
okrojonych w 1861 roku na rzecz obszarników. Z drugiej zaś strony rolnictwo było w rękach obszarników,
którzy w Rosji centralnej uprawiali ziemię korzystając z pracy chłopów, chłopską sochą, chłopskim koniem
– za „odcięte grunty”, za pokosy, za wodopoje itp. W gruncie rzeczy był to stary, pańszczyźniany system
gospodarki. Ustrój polityczny Rosji w tym czasie również był na wskroś przesiąknięty poddaństwem.
Widać to zarówno w porządku państwowym aż do roku 1905, gdy przystąpiono do wprowadzania w niej
pierwszych zmian, jak i w przemożnym wpływie szlachty-właścicieli ziemskich na sprawy państwowe oraz
we wszechwładzy urzędników, którzy również – zwłaszcza wyżsi urzędnicy – przeważnie rekrutowali się
spośród szlachty-właścicieli ziemskich.
Ta stara patriarchalna Rosja po roku 1861 zaczęła się szybko rozpadać pod wpływem światowego
kapitalizmu. Chłopi głodowali, wymierali, ubożeli jak nigdy dotąd i uciekali do miast porzucając ziemię.
Dzięki „taniej pracy” zrujnowanych chłopów intensywnie rozbudowywano linie kolejowe, fabryki i zakłady
przemysłowe. W Rosji rozwijał się wielki kapitał finansowy, wielki handel i przemysł.
To właśnie szybkie, bolesne, gwałtowne burzenie wszystkich dawnych „podwalin” starej Rosji
odzwierciedliło się w utworach Tołstoja artysty, w poglądach Tołstoja myśliciela.
Tołstoj znał doskonale Rosję wiejską, życie obszarnika i chłopa. Przedstawił on w swoich utworach
artystycznych takie obrazy owego życia, które należą do najlepszych w literaturze światowej. Gwałtowne
burzenie wszystkich „dawnych podwalin” wiejskiej Rosji zaostrzyło jego uwagę, pogłębiło jego
zainteresowanie tym, co działo się wokół niego, doprowadziło do przełomu w całym jego światopoglądzie.
Z urodzenia i wychowania Tołstoj należał do najwyższej arystokracji obszarniczej w Rosji, zerwał on ze
wszystkimi utartymi poglądami tego środowiska i w swoich ostatnich utworach wystąpił z namiętną
krytyką całego współczesnego państwowego, kościelnego, społecznego, ekonomicznego porządku,
opartego na ciemiężeniu mas, na ich nędzy, na ruinie chłopów i w ogóle drobnych posiadaczy, na przemocy
i obłudzie, które przenikają od góry do dołu całe życie współczesne.
Krytyka Tołstoja nie jest zjawiskiem nowym. Nie powiedział nic takiego, czego by na długo przed
nim nie powiedzieli zarówno w europejskiej, jak i w rosyjskiej literaturze ci, którzy stali po stronie ludzi
pracy. Jednak swoistość krytyki Tołstoja i jej znaczenie historyczne polega na tym, że wyraża ona z siłą,
która właściwa jest tylko genialnym artystom, załamywanie się dawnych poglądów najszerszych mas
ludowych Rosji wymienionego okresu, i to właśnie Rosji wiejskiej, chłopskiej. Krytyka współczesnego
Chodzi o depeszę wysłaną przez socjaldemokratycznych posłów III Dumy do miejscowości Astapowo na nazwisko W.
Czertkowa – przyjaciela i wyznawcy poglądów L. Tołstoja. Depesza głosiła: „Frakcja socjaldemokratyczna Dumy Państwowej,
wyrażając uczucia całego proletariatu rosyjskiego i międzynarodowego, boleje głęboko nad utratą genialnego artysty,
nieprzejednanego i niepokonanego bojownika z urzędowym klerykalizmem, wroga samowoli i niewoli, człowieka, który
podniósł swój gromki głos przeciwko karze śmierci, przyjaciela prześladowanych”. – Red.
1
-3© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)
www.skfm-uw.w.pl
Włodzimierz I. Lenin – L. N. Tołstoj a współczesny ruch robotniczy (1910 rok)
porządku w dziełach Tołstoja różni się od krytyki tego porządku wyrażonej przez przedstawicieli
współczesnego ruchu robotniczego właśnie tym, że Tołstoj stoi na stanowisku patriarchalnego, naiwnego
chłopa, że przenosi do swojej krytyki, do swojej nauki jego psychikę. Krytyka Tołstoja dlatego odznacza się
taką potęgą uczucia, taką pasją, dlatego jest tak przekonywająca, świeża, szczera, nieustraszona w
usiłowaniu „dotarcia do źródła” nieszczęść mas i odnalezienia ich rzeczywistej przyczyny, że istotnie
odzwierciedla przełom w poglądach milionów chłopów, którzy dopiero co wyzwolili się z poddaństwa i
przekonali się, że wolność ta oznacza nowe okropności ruiny, śmierci głodowej, bezdomnego życia wśród
miejskich „chitrowców”2 itd. Tołstoj odtwarza ich nastrój tak wiernie, że sam wnosi do swej doktryny ich
naiwność, ich stronienie od polityki, ich mistycyzm, pragnienie ucieczki od świata, „niesprzeciwianie się
złu”, bezsilne przekleństwa pod adresem kapitalizmu i „władzy pieniądza”. Protest milionów chłopów i ich
rozpacz – oto co stopiło się w jedno w doktrynie Tołstoja.
Przedstawiciele współczesnego ruchu robotniczego wiedzą, że jest przeciw czemu protestować, ale
nie ma co wpadać w rozpacz. Rozpacz właściwa jest klasom, które giną, a klasa robotników najemnych
nieuchronnie rośnie, rozwija się i krzepnie w każdym społeczeństwie kapitalistycznym, a więc również i w
Rosji. Rozpacz właściwa jest tym, którzy nie rozumieją przyczyn zła, nie widzą wyjścia, nie są zdolni do
walki. Współczesny proletariat przemysłowy do takich klas nie należy.
Nazwa „chitrowcy” pochodzi od Chitrowskiego Rynku w Moskwie, gdzie znajdowały się domy noclegowe. Tołstoj opisał
straszne warunki życia ich mieszkańców w pamflecie „Więc co mamy robić?” – Red.
2
-4© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)
www.skfm-uw.w.pl